InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Perdebaeva Raýshan Jeksenbaıqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

 

Tabıǵatta kezdesýi

Galı, ındıı jáne tallıı tabıǵatta keńinen, biraq óte az mólsherde kezdesetin shashyrańqy elementterge jatady. Indııdiń óz mıneraldary joq, galı men tallııdiń mıneraldary óte sırek kezdesedi, sondyqtan mańyzdy emes.

Elementterdiń úsheýi de sýlfıdti mıneraldarǵa jaqyn, sondyqtan myrysh, qorǵasyn jáne polımetal kenderinde ár túrli mólsherde kezdesedi.

Galı myrysh kenderinde (sfalerıtte) tabylǵan. Sońǵy kezge deıin galdııdiń mıneraly joq dep sanaǵan, tek 1958 jyly Tsýmeb (Ońtústik — Batys Afrıka) quramynda 35%-ke deıin galı bar mıneral tabyldy, ony quramy CuGaS₂ formýlasyna sáıkes.

Mıneraldy gallıt dep ataǵan. Ol — tyǵyzdyǵy 4,40, qattylyǵy 3-3,5 sur tústi metaldyq jyltyry bar maıda untaqtar (nemese olardyń agregattary).

Tallıı sfalerıtpen, germanıtpen, rennerıtpen, halkopırıtpen tyǵyz asosıasıada. Joǵaryda germanıı týraly aıtylǵanda germanıt pen rennerıt quramynda keıde edáýir joǵary (1%-ke deıin) galı mólsheri bolatyny týraly aıtylǵan.

Alúmını analogy bolǵandyqtan galı boksıtterde, nefelınderde jáne t.b. birqatar kenderde kezdesedi. Galıdi keıbir kómirlerdiń kúlinde de tapqan (1,5%-ke deıin). Keıbir ósimdikterdiń ósýinde galı mańyzdy oryn alady. Osy faktimen onyń tas kómirlerde tabylýyn túsindiredi.

Indıı kóbinese myrysh kenderinde (sfalerıt) kezdesedi, óte jıi sýlfıdti polımetal kenderinde de kezdesedi. Keıbir jaǵdaılarda, mysaly Ýta keniniń sýlfıdterinde (AQSH) ındıı mólsheri 2,8%-ke jetedi. Biraq mundaı jaǵdaılar óte sırek kezdesedi. Indıı sonymen qatar qalaıyǵa jaqyn (ın­dıı bir jaǵynan myrysh, kadmıı, synappen, al ekinshi jaǵynan qalaıy, qorǵasynmen baılanysady). Indıı sonymen qatar vólfram kenderinde kezdesedi.

Tallıı — lorandıt TİAsS₂, krýkezıt (Cu, Ag, Tl)₂Se, erbaıt 3(AsSb)₂S₃-Tl₂S, gýchınsonıt (Su, Ag, Tİ)₂S PbS 2As S₃ mıneraldaryn túzedi. 1958 jyly quramy 7Tİ₂O₂Fe₂O₃ sáıkes jańa mıneral ashylǵan. Bul mıneraldy avısennıt dep ataǵan, sebebi ol ataqty ǵalym Avısennanyń (Ibn-Sınna) týǵan jerinde - Ózbekstanda tabylǵan.

Tallıı kóbinese galenıtterde jáne polımetal kenderde qorǵasynnyń janynda kezdesedi, biraq 3 paıyzdyń júzdik jáne myńdyq úlesindeı ǵana. Tallıı silti metaldarǵa uqsas bolǵandyqtan lepıdolıt pen slúdalarda kezdesedi, olarda ol kalııdi yǵystyrady. Tallııdiń geohımıasy monografıasynda qarastyrylǵan.

Tehnologıasy

Galı, ındıı jáne tallııdi qatar kezdesetin metaldardy óńdegende qosymsha ónim retinde alady. Sondyqtan olardy óńdeýdiń shıkizaty retinde kender emes, olardyń qaldyqtary nemese jartylaı ónimderi - shlam, shań (kúkirt-qyshqyldy zaýyttar) qoldanylady.

Galıdi alý.

Galı alúmınıdiń tabıǵı qosylystarynda serigi bolǵandyqtan ony alý mıneraldy kózi kóbinese glınozem óniminiń qaldyqtary. Qaıta aınalǵan alúmınat eritindilerin karbonızasıalaý arqyly alúmını gıdroksıdin bóledi, sonda galı eritindide qalady, ekinshi ret karbonızasıalaǵanda alúmınıdiń barlyq qaldyǵy men gıdroksıd túrindegi barlyq galı bólinedi.

Osy prosesti radıoaktıvti ızotoptar ádisimen zertteý arqyly galıdiń az mólsheri bar eritindilerdi karbonızasıalaǵanda eń aldymen alúmını tolyq bólinetini, sosyn ǵana galı bólinetini dáleldendi. Gallattyń silti eritindisi arqyly SO₂-ni ótkizgende galı gıdroksıdi rN= 9,5 bolǵanda tunba túrinde bólinedi.

Quramynda 10% galı oksıdi bar galıli konsentrattyń tuz qyshqylynda eritip, efırmen ekstraksıalaıdy. Tuz qyshqylynyń konsentrasıasy 5,5M bolýy kerek. Efırli qabatty bólip alyp efırdi ushyrady. Ekstraksıalyq ádispen galı hlorıdin kóptegen qospalardan (temirden basqalaryn, sebebi temirde tuz qyshqyldy eritindilerden efırmen ekstraksıalanady) bólýge bolady.

Sonymen qatar galıdi qyshqyl eritindilerden ekstraksıalaý úshin býtıl-asetat qoldanady. Bul ádis alúmınıdi elektrorafınırleý kezinde alynatyn mysty balqymany qaıta óńdegendegi eritindilerden galıdi bólý úshin qoldanylady.

Galıdi bólýdiń basqa da ádisteri (kýpferondy ádis) belgili, mysaly konsentratty kúkirt qyshqylynda eritip galıdi kýpferonmen tundyrý. Tunbany keptirip qyzdyrady.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---