InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Quralbaı Aısana Suńǵatqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Grek tilinen «lıteos» - «tas» degen maǵyna bildiredi. Ony kalıı sıaqty ósimdikter kúlinen emes, mıneraldan tapqannan keıin mundaı ataý qoıǵan.

Shved hımıgi Arfvedzon 1817 jyly Ýto (Shvesıa) temir keninen petalıt mıneralyn analızdegende 4% jetispeıtinin baıqady, sol sebepten ol osy mıneralda jańa elementtiń bolýy múmkin ekenin boljady jáne mıneraldy tolyǵyraq zertteýge negiz boldy. Osy zertteýler nátıjesinde jańa element ashylyp, onyń qasıeti natrıı jáne kalııge uqsas boldy.

Sezıı spektraldy analız kómegimen ashylǵan eń alǵashqy element. 1860 jyly Býnzen, Kreısnah jáne Dúrkgeım (Germanıa) mıneraldy sýlaryn zertteı otyryp, belgisiz metaldyń kógildir jolaǵyn baıqaıdy, bir jyldan keıin sol mıneraldy sýlardan belgisiz qyzyl jolaq   beretin element tabyldy. Óz  jolaqtarynyń túsine   baılanysty  jańa  elementter  óz  attaryn   aldy;   sezıı  —  latynsha  «aspan  tústi kógildir», al rýbıdıı — «qyzyl». Uzaq ýaqyt eki metalda tek ǵylymı qyzyǵýshylyq týdyrady jáne tek qazirgi ýaqytta olar ásirese tehııkada ózderiniń fotoelektrlik qasıetteri arqyly keń qoldanyla bastady.

Natrıı jáne kalıımen birge bul elementter perıodtyq júıeniń I- tobyna jatady, ıaǵnı tıptik metaldar olardyń mańyzdy qasıetteri 1 kestede keltirildi.

1 keste

Perıodtyq júıeniń İ top elementteriniń mańyzdy qasıetteri

Element	Rettik nómir	Atomdyq salmaǵy	Tyǵyzdyǵy, g/sm3	Mınero-logıa-lyq júıe boıynsha qatty-lyǵy	Balqý tem. S	Qaınaý temp. S	Elektr ótkizgishtigi (synap–1)	Atomdyq radıýsy, Aº
Li*	3	6,940	0,53	0,6	180	1336±5	11	1,57
Na**	11	22,991	0,97	0,4	98	890	21	1,92
K**	19	39,100	0,86	0,5	63,5	770	14	2,36
Rb***	37	85,48	1,52	0,3	39	668	8	2,53
Cs***	55	132,9	1,87	0,2	28,5	670	3	2,74

* - Qurǵaq aýada 200°S-ǵa deıin qyzdyrǵanda totyqpaıdy.

** - ońaı totyǵady, qyzdyrǵanda kúıedi.

*** - aýada ózdiginen tutanady.

Lıtıı, rýbıdıı, sezııdiń bý qysymdaryn ózara salystyrý úshin 2 kestede málimetter keltirilgen.

Li, Rb, Ss-diń elektron bulttarynyń qurylysy kelesideı: lıtıı - 2, 1; rýbıdıı - 2, 8, 18, 8, 1; sezıı - 2, 8, 18, 18, 8, 1. Elektron bulttarynyń osyndaı qurylysyna baılanysty úsh elementte árqashan bir valentti.

2 keste

Li, Rb, Cs bý qysymdary

Temperatýra	Qysym, mm.synap baǵ.
K	Li	Rb	Cs
250	-	5,904·10-10	3,848·10-9
500	5,898·10-9	1,097·10-1	2,40·10-1
750	1,550·10-3	50,1	74,1
900	9,525·10-2	349,3	443
1200	15,34	-	-
1500	305,9	-	-

Lıtıı tabıǵı eki ızotop túrinde kezdesedi - Li⁶ jáne Li⁷. Li⁷ - tabıǵı lıtııdegi quramy 92,5%, qalǵany Li⁶.

Rýbıdııdiń da eki ızotopy bar — Rb⁸⁵ jáne Rb⁸⁷, Rb⁸⁷ radıoaktıvti, biraq óte uzaq ómir súredi - jartylaı ydyraý perıody 10¹⁰ jyl. Sezııdiń tek bir ǵana tabıǵı ızotopy bar - Ss¹³³.

Qarastyratyn elementteriniń ızotoptary ózderine eki jaqty kózqarasty tartady: bir jaǵynan, tabıǵı radıoaktıvti ızotoptar, dál osy jaǵdaıda Rb⁸⁷ taý jynystarynyń jasyn anyqtaýǵa múmkindik beredi, ekinshi jaǵynan rýbıdıı men sezııdiń jasandy ızotoptary ýrannyń reaktorda jáne basqa ıadrolyk, reaksıalarda bólinýinen túziledi.

Bul jerde 87 elementti eske túsire ketý kerek — perıodtyq júıeniń 1-shi top elementi, onyń kestedegi orny 1939 jylǵa deıin bos turdy. Bul elementti M.Pere ashty, ony óz otanynyń qurmetine fransıı dep atady.

Fransııdiń kalıı, rýbıdıı, sezııden aıyrmashylyǵy turaqty ızotopy joq. Fransııdiń qazir 7 ızotopy belgili, basqa elementterge qaraǵanda olar turaqsyz. Fransııdiń uzaq ómir súretin ızotopy Fr-233 jartylaı ydyraý perıody 21 mın. Qazir fransıımen kóp jumys jasaıdy, sebebi ol túrli ıadrolyq reaksıalarda túziledi jáne ony basqa elementterden bólý qajet. Mysaly retinde K.S.Krasnov jáne G.A.Kresov jumystaryn jáne I.Haıda monografıasyn aıtýǵa bolady.

Qazirgi ádebıetterde osy metaldarǵa arnalǵan kóptegen jumystar bar. Monografıalar jáne ǵylymı maqalalar jınaǵy jaryq kórdi. Sondyqtan tómende tek osy elementterdiń negizgi qasıetteri jáne olardyń qosylystary keltiriledi.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Vklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---