InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Metaldardyń fızıkalyq qasıetteri. Quımalar.
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa metaldardyń mańyzdy fızıkalyq qasıetterin túsindirý, metal quımalary, quımalardy daıyndaý maqsaty, qoldanylý salasy jóninde bilimdi meńgertý.
Damytýshylyq: metaldardyń turmysta, ónerkásipte qoldanylýy, quımalardyń paıdasy jóninde bilimderin damytý, metaldar týraly uǵymdaryn keńeıtý, tanymdyq qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý, izdenimpazdyq qabiletterin jetildirý, alǵan bilim - daǵdysyn ómirde qoldana bilýge úıretý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń dúnıetanymyn qalyptastyrý, qorshaǵan ortaǵa sanaly kózqaraspen qaraýǵa baýlý.
Tıpi: aralas sabaq
Túri: tanymdyq - izdenýshilik sabaq
Ádisteri: áńgimeleý, túsindirý, kitappen jumys, tirek-syzbalaý, demonstrasıalaý, taldaý, jınaqtaý.
Kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, slaıdtar, metal buıymdar, metal úlgileri, kespe qaǵazdar, keste.
Pánaralyq baılanys: fızıka, ádebıet, tarıh
Barysy:
İ. Uıymdastyrý:
Oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý.

İİ. Úı tapsyrmasyn suraý:
Oqýshylarǵa Q. Myrzalıevtiń óleńi oqylady.
Balalyqpen baıqamappyn, ol kezderde ańǵalmyn,
Mendeleev kestesine qarap keshe tań qaldym.
Tań qaldym da oıǵa shomdym, jasyramyn nesine,
Hımıa emes, osy keste saldy ómirdi esime.
Kim oılaǵan formýlalar qorǵaıdy dep sherińdi,
Uıadaǵy ár element bir taǵdyr bop kórindi.
Anaý emes, mynaý emes – Tıtan nege jıyrma ekinshi orynda?
Temirdeı dep maqtaýshy edik, temirdiń de kezi ótken
Kezi ótpese, turar ma edi 26 - kezekte.
Bylq etpeıtin sabyrly da, salmaqty da bolǵasyn,
Toǵyzynshy qatarǵa áreń iligipti qorǵasyn.
Al ornyn surama sen, aıtýǵa ony uıalam.
Syǵalaıdy ol beıshara aqyrǵy bir uıadan
Elementter ishinde de qatty sirá, qaqtyǵys,
Shylapshyndyq mysyńnan da tur keıindeý aq kúmis.
Kúmis deımiz, kúmistiń de ómir emes ómiri -
Ekinshi emes, úshinshi emes - qyryq jetinshi nómiri.
Qalaı saǵan unaı ma bul?
Unasa eger, al tyńda:
Júldeli oryn tımeı qalǵan platına, altynǵa!
Jetpis segiz, jetpis toǵyz - ekeýiniń kezegi
Ekeýi de jaratqannan bir qıanat sezedi.
Tas - talqanyn shyǵarǵysy kelgendeı bir shetinen,
Platına sup - sur bolyp, qany shyqqan betinen
Qurmetti oryn tımese eger shyn asylda bar ma aıyp?
Óz orynyn kúte - kúte ketken altyn sarǵaıyp.
Oqýshylarǵa beriletin suraqtar:
- Bul óleńniń taqyryby qandaı dep oılaısyńdar? (Óleń «Mendeleev kestesi» dep atalady)
- Aqyn qandaı metaldardy óleńge qosqan? (Ti, Fe, Pb, Ag, Au, Pt)
A) Jalpy suraqtar:
Eger qazir qoldanystaǵy barlyq metaldar, metal buıymdary joq bolyp ketse ne bolar edi?
Metaldardyń tarıhta qandaı mańyzymen erekshelenedi?
Eń alǵash qandaı metaldar tabyldy?
Jeti ǵalamshar elementterin atańdar?
Metaldardyń qoǵamdyq mańyzy, adam ómirinde alatyn orny bar ma?
Qazaqstanda tabylǵan metal buıymdardy atańdar?
Metaldardyń bıologıalyq mańyzy bar ma?
Metaldardyń qandaı zıany bar?
Qazir qansha metal belgili?
HEPJ metaldardyń ornalasýyn kórsetińder.
Metaldyq baılanys degen ne?
Alhımıkterdiń qandaı metaldardy jeti planetadan paıda boldy dep eseptegen?

Á) Oqýshylardyń izdenisi (ár oqýshy metaldar jáne metal buıymdary jóninde derekter aıtady).
1 - oqýshy: Altyn. 2 - oqýshy: Kúmis. 3 - oqýshy: Mys. 4 - oqýshy: Temir. 5 - oqýshy: Qorǵasyn. 6 - oqýshy: Qalaıy. 7 - oqýshy: Synap. 8 - oqýshy: «Taıqazan». 9 - oqýshy: «Altyn adam». 10 - oqýshy: Alúmını. 11 - oqýshy: Kálsı. 12 - oqýshy: Metaldar týraly maqal - mátelder.
B) Suraq: Metaldardy beımetaldardan qalaı ajyratýǵa bolady? Metaldardyń ózderine tán qandaı qasıetteri bar? (oqýshy jaýaptary).

Metaldyq jyltyr ----------------
Iilimdilik -------------------------- metaldardyń fızıkalyq qasıetterin bildiredi.
Jylý - elektrótkizgishtik ----------

İİİ. Jańa bilimdi meńgertý:
METALDARDYŃ FIZIKALYQ QASIETTERİ:
elektr jáne jylý ótkizgishtigi;
metaldyq jyltyry;
túsi;
ıilimdiligi (plasıkalyǵy);
balqý temperatýralary;
tyǵyzdyǵy;
qattylyǵy.
Elektrótkizgishtik. Elektr órisiniń áserinen elektrondar baǵytty qozǵalysqa ıe bolady, sóıtip, elektr toǵy paıda bolady.
Elektrótkizgishtigi eń joǵarǵy metaldar kúmis pen mys, odan keıin altyn, alúmını, temir bolyp keledi. Eń az elektrótkizgishtik synapqa tán.
Jylýótkizgishtik. Jylý ótkizgishtik te elektr ótkizgishtik tárizdi elektorndardyń qozǵalǵyshtyǵyna jáne krıstaldaǵy bólshekterdiń terbelmeli qozǵalysyna táýeldi. Osy qubylystardyń arqasynda metal kesegindegi qyzý bólshekterdiń birinen birine berilip, ózara tez teńesedi. Mysaly kúmis qasyq shyny staqanǵa qaraǵanda jylýdy 500 esedeı kóp ótkizedi.
Metaldardyń elektr men jylý ótkizgishtigi temperatýra artqan saıyn azaıady, sebebi elektrondardyń erkin qozǵalysy artyp, olardyń baǵyttalǵan qozǵalysy retsiz bola bastaıdy.

Hg, Pb, Fe, Zn, Mg, Al, Au, Cu, Ag
------------------------------------------------------
Metaldardyń elektr jáne jylý ótkizgishtiginiń artý qatary

Metaldyq jyltyry. Metaldyq jyltyrlyq qasıetke keleıik. Ústelde aına jáne shyrsha oıynshyqtary jatyr. Nege olar shyny tárizdi móldir emes? Sebebi, bul kúmis qabatynyń jyltyr tús berýinen. Al kúmis – metal.
Metal krıstaldarynyń ishindegi bos keńistikte elektrondar bar, olar kún sáýlesin jutyp terbeliske ushyraıdy da, ózine tán tolqyndar shyǵara bastaıdy, soǵan sáıkes tústi adam kóredi.
Metaldyq jyltyr - metaldardyń barlyǵyna tán qasıet Osy qasıetin adamdar joǵary baǵalap, keıbir kórkemóner týyndylaryn jasaýǵa paıdalanady. Iaǵnı barlyǵy móldir emes, biraq ózderine tán jyltyry bar. Olar kóbine sur tústi bolady. Metaldar jaryq sáýlesin, sondaı - aq últrakúlgin sáýlelerdi de shaǵylystyrady. Málimet: Altyn últrakúlgin sáýlelerdi shaǵylystyrady, sondyqtan ǵaryshkerlerdiń skafandr ıllúmınatrlaryn qaptaý úshin paıdalanady. Aınany shynynyń betine juqa qabat metal jaǵyp jasaıdy, kóbine shynyny kúmispen jalatady, sebebi ol jaryqty jaqsy shaǵylystyrady. Shyrsha oıynshyqtary da kúmispen qaptalady.
Túsi. Qalaı oılaısyńdar, altyn sary, mys nege qyzyl, sary tústi bolady? Altyn, mys, vısmýt jaryq spektriniń jasyl, kók sáýlelerin sińiredi, sondyqtan olardyń túsi qyzyl, qyzyl-sary, sary tústi bolyp keledi. Metaldar túsine baılanysty tústi jáne qara dep bólinedi.

Metaldar
Tústi barlyq metaldar
Qara temir

Iilimdiligi. Metaldardy soqqanda usaq túıirshikterge bólinip, shashyrap qalmaıdy, nebári pishinin ózgertip taptalady ne janshylady, ıaǵnı soǵýǵa tózimdi plasıkalyq qasıetin, ıilimdiligin kórsetedi. Sebebi, atomdar qabattary metaldyq baılanysty saqtaı otyryp, biriniń betinde biri syrǵyp jyljı alady. Metal kesegindegi elektrondar onyń boıymen birge qozǵalyp, syrǵyǵan qabattardy únemi baılanystyryp turady.
Bul qubylysty túsiný jaı eksperıment jasap kóreıik. Eki shyny plasınkany alyp, bir - birine qabattastyramyz. Olardy ajyratý ońaı ma? Árıne, ońaı. Endi plasınkanyń biriniń ústine birneshe tamshy sý tamyzamyz. Olardy ajyratyp kóreıik. Ne baıqaldy? Sýdyń mańyzy nede? Bul jerde sýdy metal atomdaryn baılanystyryp turǵan «elektron gazy» deýge bolady,
Qalaı oılaısyńdar, qaı metal ıilimdi bolyp keledi? Iilimdilik qasıet altynda bar. Mysaly: altyndy taptap, qalyńdyǵy 0, 003 mm juqa qabyqshaǵa aınaldyrýǵa bolady, bul adam shashynan da 500 ese juqa. Ony ártúrli denelerge altyn «jalatqanda» qoldanady.
Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe
-----------------------------------
Metaldardyń ıilimdilik qatary
Metaldar ıilimdiliginiń ár alýandyǵy olardyń krıstaldyq tory qurylysynyń ártúrli bolýyna táýeldi.
Metaldar kýb (búıirli jáne kólemdi ortalyqtanǵan) jáne geksonaldi torlar túze alady.

Balqý temperatýralary.
Metaldar
↓
Qıyn balqıtyndar (10000S - tan joǵary temperatýrada balqıtyndar)
Eń qıyn balqıtyn metal – W (tb 33900S)

Ońaı balqıtyndar (10000S - tan tómen temperatýrada balqıtyndar)
Eń ońaı balqıtyn metal - Hg (tb 38, 90S)
Qol qyzýymen balqıtyn metal - Li(tb 290S)

Tyǵyzdyǵy. Metaldardyń tyǵyzdyǵy atomdyq massa men atom radıýstarymen anyqtalady. Atomdyq massasy qanshalyqty úlken jáne atom radıýsy qanshalyqty kishi bolsa, metaldyń tyǵyzdyǵy arta túsedi. Perıodtyq júıede atomdyq massa joǵarydan tómen qaraı ósedi, al atom radıýstary perıod boıynsha soldan ońǵa qaraı kishireıedi, sondyqtan İ - Vİİ negizgi topsha metaldary tyǵyzdyǵy joǵary bolyp esepteledi.