Baýyrjan Momyshuly shyǵarmalaryndaǵy naqyl sózder
Seksıa: Ádebıet
Baýyrjan Momyshuly shyǵarmalaryndaǵy naqyl sózder
Anotasıa
Zertteý maqsaty: HHİ ǵasyrda ár jas urpaqtyń boıyna ulttyq rýh pen patrıottyq jalynnyń ushqynyn darytý úshin halqymyzdyń Baýyrjandaı perzentiniń mirdiń oǵyndaı qanatty sózderi aýadaı qajet. Ol, ásirese, ulttyq tárbıege erekshe kóńil bólgen. «Óziniń ultyn syılamaǵan – ultyn maqtanysh tuta da almaıdy, ol – sóz joq, aramza, teksiz ári qańǵybas» deýi jaıdan - jaı emes. Onyń adamı qasıetter qataryna jatqyzatyn – aqyl, ar, erik - jiger, namys, sezim, paryz, ulttyq rýh, ulttyq minez - qulyq, ulttyq patrıotızm, ulttyq maqtanysh, t. b. týraly oılary arnaıy zertteýdi qajet etedi. Bul oılardyń árisi Abaıdyń «Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozady», berisi Mustafa Shoqaıdyń «ulttyq rýhsyz ult táýelsizdiginiń bolýy múmkin emes» degen qaǵıdalarymen sabaqtasyp jatyr. Osy maqsatta elimizdegi órship turǵan til men din máselesin sheshý úshin urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleý qajet. Jat dinniń jeteginde ketkenshe, urpaǵymyz el úshin qyzmet atqarý qajet. Otan aldyndaǵy borysh, azamattyq paryzdy oryndaý úshin qaharman batyr shyǵarmalaryndaǵy naqyl sózderdiń tárbıelik máni zor.
Gıpoteza: Qazaq ádebıeti boıynsha áńgimede kezdesetin naqyl sózderdi taýyp, terip qoımaı, jınaqtaý arqyly tildik qoldanysqa, oqýlyqtarǵa engizýge bolady jáne jeke kitapsha retinde daıyndap, oqyrmanǵa usynylmaq.
Zertteý kezeńderi:
1. B. Momyshuly shyǵarmalarynan naqyl sózderin jınaqtaý
2. B. Momyshulynyń óz janynan shyqqan maqaldar men qanatty sózderin toptarǵa bólý
3. Naqyl sózderine arnalǵan kitapsha shyǵarý
Jumys nátıjesi: Ǵylymı jumysta áńgimeler men povester, romandary tolyq qamtylyp, B. Momyshuly – ulttyq bolmysty qalyptastyrýshy qalamger retinde tanylady. Maǵynalyq erekshelikteri ashyp kórsetilip, taqyryptaryna qaraı toptastyryldy. Arnaıy mysaldar keltirý arqyly estilmegen naqyl sózderi jarıa bolady.
Ǵylymı teorıalyq - tájirıbelik mańyzdylyǵy: Naqyl sózderine nazar aýdaryp, zer salǵan jas urpaq jahandaný kezeńinde týra joldan taımaı, optımısik qabiletin arttyrady. Ulttyq rýhqa qanyqqan oqyrmannyń patrıottyq sezimi men memleket aldyndaǵy jaýapkershiligin nyǵaıtady.
Mazmuny
Kirispe
«Tyrmysyp ál kelgenshe kórgenimdi,
Jaltaqtamaı, ımenbeı ashyq jazdym»
Zertteý bólimi
1. B. Momyshuly naqyl sózderindegi halyqtyq tálim - tárbıe
2. Batyrdyń naqyl sózderi – qaharmandyq úlgi, ulttyq namystyń qaıraǵy.
3. Ulttyq rýhty oıatqan qanatty sózder
Qorytyndy
Baýyrjan murasy – ulttyń uly oqýlyǵy.
Kirispe
«Baýkeńniń telegeı - teńiz taǵylymy – bolashaqtyń, taıaý myńjyldyqtyń áńgimesi».
Hamıt Erǵalıev
Baýyrjan Momyshuly – jalpy adam balasynyń, abzal qasıetteri bar azamat tárbıesin otyz oılanyp, toqsan tolǵanǵan parasatty oıshyl. Máńgilik dańq tuǵyryna qondyrylǵan Alash eliniń jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy bas batyry, birtýar ardaǵy Baýyrjan Momyshuly Uly Otan Soǵysy kezinde úlken erlik kórsetip, artyna óshpes iz qaldyrdy. Batyr boıyndaǵy namys pen ór minez onyń qaıtalanbas erliginen ǵana emes, shyǵarmalarynan kórinis tabady. Osy oraıda «Qazaqty taný úshin, aldymen, Abaı men Baýyrjan ilimderinen sýsyndaý kerek...» degen ǵalym Myrzahmet Mekemtasulynyń sózin eriksiz eske túsiresiń. [1]
Zertteý bólimi
1. B. Momyshuly naqyl sózderindegi halyqtyq tálim - tárbıe.
«Men de adammyn jaralǵan súıek, etten,»
Mende de jan bar, mende de ar bar jan tebirentken,
Halqymnyń qarapaıym bir ulymyn,
Janymdy arym úshin qurban etken» [3], - degen joldar arqyly
Baýyrjan Momyshuly óziniń adamı, azamattyq bolmysyn bir aýyz óleń jolymen tanytqan.
Qaharman jazýshynyń bolmysyn sóz etkende, eń aldymen, aıqyn tanylary, batyrlyq qasıeti ekeni belgili. Batyrlyǵy – Otanyn súıgen, eli úshin jany kúıgen, ult taǵdyry úshin qandaı qıyndyqqa bolsa da qarsy turar qaharmandyq bolatyn. Al Baýyrjan Momyshulynyń aty atalǵanda, eki birdeı beıne kóz aldymyzǵa keledi. Biri – batyrdyń, ekinshisi jazýshynyń beınesi. Boıynan osy qasıettiń biri tabylyp, biri tabylmaǵannyń ózinde halqynyń asqan ardaqtylarynyń biri bolary anyq. Baýyrjannyń tuǵyrly tulǵasynda batyrlyq pen jasampazdyq sıpat bir - birimen ǵajap birlik taýyp, tutastyqqa aınalǵan.
Adamdyq paryzyn dala fılosofıasymen úndese otyryp, halyqtyq tálim - tárbıeden izdep, urpaǵyna oı salǵan jazýshy óz shyǵarmalarynda tarıhı mańyzy men tárbıelik qundylyǵyn joǵaltpaıtyn oqıǵalarǵa basty nazar aýdarady. «Shyǵarmany qyzyqty etemiz dep, biz keıde qur oqıǵa qýalap ketemiz. Shyǵarmalarymyzdyń eleýli kemshiliginiń biri, mine, osynda» [4] dep eskertken edi jazýshy. Týmysynan asqan daryndy ózi úshin múlde qıyn da kúrdeli, halyq danalyǵynda aıtqandaı «Inemen qudyq qazǵandaı» azapty tirlikke bet buryp, sátti týyndylardy syıǵa tarta bildi.
«Adam qaıraty», «Qanmen jazylǵan kitap», «Moskva úshin shaıqas», «Ushqan uıa» shyǵarmalarymen qatar, estelik kitaptarǵa qosymsha gazet - jýrnaldarda jarıalanǵan maqalalardan naqyl sózderdi jınaqtaǵan bolatynmyn. Jumysymnyń zertteý bólimi qazaq halqynyń maqal - mátelderine arnalǵan.
Joǵaryda atalǵan shyǵarmalar boıynsha jazýshy qoldanysynan tómendegi taqyryptar boıynsha qazaq halqynyń maqal - mátelderin kóptep kezdestirdik.
Erlik pen jaýjúrektik týraly
Adam týraly
Til jáne sóz qudireti týraly
El, Otan týraly
Aqıqat pen shyndyq týraly
Bilim, aqyl jáne izgilik, adamgershilik týraly
Eńbek jáne birlik týraly
Aıtalyq, «Adam qaıraty» kitabynda «Túsi jaqsydan túńilme», «Tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi», «Qoıandy qamys, erdi namys óltiredi», «Kóz qorqaq, qol batyr», «Bilek birdi, bilimdi myńdy jyǵady» [5] sekildi halqymyzdyń danalyǵy jıi aıtylady. Qaı maqalǵa taldaý jasasaq ta, maǵynasy adaldyq pen erlik, ulttyq rýhqa saıady. Maqaldardy tizbektegende halyq danalyǵyna 45 maqaldy jatqyzyp, 7 taqyrypqa toptastyrdyq. Taqyryptarynyń ózi halyqtyq tálim - tárbıege úndeıdi. Ásirese erjigittiń boıyna erlik pen eldikti darytý, qyz boıyna ádeptilik pen ar - uıat qasıetin sińdirý ár qazaqtyń jaýapkershiligi bolsa, qaharman jazýshy ony sezine bildi. Az jazsa da, saz jazatyn, jazýshylyq baǵytqa jáı kelse de, kóp dúnıe qaldyrǵan shyǵarmalarynda Baýyrjan Momyshulynyń júregi «Ár qazaq - meniń jalǵyzym» dep soqqany aıqyn kórinedi.
Endi nazarlaryńyzǵa B. Momyshulynyń áńgime, poves, romandarynan jınaqtaǵan qazaq halqy aýyz ádebıetiniń maqaldaryn usynamyn:
1. Erlik pen jaýjúrektik týraly
1. Qoıandy qamys, erdi namys óltiredi.
2. Kúsh - ákesin tanymaıdy.
4. Azamatqa ómirden de ar qymbat, ólimnen uıat kúshti.
5. Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol.
6. Jyǵylǵan ústine judyryq.
7. Kóz qorqaq, qol batyr.
2. Adam týraly
1. Syrly aıaqtyń syry ketse de, syny ketpeıdi.
2. Aǵash kórki - japyraq, adam kórki - shúberek.
3. Balany bastan.
4. Túsi jaqsydan túńilme.
5. Kisideginiń kilti - aspanda.
6. Qoryqqanǵa qos kórinedi.
7. Túsi táýirden túńilme.
8. Balaly úı urlyǵyn jasyra almaıdy.
9. Kóp jasaǵannan surama, kóp kórgennen sura.
10. Aıaz bı álińdi, qumyrsqa jolyńdy bil
11. Sabyrly jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa.
12. Uıada neni kórse, ushqanda sony iledi.
13. Ulyń ósse uly jaqsymen, qyzyń ósse qyzy jaqsymen aýyldas bolǵyn.
14. Bir qumalaq, bir qaryn maıdy shiritedi.
15. On úshte otaý ıesi.
16. Jetige kelgenshe, bala jerden taıaq jeıdi.
3. El, Otan týraly
1. El qadirin bilmegen er qadirin bilmeıdi.
4. Eńbek jáne birlik týraly
1. Eńbek túbi raqat.
2. Tórteý túgel bolsa tóbedegini alady.
5. Bilim, aqyl jáne izgilik, adamgershilik týraly
1. Bilek birdi, aqyl myńdy jyǵady.
2. Qalaýyn tapsa qarda janady.
3. Qaǵa bilseń kıiz qazyq ta jerge kiredi.
4. Ólimnen uıat kúshti
5. Janym - arymnyń sadaǵasy.
6. Aqıqat pen shyndyq týraly
1. Ótiriktiń balyn jutyp tiri júrgenshe,
Shyndyqtyń ýyn iship ólgen artyq.
2. Shyn aıtpaı, syn aıtpa.
3. Ótirik – zıan, kesir.
4. Ótirik – baryp turǵan zıandy ý.
5. Shyndyq aqıqatty túsindirýshi.
6. Bizdiń naqty bolmysymyz – shyndyq.
7. Til jáne sóz qudireti týraly
1. Sóz júıesin, mal ıesin tabady.
2. Jylatatyn da, jubatatyn da sóz.
4. Jaman aıtpaı - jaqsy joq.
5. Sóz tapqanǵa qolqa joq.
6. Jaqsy sóz - jarym yrys.
8. Sóz súıekten, taıaq etten ótedi.
Baýyrjan Momyshuly shyǵarmalaryndaǵy naqyl sózder
Anotasıa
Zertteý maqsaty: HHİ ǵasyrda ár jas urpaqtyń boıyna ulttyq rýh pen patrıottyq jalynnyń ushqynyn darytý úshin halqymyzdyń Baýyrjandaı perzentiniń mirdiń oǵyndaı qanatty sózderi aýadaı qajet. Ol, ásirese, ulttyq tárbıege erekshe kóńil bólgen. «Óziniń ultyn syılamaǵan – ultyn maqtanysh tuta da almaıdy, ol – sóz joq, aramza, teksiz ári qańǵybas» deýi jaıdan - jaı emes. Onyń adamı qasıetter qataryna jatqyzatyn – aqyl, ar, erik - jiger, namys, sezim, paryz, ulttyq rýh, ulttyq minez - qulyq, ulttyq patrıotızm, ulttyq maqtanysh, t. b. týraly oılary arnaıy zertteýdi qajet etedi. Bul oılardyń árisi Abaıdyń «Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozady», berisi Mustafa Shoqaıdyń «ulttyq rýhsyz ult táýelsizdiginiń bolýy múmkin emes» degen qaǵıdalarymen sabaqtasyp jatyr. Osy maqsatta elimizdegi órship turǵan til men din máselesin sheshý úshin urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleý qajet. Jat dinniń jeteginde ketkenshe, urpaǵymyz el úshin qyzmet atqarý qajet. Otan aldyndaǵy borysh, azamattyq paryzdy oryndaý úshin qaharman batyr shyǵarmalaryndaǵy naqyl sózderdiń tárbıelik máni zor.
Gıpoteza: Qazaq ádebıeti boıynsha áńgimede kezdesetin naqyl sózderdi taýyp, terip qoımaı, jınaqtaý arqyly tildik qoldanysqa, oqýlyqtarǵa engizýge bolady jáne jeke kitapsha retinde daıyndap, oqyrmanǵa usynylmaq.
Zertteý kezeńderi:
1. B. Momyshuly shyǵarmalarynan naqyl sózderin jınaqtaý
2. B. Momyshulynyń óz janynan shyqqan maqaldar men qanatty sózderin toptarǵa bólý
3. Naqyl sózderine arnalǵan kitapsha shyǵarý
Jumys nátıjesi: Ǵylymı jumysta áńgimeler men povester, romandary tolyq qamtylyp, B. Momyshuly – ulttyq bolmysty qalyptastyrýshy qalamger retinde tanylady. Maǵynalyq erekshelikteri ashyp kórsetilip, taqyryptaryna qaraı toptastyryldy. Arnaıy mysaldar keltirý arqyly estilmegen naqyl sózderi jarıa bolady.
Ǵylymı teorıalyq - tájirıbelik mańyzdylyǵy: Naqyl sózderine nazar aýdaryp, zer salǵan jas urpaq jahandaný kezeńinde týra joldan taımaı, optımısik qabiletin arttyrady. Ulttyq rýhqa qanyqqan oqyrmannyń patrıottyq sezimi men memleket aldyndaǵy jaýapkershiligin nyǵaıtady.
Mazmuny
Kirispe
«Tyrmysyp ál kelgenshe kórgenimdi,
Jaltaqtamaı, ımenbeı ashyq jazdym»
Zertteý bólimi
1. B. Momyshuly naqyl sózderindegi halyqtyq tálim - tárbıe
2. Batyrdyń naqyl sózderi – qaharmandyq úlgi, ulttyq namystyń qaıraǵy.
3. Ulttyq rýhty oıatqan qanatty sózder
Qorytyndy
Baýyrjan murasy – ulttyń uly oqýlyǵy.
Kirispe
«Baýkeńniń telegeı - teńiz taǵylymy – bolashaqtyń, taıaý myńjyldyqtyń áńgimesi».
Hamıt Erǵalıev
Baýyrjan Momyshuly – jalpy adam balasynyń, abzal qasıetteri bar azamat tárbıesin otyz oılanyp, toqsan tolǵanǵan parasatty oıshyl. Máńgilik dańq tuǵyryna qondyrylǵan Alash eliniń jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy bas batyry, birtýar ardaǵy Baýyrjan Momyshuly Uly Otan Soǵysy kezinde úlken erlik kórsetip, artyna óshpes iz qaldyrdy. Batyr boıyndaǵy namys pen ór minez onyń qaıtalanbas erliginen ǵana emes, shyǵarmalarynan kórinis tabady. Osy oraıda «Qazaqty taný úshin, aldymen, Abaı men Baýyrjan ilimderinen sýsyndaý kerek...» degen ǵalym Myrzahmet Mekemtasulynyń sózin eriksiz eske túsiresiń. [1]
Zertteý bólimi
1. B. Momyshuly naqyl sózderindegi halyqtyq tálim - tárbıe.
«Men de adammyn jaralǵan súıek, etten,»
Mende de jan bar, mende de ar bar jan tebirentken,
Halqymnyń qarapaıym bir ulymyn,
Janymdy arym úshin qurban etken» [3], - degen joldar arqyly
Baýyrjan Momyshuly óziniń adamı, azamattyq bolmysyn bir aýyz óleń jolymen tanytqan.
Qaharman jazýshynyń bolmysyn sóz etkende, eń aldymen, aıqyn tanylary, batyrlyq qasıeti ekeni belgili. Batyrlyǵy – Otanyn súıgen, eli úshin jany kúıgen, ult taǵdyry úshin qandaı qıyndyqqa bolsa da qarsy turar qaharmandyq bolatyn. Al Baýyrjan Momyshulynyń aty atalǵanda, eki birdeı beıne kóz aldymyzǵa keledi. Biri – batyrdyń, ekinshisi jazýshynyń beınesi. Boıynan osy qasıettiń biri tabylyp, biri tabylmaǵannyń ózinde halqynyń asqan ardaqtylarynyń biri bolary anyq. Baýyrjannyń tuǵyrly tulǵasynda batyrlyq pen jasampazdyq sıpat bir - birimen ǵajap birlik taýyp, tutastyqqa aınalǵan.
Adamdyq paryzyn dala fılosofıasymen úndese otyryp, halyqtyq tálim - tárbıeden izdep, urpaǵyna oı salǵan jazýshy óz shyǵarmalarynda tarıhı mańyzy men tárbıelik qundylyǵyn joǵaltpaıtyn oqıǵalarǵa basty nazar aýdarady. «Shyǵarmany qyzyqty etemiz dep, biz keıde qur oqıǵa qýalap ketemiz. Shyǵarmalarymyzdyń eleýli kemshiliginiń biri, mine, osynda» [4] dep eskertken edi jazýshy. Týmysynan asqan daryndy ózi úshin múlde qıyn da kúrdeli, halyq danalyǵynda aıtqandaı «Inemen qudyq qazǵandaı» azapty tirlikke bet buryp, sátti týyndylardy syıǵa tarta bildi.
«Adam qaıraty», «Qanmen jazylǵan kitap», «Moskva úshin shaıqas», «Ushqan uıa» shyǵarmalarymen qatar, estelik kitaptarǵa qosymsha gazet - jýrnaldarda jarıalanǵan maqalalardan naqyl sózderdi jınaqtaǵan bolatynmyn. Jumysymnyń zertteý bólimi qazaq halqynyń maqal - mátelderine arnalǵan.
Joǵaryda atalǵan shyǵarmalar boıynsha jazýshy qoldanysynan tómendegi taqyryptar boıynsha qazaq halqynyń maqal - mátelderin kóptep kezdestirdik.
Erlik pen jaýjúrektik týraly
Adam týraly
Til jáne sóz qudireti týraly
El, Otan týraly
Aqıqat pen shyndyq týraly
Bilim, aqyl jáne izgilik, adamgershilik týraly
Eńbek jáne birlik týraly
Aıtalyq, «Adam qaıraty» kitabynda «Túsi jaqsydan túńilme», «Tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi», «Qoıandy qamys, erdi namys óltiredi», «Kóz qorqaq, qol batyr», «Bilek birdi, bilimdi myńdy jyǵady» [5] sekildi halqymyzdyń danalyǵy jıi aıtylady. Qaı maqalǵa taldaý jasasaq ta, maǵynasy adaldyq pen erlik, ulttyq rýhqa saıady. Maqaldardy tizbektegende halyq danalyǵyna 45 maqaldy jatqyzyp, 7 taqyrypqa toptastyrdyq. Taqyryptarynyń ózi halyqtyq tálim - tárbıege úndeıdi. Ásirese erjigittiń boıyna erlik pen eldikti darytý, qyz boıyna ádeptilik pen ar - uıat qasıetin sińdirý ár qazaqtyń jaýapkershiligi bolsa, qaharman jazýshy ony sezine bildi. Az jazsa da, saz jazatyn, jazýshylyq baǵytqa jáı kelse de, kóp dúnıe qaldyrǵan shyǵarmalarynda Baýyrjan Momyshulynyń júregi «Ár qazaq - meniń jalǵyzym» dep soqqany aıqyn kórinedi.
Endi nazarlaryńyzǵa B. Momyshulynyń áńgime, poves, romandarynan jınaqtaǵan qazaq halqy aýyz ádebıetiniń maqaldaryn usynamyn:
1. Erlik pen jaýjúrektik týraly
1. Qoıandy qamys, erdi namys óltiredi.
2. Kúsh - ákesin tanymaıdy.
4. Azamatqa ómirden de ar qymbat, ólimnen uıat kúshti.
5. Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol.
6. Jyǵylǵan ústine judyryq.
7. Kóz qorqaq, qol batyr.
2. Adam týraly
1. Syrly aıaqtyń syry ketse de, syny ketpeıdi.
2. Aǵash kórki - japyraq, adam kórki - shúberek.
3. Balany bastan.
4. Túsi jaqsydan túńilme.
5. Kisideginiń kilti - aspanda.
6. Qoryqqanǵa qos kórinedi.
7. Túsi táýirden túńilme.
8. Balaly úı urlyǵyn jasyra almaıdy.
9. Kóp jasaǵannan surama, kóp kórgennen sura.
10. Aıaz bı álińdi, qumyrsqa jolyńdy bil
11. Sabyrly jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa.
12. Uıada neni kórse, ushqanda sony iledi.
13. Ulyń ósse uly jaqsymen, qyzyń ósse qyzy jaqsymen aýyldas bolǵyn.
14. Bir qumalaq, bir qaryn maıdy shiritedi.
15. On úshte otaý ıesi.
16. Jetige kelgenshe, bala jerden taıaq jeıdi.
3. El, Otan týraly
1. El qadirin bilmegen er qadirin bilmeıdi.
4. Eńbek jáne birlik týraly
1. Eńbek túbi raqat.
2. Tórteý túgel bolsa tóbedegini alady.
5. Bilim, aqyl jáne izgilik, adamgershilik týraly
1. Bilek birdi, aqyl myńdy jyǵady.
2. Qalaýyn tapsa qarda janady.
3. Qaǵa bilseń kıiz qazyq ta jerge kiredi.
4. Ólimnen uıat kúshti
5. Janym - arymnyń sadaǵasy.
6. Aqıqat pen shyndyq týraly
1. Ótiriktiń balyn jutyp tiri júrgenshe,
Shyndyqtyń ýyn iship ólgen artyq.
2. Shyn aıtpaı, syn aıtpa.
3. Ótirik – zıan, kesir.
4. Ótirik – baryp turǵan zıandy ý.
5. Shyndyq aqıqatty túsindirýshi.
6. Bizdiń naqty bolmysymyz – shyndyq.
7. Til jáne sóz qudireti týraly
1. Sóz júıesin, mal ıesin tabady.
2. Jylatatyn da, jubatatyn da sóz.
4. Jaman aıtpaı - jaqsy joq.
5. Sóz tapqanǵa qolqa joq.
6. Jaqsy sóz - jarym yrys.
8. Sóz súıekten, taıaq etten ótedi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Ár qustyń óz tumsyǵy qajet Sabaqtyń maqsaty: 1. Qustardyń tumsyǵynyń erekshelikterimen tanystyrý jáne olar úshin
