InfoHub Logo

Bilim jáne ǵylym mınıstrligine qarasty «Aqparattyq-taldaý ortalyǵy» AQ prezıdenti Serik Yrsalıevtyń qazirgi bilim júıesi týraly jáne sońǵy kezde kóp talqylanyp júrgen úsh tildilik máselesi boıynsha suhbatyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.

Sán be, beıimdilik pe?

– Serik Áztaıuly, BǴM talapkerler arasynda granttardy jaqynda ǵana úlestirdi. Ádettegideı, keıbireýlerdiń kóńilderi tolmady, óıtkeni anaǵurlym áıgili mamandyqtarǵa úzdikterdiń ózderine de granttar jetispedi. Múmkin, jastarǵa elimizde qandaı mamandyqtar suranysqa ıe jáne oqýǵa qaıda túsken durys ekeni týraly jıirek aıtý kerek shyǵar?

– Áldeqashan, on besjyldaı buryn, bizdiń “Daryn” ortalyǵymyz balalar ózderiniń bolashaq mamandyqtaryn qanshalyqty sanaly tańdaıtyndary týraly saýalnama ótkizdi. Saýalnamaǵa qatysqandardyń 70 paıyzy óz tańdaýlaryn dostarynyń, ata-analarynyń keńesteri negizinde jasady, ıaǵnı áleýetti mamandardyń 70 paıyzy sanaǵa salynbaǵan tańdaý jasady. Bul óte qorqynyshty, óıtkeni sanaǵa salynbaǵan tańdaý mamandyqqa degen tómen qyzyǵýshylyqqa, nátıjesinde JOO túlekteri biliminiń tómen deńgeıine ákelip soqtyrady. Qazirgi jaǵdaı qandaı ekenin bilmeımin, biraq úrdis aıtarlyqtaı ózgerdi dep oılamaımyn.

– BǴM tarapynan nasıhattaý jetkiliksiz bolýy múmkin be?

– Máseleni keshendi túrde sheshý kerek. Birinshi kezeńi – balalardyń qabiletterin erte anyqtaý, beıinaldy daıyndyq jáne beıindirý, balalar mektepti aıaqtaǵanda, qandaı is janǵa jaıly ekenin bilýi kerek. Sonymen qatar balaǵa jaqyn arada qandaı mamandyqtar suranysqa ıe bolatynyn jáne qalaı tólenetinin, budan ári: talapker múmkindi mamandyqty tańdaıtynyn, buǵan qaıda úırenýge bolatynyn, bul qansha turatynyn túsinýge múmkindik beretin qýatty aqparatty júıe qurylý kerek. Bundaı aqparattyq júıelerdiń analogtary álemde bar, qazirgi tańda Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mınıstrligimen birlesip bul máselemen tyǵyz aınalysyp jatyrmyz.

Bilmester jáne janjaldar

– Orta tehnıkalyq bilim berýge de baǵyttaısyzdar ma?

– Dúnıejúzinde qazirgi kezde joǵary bilim massıfıkasıa úrdisi baıqalady. Kóptegen damyǵan elder joǵary bilimi bar halyqtyń úlesin 60 paıyzǵa deıin jetkizý maqsatyn qoıyp otyr. Nelikten solaı boldy? Tehnologıalar óte tez damıdy, buryn joǵary bilimdi talap etpegen kóptegen mamandyqtar qazirgi kezde joǵary biliktilikti qajet etedi. Sonymen qatar, bul bireý úshin eńbek resýstarynyń deńgeıin joǵarylatý áreketinen góri halyq bilimin jappaı joǵarylatý qyzmetin oryndaý áreketi shyǵar.

Mynandaı sandar bar: JOO túlekteriniń 5 paıyzy qalǵan 95 paıyz úshin jumys oryndaryn jasaıdy. Iaǵnı qoǵamnyń  ál-aýqaty jalpy joǵarylap keledi.

– Al jasalǵan bul jumys oryndary shynymen joǵary bilimdi talap etedi me?

– Árıne, táýekelder bar. Joǵary bilim massıfıkasıasy ınovasıalyq ekonomıkasy bar elder úshin jaqsy. Inovasıalyq áleýeti joq memleketterde sapasyz joǵary bilimi bar adamdardyń kóp sany kúrdeli másele bolyp tabylady. Óıtkeni adamdardyń úmitteri men talaptary joǵarylatylǵan, ómir bolsa, óz senarıi boıynsha jyljıdy, al bul adamdar ártúrli revolúsıalardy damytýdyń qolaıly ortasyna aınalady. Men 2010 jyly Týrınde boldym, sondaǵy sarapshylar mynandaı qorytyndy jasady: bilim berý júıesiniń eńbek naryǵymen sáıkes kelmeýi Soltústik Afrıka elderindegi revolúsıa sebepteriniń biri boldy. Egıpet stýdentteriniń 70–80 paıyzy ekonomıka jáne quqyqtaný fakúltetterinde bilim aldy, al elge agrarııler, týrızm menedjerleri kerek boldy ján t.b.

– Sonda jumysqa turmaǵan JOO túlekteri qoldaryna qarý aldy ma?

– Bilim men soǵys arasyndaǵy baılanys burynnan dáleldengen. Bul jalǵyz emes, biraq negizgi faktorlardyń biri bolyp tabylady. Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy (EYDU) ǵylymı-tehnıkalyq damý, bilim berý men qoǵamdaǵy janjaldardyń ózara baılanysyn zerttedi. Jáne mynandaı qorytyndyǵa keldi: tehnologıalardyń damýy elderdiń damýynan ozǵanda, qoǵamda jáne elder arasynda áleýmettik teńsizdik ulǵaıady. Kúshti elderdiń kórshileriniń esebinen budan da kúshti bolý múmkindikteri týyndaıdy. Elder ishinde de osyǵan uqsas jaǵdaı paıda bolady. HH ǵasyrdyń basyndaǵy tehnıkalyq revolúsıa nátıjesinde álemde ótken ǵasyrdyń 60-shy jyldarynyń sońyna deıin 12 ulttyq-azattyq kóterilis, 7 revolúsıa, 84 soǵys, sonyń ishinde 2 dúnıejúzilik jáne 16 azamattyq soǵys boldy, 100 mıllıonnan astam adam qaza boldy.

Qazir de osyndaı jaǵdaı. Tehnıkalyq revolúsıa boldy, al bilim berý ótken ǵasyrdyń ortasyndaǵy ósýden keıin tehnologıalardyń damýyna ilesip úlgermeı jatyr.

“Qýyspaq” oınaý

– Qazaqstan artta qalǵandardyń qatarynda ma?

– Dálirek aıtsaq, qýyp jetýshilerdiń qatarynda. Ótken ǵasyrdyń 80-jyldary ozyq elder bilimmen qatar, aqparatty izdeý, irikteý jáne paıdalaný daǵdylaryn berý kerek ekenin túsindi, bilim berý quzyrettilikterge negizdeletin boldy. Álem buǵan 90-jyldardyń basynda keldi, biraq bizde KSRO-nyń ydyraý kezeńi boldy, bilim berý máseleleri nazardan qaldy. 1997 jylǵa qaraı álem bul quzyrettilikterdi qalaı ólsheýge bolatynyn oılap tapty, 15 jastaǵy jasóspirimderge arnalǵan PISA testteri paıda boldy. Qazir EYDU 2030 jylǵa deıin álemdik bilim berýdi damytý tujyrymdamasyn jasap jatyr jáne 2021 jyly ony engize bastaıdy.

Biz PISA testterine endi ǵana qatysa bastadyq. Ótken jyldan bastap elimizdiń 30 mektebinde bilim berýdiń quzyrettilik baǵdarlamasyn engizip kórdik. Qyrkúıekten bastap bul tájirıbe basqa mektepterde qoldanylady. Qala jáne aýyl turǵyndary arasyndaǵy sandyq (sıfrlik) teńsizdik máselesin sheshýmen de qamdanyp otyrmyz. Bilimdi damytýdyń memlekettik baǵdarlamasymen 2020 jylǵa deıin barlyq qazaqstandyq mektepterdi aqparattyq-kommýnıkasıalyq tehnologıalarmen jabdyqtaý qarastyryldy. Bul keńjolaqty Internet bolýy múmkin, bunda biz «Sandyq Qazaqstan» baǵdarlamasyna úlken úmit artyp otyrmyz, sol arqyly “Qazaqtelekom” 250 astam adam turatyn barlyq aýyldarǵa Internet ótkizýge ýáde etti. Nemese, shalǵaı aýyldarda ornalasqan shaǵyn jınaqty mektepter týraly aıtatyn bolsaq, bunda barlyq materıaldar salynǵan qýatty server ornalastyryp, balalarǵa aqparattyq resýrstar jetkizýdi josparlap jatyrmyz.

Qazir aqparattyq tehnologıalar bilim salasynda revolúsıa jasady. Álemniń úzdik ǵalymdarynyń úzdik leksıalaryn tyńdaý qıyn bolmaı qaldy. Bizdiń maqsatymyz – kez-kelgen qazaqstandyqtyń bul bilimge qosylýy úshin jaǵdaı jasaý.

– Oqýshylardan kóp nárse talap etip jatqan joqpyz ba, oǵan qosa elimiz úshtildilikke baǵyt alyp otyr?

– Meniń goland tanysym bar. Bir kúni ol Nıderlandy zamanaýı bilim berý júıesi ol oqyǵan kezge qaraǵanda anaǵurlym álsiz ekenin aıtty. Men odan bul neden baıqalady dep suradym. Ol zamanaýı mektep túlekteriniń nebári eki shetel tilin biletinine ókinedi eken, óıtkeni buryn tórt tildi bilý kerek bolatyn. Biraq bul da onyń shegi emes. Tilderdi oqytýǵa álemniń barlyq elderinde basa nazar aýdarylady. Qazirdiń ózinde eýropalyqtardyń 54 paıyzy kem degende bir, 25 paıyzy – eki, 10 paıyzy — úsh shetel tilin biledi. Álemniń eń damyǵan memleketteriniń biri — Iaponıa óz balalaryn 12 jasqa deıin shetel tiline úıretpeıdi degen pikir bar. Bul jalǵan! Mamyrda EYDU Parıjdegi májilisinde boldym, jáne Japonıa ókili 2020 jylǵa qaraı onyń eli aǵylshyn tildi emes memleketter arasynda aǵylshyn tilin meńgerý kórsetkishi boıynsha kóshbasshy bolýdy josparlaǵanyn aıtty. Qazir bul memleket osy reıtıńtiń 30-ornynda, al Qazaqstan 54-ornynda tur. Jáne olar úshin 30-oryn – ulttyq tragedıa. Kórsetkishterdi jaqsartý úshin olar osy jyldan bastap aǵylshyn tiline 3–4-synyptarǵa aptasyna eki saǵat, 5–6-synyptarǵa úsh saǵat bóledi.

Iaǵnı Qazaqstan úshin birneshe tildi oqý – qısynsyz tilek emes, qajettilik. Eger biz bilim berý júıesine álemdik úrdister men talaptarǵa sáıkes ózgertýler engizbeıtin bolsaq, bizdiń úrdisten shet qalý táýekelimiz bar.

---