InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Merzalıeva Zýhra Bahodırqızı
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

VeO — berılı oksıdi az borpyldaq untaq. BeO - túzilý jylýy teorıa boıynsha eseptelgen 135 kkal/mol. Keıbir avtorlardyń eksperıment boıynsha berilgen málimetteri odan joǵary jáne 137,4-ten 147,3kal/mol aralyǵynda (zertteý ádisine baılanysty). VeO-nyń balqý temperatýrasy óte joǵary (2520±30°C). Sál tómen balqý temperatýrasynda VeO-nyń (2300°S-tan bastap) ushqyshtyǵy baıqalady, ol lezde sý býy qatysynda myna reaksıa boıynsha joǵarylaıdy:

VeO + H₂O ⇔ Be(OH)₂

Berılı oksıdi metaldy totyqtyrý arqyly alynady nemese berılı gıdroksıdin ne berılı súlfatyn qyzdyrý arqyly alynady:

VeSO₄  → VeO + SO₃

VeO, ásirese ol 400°S-tan joǵary temperatýrada qyzdyrylsa, qyshqyldarda nashar erıdi, al siltilermen tek balqytqanda ǵana árekettesedi. Berılı tuzdarynyń eritindisine amıakpen áser etkende berılı   gıdroksıdi de tunbaǵa túsedi. Berılı oksıdi jáne Ve(ON)₂ amfoterlik qasıetteri arqasynda qyshqyldarda jáne  siltilerde  sáıkesinshe qyshqyldar jáne berılattar (Na₂BeO₂) túzýimen erıdi. Óte taza berılı oksıdin kelesi tásilmen alady: tehnıkalyq oksıdti negizgi asetat VeO Ve(SN₃SaO)₂-ge aýystyrady, onyń balqý (2300) jáne qaınaý (3300) temperatýralary tómen.  360-400°S-qa deıin qyzdyrǵanda berılı asetaty aıdalyp tehnıkalyq oksıdtegi qospalarynan bólinedi. Berıl­lıı asetatyn qaıtara aıdaǵannan soń, ony termıalyq ydyratady. 600-700°S-da gaz fazadan juqa untaq VeO túziledi.

Ottekti qyshqyldardyń tuzdary

Berılıdiń qyshqyldy tuzdarynyń ishinde mańyzy zor tuzdary, tehnologıa salasy boıynsha súlfattar. Berıl­lıı súlfaty BeSO₄ (magnıı súlfatyna uqsas) sany ár túrli  krıstaldyq  sýy  bar gıdrattar túzedi.   Berılıdiń alúmınıge emes magnııge uqsas jaı nemese qos súlfattar túzedi. Bul jaǵdaıdyń is júzindegi mańyzy zor. Osyny paıdalanyp   berılıdi   alúmınıden   krıstalızasıalaý jolymen bólýge bolady, ol alúmokalııli ashýdastar, jaı nemese qos tuzdar berılı-kalıı súlfattaryna qaraǵanda erigish.

Ia.A. Fıalkov jáne S.D. Shargorodskıı tórt sýly berılı súlfatynyń degıdratasıalanýyn BeSO₄4H₂O jáne sýsyz súlfattyń termıalyq dıssosıasıasyn tolyǵymen zerttedi. Tuzdardy zertteýdiń termografıalyq ádisin qoldana otyryp, 580° jáne 635°S-da baıqalatyn jylý effektileri sýsyz berılı súlfattarynyń termıalyq dıssosıasıasyna dál keledi. Osy temperatýrada BeSO₄ balqymastan ydyraıdy.

Izomorfty berılı selenıdi BeSeO₄4H₂O 300°S-da degıdratasıa-lanady, al tolyq ydyraý - 560°S-ta júredi. Sýl­fattar jáne siltilik jer metal selenıdteri termıalyq turaqtylyǵy jaǵynan berılı birinshi orynda, ıaǵnı basqalardan ońaı, jyldam erıdi. Jetkilikti túrde óte úlken jáne temperatýra joǵarylaýymen kóteriledi. Sýly eritindilerine qyshqyldy reaksıa tán.

BeSO4  konsentrasıasy mol/l	1	0,5	0,1	0,01
Eritindiniń rh-y	1,88	2,24	2,80	3,61

 

Berılı nıtraty sýdyń tory molekýlasymen krıstaldanady. Tuzdary óte ylǵaltartqysh, aýada balqı bastaıdy, qyzdyrǵanda azot oksıdterin bólip otyryp jáne VeO túze otyryp ydyraıdy. Be(NO₃)₂-niń sýly eritindilerine qyshqyldyq orta beredi. Berılı nıtraty spırtte, asetonda jáne basqa organıkalyq eritindilerde erıdi.

A.V.Novoselova Be(NO₃)₂-HNO₃-H₂O júıesin tolyq zertteı otyryp, úsh-, eki-, monogıdrattardy zerttedi. Be­rıllıı karbonaty VeSO₃4N₂O, negizgi berıl­lıı karbonatynyń eritindisin kómirqyshqyl gazymen qanyqtyrý arqyly, sosyn eritindini sýaltyp eksıkatorda keptirý arqyly alý múmkin.

Berılı tuzdarynyń sýly eritindilerimen siltilik metal karbonattarynyń árekettesýi nátıjesinde   quramy  tunbaǵa túsirý jaǵdaıyna  baılanysty bolatyn negizgi karbonattar túziledi. Joǵaryda kórsetilgendeı, berılı gıdroksıdi qyshqyldy da jáne siltide de erıdi. Ol kómirqyshqyldy amonıde kompleksti berılı karbonatyn túzý arqyly erıdi:

Be(OH)₂ + 2(NH₄)₂CO₃ → (NH₄)₂[Be(CO₃)₂] + 2NH₄OH

Berılı karbonatynyń eritindisin qaınatqanda gıdrolız júredi, negizgi tuz tunbaǵa túsedi:

2(NN₄)₂[ Ve(SO₃)₂ ]+N₂O→Ve(ON)₂ BeCO₃↓+2(NH₄)₂CO₃+CO₂.

Berılı karbonatynyń erigishtigin paıdalanyp alúmınıden bólýge qoldanylady. Berılıdiń basqa da ottekti qyshqyldary belgili.

Biz tek berılı metafosfatyna VeR₂O₆ jáne VeOR₂O₅-ke toqtalamyz, bul metafosfat berılı oksıdin metafosfor qyshqylynyń artyq mólsherimen balqytý arqyly alýǵa bolady. Berılı metafosfaty tússiz krıstal, últrakúlgin sáýlelerin tolyǵymen ótkizedi, tehnıkada qoldanady. Berılı tuzy gıdrolızge ońaı ushyraıtyn bolǵandyqtan ony zertteý qıynǵa soǵady. Berılat eritindilerin qaınatqanda berılı tolyq tunbaǵa túsedi:

Na₂BeO₂+2HOH→Be(OH)₂↓.+2NaOH.

Berılıdiń organıkalyq qosylystary

Berılı organıkalyq qyshqyldarmen ár túrli ádis arqyly alynatyn óte turaqty qosylystar túzedi. Bul qosylystardyń jalpy formýlasy Be₄O(RCOO)₆, munda R — organıkalyq radıkal (nemese qumyrsqa qyshqyly bolǵan jaǵdaıda sýtek ıony). Bul qosylystar sýda múlde erimeıdi, biraq organıkalyq eritkishterde jaqsy erıdi, ortasha temperatýralarda ydyraýsyz aıdalady (300-350°S). Tuzdardy mıneraldy qyshqyldarmen óńdegende VeO túze otyryp jáne sáıkes organıkalyq qyshqyldar túze otyryp ydyraıdy. Bul qosylystardyń qasıeti kórinip túrǵandaı, be­rıllııdiń jańa tuzdaryn alýǵa múmkindik beredi.

Sondyqtan, keıbir tuzdary berılıdiń hımıalyq tehnologıasynda mańyzdy rol atqarady. Osyndaı tıptegi tuzdardy zertteýmen A.V.Novoselova qyzmetkerlermen birge aınalysady, ol kompleksti amıaktar BeO₄(RCOO)₆ 5NH₃ tıpi túzilýin dáleldegen. Sonymen qatar maıly amındermen berılıı asetatynyń qosylystary zerttelgen.

V.K.ZOLOTÝHIN bergen málimeti boıynsha, Ve(ON)₂ sharap qyshqyldy natrıı eritindisinde erigende, quramy natrıı tartratynan jáne eritindiniń rN-na táýeldi bolatyn natrıı gıdrooksotartrat kompleks dep anyqtalǵan. Tartrattyń artyq mólsherinde [Be(OH)₂C₄H₄O₆]Na₂ qosylysy túziledi, bul qosylys berılı ftorıdimen salystyrǵanda turaqtyraq.

Berılı hlorıdi jaı efırlermen dıetıl, dımetıl, anızolmen, dıoksan jáne taǵy basqalarmen qosylý ónimderin túzedi. Bul qosylystardyń jalpy formýlasy — VeCI₂nR₂O. Osy qosylystardyń qasıeti (sáıkesinshe) efır túzetin sáıkes spırtterdiń atomdylyǵynan táýeldi bolady, eki atomdy spırtter efırimen túziletin bul qosylystardy polımerli qosylysty dep joramaldaýǵa bolady: olar balqymastan ydyraıdy, organıkalyq eritkishterde erimeıdi jáne hımıalyq ınertti.

Ásirese metaldyq berılıdi berılı hlorıdimen absolútti etıl spırtinde óńdegende túziletin berılı alkogoláttaryn atap óńdeýge bolady. Sýtegi bólinýimen júretin reaksıa nátıjesinde — berılı etılaty alynady — Ve(OC₂N₅)₂, ol ınerttiligimen erekshelenedi, ol balqymaıdy, aıdalmaıdy. Ádettegi organıkalyq eritkishtiń bireýinde de erimeıdi, spırtpen qaınatqanda da ózgermeıdi. Biraq berılı etılatynyń sirke qyshqyldyǵy ólshemi etoksaasetatqa Ve(OS₂N₅)(OSOSN₃) aýysady, al absolútti spırttegi berılı hlorıdynda berılı etılaty tolyǵymen kompleksti qosylys túze otyryp erıdi.

Berılı sonymen birge keıbir organıkalyq negizder — pıperıdın, hınaldın jáne taǵy basqalarmen kompleksti qosylystar beredi. Bul qosylystar organıkalyq eritkishterde (efır, benzolda) erigish jáne berılıdi basqa elementterden bólýde qoldanady.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---