InfoHub Logo

Bımendın Bolat Dýsımbekovıch, tarıh jáne qoǵamdyq ǵylymdar  akademıasynyń akademıgi, tarıh pániniń muǵalimi

«Er esimi – el esinde», «erlik – urpaqqa uran»

N.Á.Nazarbaev

 

Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev óziniń «Ulytaýdaǵy suhbatynda» Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn el bolyp atap ótý jónindegi oıyn ortaǵa salyp, jalpy halyqqa jarıa etti. Sodan beri qaraıHVİİİ ǵasyr qazaq halqynyń jer betinen ketýine shaq qalǵan tarıh kezeń boldy. Ol týraly barlyq shejirelerde, dastandarda, kóptegen ǵylymı eńbekterde jazylǵan. Soń buqaralyq aqparat quraldarynda Qazaq handyǵy týraly kóp jazylyp, aıtylyp, jer-jerlerde ǵylymı semınarlar, konferensıalar, dóńgelek ústelder uıymdastyrylyp ótkizilýde.

HVİİİ ǵasyr qazaq halqynyń jer betinen ketýine shaq qalǵan tarıh kezeń boldy. Ol týraly barlyq shejirelerde, dastandarda, kóptegen ǵylymı eńbekterde jazylǵan. Sońǵy kezde qaıta basylyp shyqqan orys generaly M.Terentev te sony rastaıdy. Máselen, ol HVİİİ ǵasyr týraly aıtqanda: «Nad kırgızamı sobralas groza: ıaıskıe kazakı, voljskıe kalmykı ı bashkırı otbıvalı ıh ot svoıh pastbısh ı kochevok, a dzúngary neotstýpno gnalı ıh s odnoı kochevkı na drýgýıý...» [1, 18-b.]. Sol zamanda jer betinen joıylyp ketken halyqtar da bolǵanyn bilemiz. Sonyń biri bizge únemi qater tóndirip turǵan jońǵarlar edi.

Qazaq halqy óte kúrdeli qıyn – qystaý ýaqytta, tek óz kúshterine ǵana úmit artyp, birge bastady. Búkil halyqtyń kúsh-júgerin jumyldyrý qazaqtardyń jońǵarlarǵa qarsy kúreste eki iri shaıqasta – Bulanty jáne Ańyraqaı shaıqastarynda tamasha jeńisterge qol jetkizýine múmkindik berdi.

Basqynshylarǵa qarsy qarýly qarsylyqty uıymdastyrýda qazaqtyń ár túrli rýlary men taıpalarynan jáne júzderinen shyqqan Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Raıymbek, Jasybaı, Eset, Malaısary, Shaqshaq Jánibek, batyr Baıan, Oljabaı, Qojabergen, Taılaq, Bólek, Sańyryq, Jabaı, Berdiqoja, Jarylǵap sıaqty basqa da kóptegen batyrlary mańyzdy ról atqarǵan.

Jaýgershilik zamanda «Arǵymaq – jalsyz, el – malsyz»  bolǵan kúnde saıyp qyran batyrlar áleýmettik top bolyp qalyptasty. Qazaq halqynda nege batyr kóp? Meninshe, onyń osylaı bolý sebepteri bar. Birinshiden, kóshpeli halyq, onyń ishinde qazaq halqy – dala perzenti, alǵashqy ómirge kelgen kúnnen bastap, ol tabıǵatpen áýeli betpe-bet, al óse kele jekpe-jek kezdesti. Sondyqtan da ol erte eseıdi, qajyrly, qaıratty, tapqyr bolýǵa úırendi. Ult  múddesine ómirin arnaǵan jandar – batyrlar. Sondaı erligi belgili, aty belgisiz batyrdyń biri – Óteı batyr.

Belgisiz batyrdyń belgili erligin búgingi óskelen urpaqtyń sanasyna sińirip, olardyń ultyq rýhyn oıatyp, kaharmandyq jolyn nasıhattap, keıngi býynǵa jetkizý - bizdiń mindetimiz.

«Rý shejiresin bilý – sahara tósinde kóship – qonǵan qazaqtar úshin, ómirlik qajettilik. Qazaq halqynyń rý – taıpalyq, júzdik – qaýymdastyq birtutas ǵajaıyp bitimi, ǵasyrlar boıy búkil qazaq – bir atanyń urpaǵy, bir tamyrdyń butaǵy degen ustanym boıynsha ósip – órkeendep otyrǵan. Mine, evropalyq kanondar boıynsha bir birinen shalǵaı jatqan úsh júzdik bólikterdiń bastary birikpeýge tıis bolǵanymen, halyq sanasynyń birtutastyǵyn osyndaı qasıetter qalyptastyrǵan. Mundaı birtutastyq tek qana rýlyq júıe arqyly júzege asqan»[2, 142-b.]

Atyrabyn tegis aralap shyǵý atty adamǵa san. Aıshylyq jol bolǵan qazaq dalasynyń ár tóbesiniń qatparynda jınaqtalǵan tarıhı syrlary qanshama mol deseńizshi! Al olardyń birazynyń belgili bir ýaqyt belesterinen ótken soń keıingi urpaqtarmen qaıta tabysyp, solardyń rýhanı qazynasyna, máńgilik mıras tutar murasyna aınalyp jatatyndary da az emes. Buǵan keıde kúndelikti ómirimizde jıi kezdesetin oqys oqıǵanyń biriniń túrtki bolyp, qozǵaý salǵandyǵyn kórgende sanamyzǵa san jyldan soń qaıta oralyp, qaıtadan túleı bastaǵan ULTTYQ RÝH degen qasterli uǵymnyń qazaq halqynyń jaratylys tegimen qatar damyp, jetilip kele jatqan tamyry tym tereń túsinik ekendigin aıqyn ańǵarasyń, onyń qadir – qasıetin taǵy da bir ret eriksiz moıyndaǵandaı bolasyń.

Qyzbel jeri-kıeli jer! Bul jerden kimder shyqpady?! Munda qanshama abyzdyń tabanynyń izi qaldy. Uly jyraý hám áýlıe Asan qaıǵy, Abat batyr, Nazar abyz, Ospan qoja áýlıe, Alash kósemi Mirjaqyp Dýlatov, kemeńgeri Sáıdázim Qadirbaev. Osylaısha kete berer edi. Qyzbeldiń kıesi sonda osymen eki perzenti urpaǵymen qaýyshty. Biri-Mirjaqyp! Onyń súıegi osy topyraqqa qaıta jerlendi. Kesenesi asqaqtap tur. Ekinshisi - Óteı baba. Onyń súıegi Atyraýda. Urpaqtary qoıǵan qasıetti qulpytasy bar. Qyzbel eli ony da úlken kesene ispetti aıalaýda. Óteı batyrdyń urpaǵymen, kindik qany tamǵan týǵan jerimen qaýyshýy - qaıran qalarlyq oqıǵa! Umytylmas oqıǵa! Batyrdy eske alý rásimin Qabylhat Seıdahmetov bastaǵan jýrnalıser teledıdarǵa túsirdi. Qasıetti qulpytastyń betindegi Óteı baba sýreti men jazýlardy oqyǵanda, bizdiń de keýdemizdi qýanysh kernep, júregimizdi shabyt terbedi.

Alashtyń ardageri Óteı batyr,

Erligi bir óziniń myńǵa tatyr.

Qazaqtyń ulan-baıtaq dalasynda,

Óshpeıtin erliginiń izi jatyr.

 

Qaıraty-bolǵan deıdi Qarataýdaı,

Aıbaty-bolǵan deıdi Alataýdaı.

Aımaǵy ańyz etip asyl erdi,

Arýaǵy-bolǵan deıdi Ulytaýdaı.

 

Súıdirip aqsha betin túz jeline,

Qasıetti qulpytas bop keldi eline.

Qaýyshty urpaǵymen ósip-óngen,

Qaýyshty týyp-ósken Qyzbeline!

 

Er Óteı-uly tulǵa,eren qazaq ,

Ondaı jan ár ǵasyrda týar az-aq.

Óziniń urapǵymen qaýyshýy-

Laıym,máńgilikke bolsyn uzaq!

(Halyq el aýyzynan)

Halyqtyń halyqtyǵy, eldiń tutastyǵy men táýelsizdigi, memlekettiń ómirsheńdigi tulǵalar tarıhymen, olardyń eline sińirgen eńbegimen ólshenedi.  Eńdeshe, sońdaı eline eleýli, halqynyń qalaýlysyna aınalyp, eliniń táýelsizdik jolynda ómirin sarp etken tarıhı tulǵalardyń biri - Óteı batyr.

Qazaq halqynyń iri epık aqyny, KSRO memlekettik syılyǵynyń laýreaty Juban Moldaǵalıevtiń aıtýynsha, qazaq – myń ólip, myń tirilgen halyq. Halqymyzdyń basynan nebir aýyr kezeńder ótti. Týǵan jerimizge, jaý da shapty, halyq qoldan jasalǵan ashtyqtan qynadaı qyryldy. Ata – babalarymyz soǵystan kóz ashpady. Qyryp jatyr, tonap jatyr, eldi jaý shaýyp, omyraýymyz kóz jasyna kómilgen kez Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama qatal qan ashshy qasiret jyldar edi. Jerimizdi basyp alý úshin jońǵarlar jaǵadan, qalmaqtar etekten tartyp jatyr. Bir ǵana qalmaqtyń ózi jeti jaqtan shabýyl jasaǵan.

XVIII ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıy asa aýyr boldy. 1718 jyly Táýke han dúnıeden ozyp, Qazaq handyǵynda ústemdik etken áskerı feodaldy shonjarlar arasynda ishki tartys bastaldy. Sol jyldary atqaminer batyrlarymyzdyń biri Óteı batyr bolǵan. Óteı batyr Kishi júzdiń Qyzylqoǵa jerinde úlken soǵysqa qatysqan. Sol kezde ne bary 35 jasta bolǵan. [3, 43-b.] Orta júzdiń Arǵyn taıpasynan shyqqan batyr. Sol jerde bizdiń babamyz 1749 jyly qaza tapty.

Bizge jetken aýyzsha derekter jáne shejireler boıynsha, Óteı batyr 1714 jyly dúnıege keldi, ıaǵnı byltyrǵy 2014 jyly Óteı batyrdyń 300 jyl mereı toıy. Óteı batyr negizinen Torǵaı Tobyldyń boıyn mekendepti.

Jerin saqtaýdy oılaǵan Kishi júz aqsúıekterimen jáne jaýyngerleri Orta júzden kómek suraǵan. Óteı batyrdy Kishi júzge kómekke attandyrǵan aǵasy Shaqshaq Jánibek batyr bolǵan. Óteı batyr Orta júzden qalyń qol jınap, Taısoıǵan boıynda qalmaqtarmen bolǵan alapat maıdanǵa kiredi. Joıqyn, aýyr soǵys boldy. Qalmaqtar ońaılyqpen berispeıdi. Birde qazaqtar, birde qalmaqtar jeńip,  eki jaq ıtjyǵysqa túsip, kóp qyrqysady. Aqyry qazaqtar olardy tıtyqtatyp tyqsyryp, keri shegindirdi. Qalmaqtar qashyp, qazaqtar olardy týra qýady. Sol jaǵdaıda qashyp ketken qalmaqtar, qyrylyp qalamyz dep qýlyq oılaıdy. Qazaqtyń shepti buzyp, bas batyrlaryn óltirýge kelisimge keledi. Qalmaqtardy talqandap júrgen bas batyrdyń biri – Óteı batyr bolǵan. Qalmaqtar ony qaraýylǵa alady. “Ańdyǵan jaý almaı qoımas” -  degen ǵoı, qalmaqtar aılasyn asyryp, batyrdyń ashyq qalǵan kók jelkesinen naızalaryn qadaıdy. Óteı batyr tánine kirgen naızaǵa da qaramaı, óziniń áskerine  “Alǵa!” - dep aıǵaı salady. Batyrǵa naıza qadaǵan qalmaq jaýyngerin qazaqtyń bir batyry jer qaptyrtady. “Jer qaptyryńdar jońǵarlardy”,- dep Óteı batyr sol jerde mert bolady. Áli quryp, kózi jumylar aldynda “Meni elge aparamyn dep áýrelenbeńder, topyraq osy jerden buıyrsyn”- dep ýáj aıtady. Joldastary, balalary batyrdy sol araǵa jerlep, basyna belgi qoıyp ketedi. Qazaq jerin jaý tabanyna azat etken soń, Kishi júz aqsúıekteri Óteı batyrdyń erligine qurmet retinde basyna tam saldyryp, kók tas qoıdyrady. Sol aqsúıekterdiń biri - Esentemir Bóken bı ataqty Kishi júzdiń bıi bolǵan. Búgin Óteı batyrdyń qorymy Atyraý oblysynyń Qyzylqoǵa aýdanyndaǵy Qarabaý aýylynan 11 shaqyrym jerde ornalasqan. Bul jerge Kishi júzdiń ataqty bıi Esentemir Bóken bı jerlengen. Dańqty Bóken bıdiń o dúnıege attanarda “Meni Óteı batyrdyń qorymyna jerleńder, 35 jasynda Qaraqurym qalmaqtarmen shaıqasyp, Kishi júzdiń halqyn azat etken Óteı batyr aldyndaǵy qaryzymyz zor,” – degen. [4, 10-b.] Óteı batyrdyń isi – halqymyzdy birlikke, búgindikke bastaıtyn ulaǵatty is. Sóıtip qasıetti Qyzbel jerinde, Torǵaı elinde qazaq jurty bar bolǵany 35 jasynda shahıt ketken óziniń qaharman batyrlarynyń biri Óteı baba rýhyna 2008 jyly eskertkish qoıǵyzdy.

Óteı batyrdyń jerlengen jerin 2007 jyly Atyraý oblysynyń Qyzylqoǵa aýdanynda ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, akademıgi Kárboz Japarovtyń basshylyǵymen birer azamattar taýyp, zerttegen. Olar elge kelgen soń, uıymdastyrý jumystaryn júrgizdi. Ol ispen shuǵyldanatyn arnaıy komıtet quryldy. Komıtettiń prezıdenti, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, A.Baıtursynov atyndaǵy Qostanaı memlekettik ýnıversıtetiniń rektory H.H.Ýálıev saılandy. «Urpaq» atty qor ashyldy. Qostanaı oblystyq gazetke maqala jazyldy. Osyndaı jumystardyń nátıjesinde arnaıy delegasıa Atyraý oblysyna baryp, Óteı batyrdyń basyna Tarazdyń qyzyl granıtinen úlken eskertkish qoıdy. [5. 12-b.]  

Jalpy Óteı kim bolǵan? Endi soǵan naqty toqtala keteıik. Óteı - Kishi Arǵyn rýynan shyqqan, Orta júzdiń batyry. Edil boıy qalmaqtardyń qazaqqa shabýyl jasap, Oıyl ózenine deıingi jerdi alǵanda, Orta júzden Kishi júzge kelgen ásker qolyn osy Óteı batyr basqarǵan.         [6. 98-b.]

Orta júzdiń kósemderi Kishi júzge úsh batyr jibergenin tarıhı derekter dáleldeıdi. Ol batyrlar, Orta júzdiń Kishi Arǵyn Qaraman atasynan shyqqan Bógenbaı Qojekeuly bolsa, ekinshisi - Ýaq Erenshi rýynan shyqqan Barmaq batyr, úshinshisi - eline qorǵan bolǵan jas batyr Óteı batyr edi. Osy batyrlar Kishi júzdiń er azamattaryn biriktirip, qol bastap, Edil qalmaqtaryna jáne túrikpenderge qarsy soǵysta eren erlik kórsetedi.

Joǵarydaǵy kórsetilgen erlik isterine qanyq bola kele, Óteı batyr – batyr týǵan óren, erligi eren, halqyna qorǵan, erlikteri búgingi urpaqqa úlgi -ónege ekendigin bilemiz.

Atadan balaǵa mura ultjandylyq qasıetti, dástúrdi berik ustanyp, babalar rýhyn qasterlep oralǵan azamattardyń bul isi kópke úlgi bolarlyq. Osylaısha, Tobyl men Jaıyqty jaılaǵan eldiń arasyndaǵy urpaqtardyń rýhanı baılanysy qaıta jańǵyrdy. «Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» dep babalarymyz aıtqandaı, osy bir shaǵyn sapardyń barysyn oı elesinen ótkizgende, keń baıtaq elimizdegi búgingi berekeli birliktiń babadan balaǵa asyl mura ekendigin aıqyn ańǵaramyz. «Otan otbasynan bastalady» deıdi halqymyz. Endeshe, Elbasynyń ustanǵan kemel saıasatynyń arqasynda álemniń ozyq damyǵan otyz memleketiniń qataryna enýge talaptanyp jatqan elimizdiń erteńgi bolashaǵy jas urpaqtardyń boıyna otansúıgishtik qasıetti damytýǵa da osyndaı ıgi bastamalardyń qosar úlesi mol bolmaq.

Túıindeı aıtqanda, qazaqtyń keń dalasyn sonaý alasapyran zamanynda «Naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen» qorǵaǵan batyrlar tulǵasy elimizdiń bolashaq urpaǵyna úlgi-ónege bolary sózsiz. «Uly babalarymyz is-áreketteriniń aldynda bas ıgen urpaqtary sol qıly zaman  oqıǵalaryna túrli tarıhı jyrlar, uzaq tolǵaýlar arnap, urpaqqa jetkizgen. Bizdiń paryzymyz - sol derekterdi ǵylymı saraptaýdan ótkize otyryp, shynaıy qazaq tarıhyndaǵy batyrlardyń erligin ózderindeı óskeleń urpaqqa pash etý». [7. 64-b.]

 

Ádebıet:

 

1. M.Terentev Istorıa zavoevanıa Sredneı Azıı. SpB, Nevskıı 1906 j.
2. N.Á.Nazarbaev Tarıh tolqynynda. Astana 1997 jyly.
3. Q. Álim, S. Meńdibaı “Tereń tamyr” Astana. Folıant. 2009 jyly.
4. T.Tilegenov“Biz batyrlarymyzdy áli bilmeı júrmiz”/Atyraý gazeti  18.06.2013 jyly
5. N. Ábýtalıev. “Shoq juldyz” /  Qostanaı gazeti  17.04.2009 jyly
6. “Qazaq Sovet Ensıklopedıasy” – Almaty 1996 jyly. Hİ tom.
7. B.Bımendın «Táýelsizdik jolyndaǵy qaharmandyq» // ««Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdik kúnine arnalǵan «Elimniń erkindigi – Táýelsizdik»» atty ǵylymı – tájirıbelik konferensıasynyń baıandamalar jınaǵy, Astana 2014 j.

---