InfoHub Logo

Quraqbaev Maqsat,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, 7M02207-Arheologıa jáne etnologıa mamandyǵynyń 2 kýrs magıstranty
Ǵylymı jetekshisi: t.ǵ.d., profesor Tóleýbaev Á.T.

Qola dáýiriniń Soltústik jáne Batys Qazaqstan taıpalarynyń tarıhı ómirleri ózara tyǵyz baılanysa otyryp damydy. Bul aımaqta b.z.d 2 myńjyldyqta andronovtyq (alakóldik) taıpalar meken etti. Olar negizinen mal sharýashylyǵy jáne eginshilikpen aınalysty. Sol dáýirde sharýashylyqtyń jaqsy damýyna baılanysty, sharýashylyqqa týra keletin qunarly shúıgin jerler tapsyzdyǵyna alyp keldi. Eski taıpalardyń ornyna basqa taıpalar keldi, ózderiniń úılerin qoldana otyryp, eski qurylystar paıdalanýsyz qaldy. Osynyń arqasynda, soltústik jáne batys Qazaqstanda meken etken andron taıpalarynyń qonys etken mekenderi kóp qabatty eskertkishterge aınaldy [1, S. 6.].

Qazaqstannyń batys ólkesinen tabylǵan buıymdardyń ishinde júzi juqa tas baltalar,úshkir jáne taldyń japyraǵy tárizdes jebe ushtary (Vıshnevka-1), (Qarlyǵa-1), retýshpen jasalǵan sydyrǵyshtar jáne qyrǵyshtar kezdesedi. Súıek buıymdar burynǵysynsha keńinen paıdalanylady. Vıshnevka-1qonysynan tabylǵan, bulannyń múıizinen jasalǵan kúrekshe biregeı dúnıe, súńgi de tamasha óńdelgen. Aldyńǵy qola eskertkishterindegi ydystar quty sıaqty, túbi jaıpaq. Sol  zamanǵa jatatyn ydystardyń birinshi tobyna Beskól-1, 5, Vıshnevka-1, Pestroe qonystarynan  jáne kómbe beıitterden tabylǵan ydystarǵa toqyma-shuńqyrsha keramıka tán. Onyń en kóp taraǵan elementteri –úshburyshty, tórtburyshty, sopaqsha kelgen alýan túrli shuńqyrsha oıyqtar. Órnek ydystardyń búıiri men túbine salynǵan. Sýret túsirý úshin bir element  paıdalanylady. Keramıkanyń basym kópshiliginde dóreki matanyń izi bar. Ydystardyń ekinshi tobynda – Vıshnevka-1, Petrovka-1, Altyn kúz, Qarlyǵa-1 qonystarynan shyqqan ydystarda taraq tárizdi qalyppen jáne taıaqshamen túsirilgen sýretter basym. Órnekter tik, kóldeneń, sırek syzyqtardyń, boılaı syzylǵan buralań syzyqtardyń shımaqtalǵan úsh buryshtardyń qıýlasýynan quralady. Ydystardyń búıiri ǵana órnekpen qaptalǵan, al túbiniń sándelýi sırek kezdesedi. Ydystardyń eki tobynyń arasyndaǵy bul aıtylǵan ózgeshelikter olardyń ár zamanǵa jatatyndyǵynan týyndaıdy [2, S. 18-32.].

Kóp qabatty qonystardy (Alekseevskoe [3, S. 156-164.], Sadchıkovskoe [4, S. 152-181.], Novonıkolskoe-1, Iavlenka-1, Petrovka-2) jáne Soltústik Qazaqstandaǵy Alekseevskoe , Semıpalatnoe qorymdaryn, Aqtóbe oblysyndaǵy Tastybutaq qorymy men qonysyn [5] zerttegende odan keıingi kezeńdi sıpattaıtyn keshender alyndy. Sońǵy kezeń andronovtyq-qımalyq ortaq mádenıettiń belsendi ózara yqpalymen sıpattalady. Batys Qazaqstannyń mádenıetinde Edil boıynyń qıma mádenıeti, al Soltústik Qazaqstannyń mádenıetine Ortalyq jáne Shyǵys Qazaqstannyń andronov mádenıeti kúshti yqpal jasaıdy. Osyndaı ózara yqpaldyń izderi Býrabaı [6, S. 220-230.], Búırekkól [6, S. 241-247.], Borlyq [7, S. 154-163.], Petropavl [6, S. 259-263.] qorymdarynda jaqsy baıqalady. Bir qabatty Beskól-4 qonysyn qaraǵanda sońǵy Shyǵys Qazaqstan taıpalarynyń yqpal-áserin shalǵaı batystan da – Qyrkeldi men Terekli ózenderi boıyndaǵy qorymdardyń materıaldary boıynsha da ańǵarýǵa bolady [3, S. 172-215.].

Qabirlerdegi ydystardyń sany birden beske deıin, biraq kóbinese ekeý bolyp keledi. Dástúr boıynsha ydys jerlengen adamnyń bas jaǵyna qoıylatyn bolǵan. Sondaı-aq qola bilezikter, untaqtan qatyrǵan monshaqtar, qabyrshaqtan jasalǵan sándik zattar, topaılar tabyldy. Bes beıitten maldyń súıekteri shyqty. Soltústik Qazaqstanda eki alakóldik qorym: Tobyl ózenindegi Alekseevskoe jáne Esil ózenindegi Semıpalatnoe qorymy qazyldy. Semıpalatnoe selosy janyndaǵy qorym qabirlerdiń ústine topyraq úıilgen tómpeshikterden turady. Qorym alańynyń ortalyq bóliginde iri shuńqyrlar jatyr, olarǵa balalardyń molalary ornalasypty. Molalardyń birinen alty qysh ydys, eki qola pyshaq, alty jebeniń súıek ushy, aıylbas, monshaqtar, qoladan buranda tárizdendirilip jasalǵan sándik zattar shyqty.

Súıek qaldyqtaryna qaraǵanda, ólikti jerlerde mindetti túrde úı janýarlary, ádette qoı qurbandyqqa shalynypty. Ólgen kisige qoıdyń omyrtqalary men sıraqtary qaldyrylypty. Munda, oba túbindegi alańda, ekiden toǵyzǵa deıin ydys qoıylypty.

Tamaq salynǵan ydysty tamaǵymen jerge kómýge baılanysty tabyný ǵuryptarynyń bolǵandyǵyna Alekseevka selosynyń mańynan tabylǵan zattar aıqyn dálel bola alady. Bul qorym qonyspen jáne qurban shalý ornymen birge Tobyl ózeniniń sol jaq jaǵasynda Qostanaı qalasyna jaqyn jerde ornalasqan. Eresekter men balalardyń laqattarynan, ádette laqattyń shyǵys shetine, óliktiń bas jaǵyna qoıylǵan eki-ekiden qumyra shyqty. Zattaı qural-saımandar ishinde qola jáne untaqtan qatyryp jasalǵan monshaqtar, samaıǵa taǵatyn buranda ilmeshekter, bilezikter, romb tárizdi qaptyrmalar bar. Qabirlerdiń birindegi materıaldar boıynsha bir dáýletti áıeldiń kıimindegi sándik zattar qalpyna keltirildi. Búkil kıimine qola nemese untaqtan qatyryp jasalǵan monshaqtar, jarty shar táizdi qola qaptyrmalar, qyrly tizbekter tigilipti. Aıaǵynyń ústinde jilinshik tusynda tizilgen monshaqtar bolsa kerek. Aıaq kıimi jarty shar men romb tárizdi qaptyrmalarmen sándelipti. «Moınynda shetinde tesikteri bar, dóńgelete ıilgen qola óńirjıek, odan biraz joǵaryraqta úlken saqına tárizdi kúmis syrǵalar bar. Shetinde tesikteri bar segiz dóńgelek sopaqsha qaptyrma ıyǵy men basynyń mańynda shashylyp jatyr. Osy jerde omyraýǵa taǵatyn jalpaq taspaǵa qola qaptyrmalar qaptalǵan ózgeshe bir sándik zattyń qaldyqtary men untaqtan qatyrǵan kóptegen monshaqtar boldy. Bilekterine jáne qaryna sheti buranda túrinde qaıyrylǵan eki qola júzik, olardyń janynan qyrly qola tizbekterdiń katarlary tabyldy. Arqasynan burymdaryna ilingen tórt qola japyraqsha sholpy tabyldy» [4, S. 68-69.]. Tóbeniń eń bıik jerinde qasıetti oryn bolǵan: bularǵa keramıkanyń iri fragmentterinen jasalǵan qaqpaq jabylǵan bir nemes eki ydys qoıylypty. Qurban shalý ornyndaǵy damýyndaǵy budan keıingi kezeń bud jerge andronovtyq turǵyndardyń kelýine baılanysty.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Zdanovıch G.B. Bronzovyı vek Ýralo-Kazahstanskıh stepeı. – Sverdlovsk: Krant,1988. – 184 s.
2. Gráznov M.P. Pogrebenıa epohı bronzy v Zapadnom Kazahstane // Kazakı. Materıaly Osobogo komıteta po ıssledovanıý soıýznyh ı avtonomnyh respýblık. – Lenıngrad, 1927. – Vyp.İİ. – S. 2-23.
3. Krıvsova-Grakova O.A. Alekseevskoe poselenıe ı mogılnık. – Tr. GIM. – Moskva: 1948. №17. – S. 156-164.
4. Krıvsova-Grakova O.A. Sadchıkovskoe poselenıe // MIA, 1951. №21. S. 152-181.
5. Sorokın V.S. Mogılnık bronzovoı epohı Tasty-Býtak İ v Zapadnom Kazahstane. – MIA, 1962. №120.
6. Orazbaev A.M. Severnyı Kazahstan v epohý bronzy. TIIAE AN KazSSR, 1958. T.5. – S. 220-263.
7. Zdanovıch S.Ia. Mogılnık epohı bronzy Býrlýk İ // Po sledam drevnıh kúltýr Kazahastana. – Alma-ata: Naýka, 1970. – S. 154-163.
8. Zdanovıch G.V. Novoe pokolenıe epohı bronzy v Severnom Kazahstane // Po sledam drevnıh kúltýr Kazahstana. – Alma-Ata: Naýka, 1970. – S. 147-153.
9. Akıshev K.A. Památnıkı Severnogo Kazahstana. TIIAE AN KazSSR, 1959. T.7. – S. 18-19.
10. Chernıkov S.S. Drevnee gornoe delo v raıone g. Stepnák. Izv. AN KazSSR. 1949. Vyp.İ. – S. 13-32.
11. Orazbaev A.M. Poselenıe Chaglınka (Shaǵalaly). Nekotorye formy ı tıpy jılısh // Po sledam drevnıh kúltýr Kazahstana. – Alma-Ata: Naýka, 1970. – S. 129-146.

---