InfoHub Logo

I

Kún batyp bara jatqan kezde tórt-bes adam bas qosyp, Álekeń shomynyń basyna shyqty.

Kúndizgi salqynnyń keshi edi. Kún uzaqqa soqqan ótkir jel keshke qaraı baıaýlap, azdap qana salqyn lebi betti súıip ótken sekildendi. Aýyl yń-jyń dybyrlaǵan adam, kisinegen jylqy, móńiregen sıyr, mańyraǵan qoı — bári qosylyp túbektegi jıyrma shaqty úıdi basyna kóterip barady... Áıelderi sıyr saýyp, eresekteri óristen kelgen qoılaryn bólip alysyp, qyz-kelinshekteri sý tasyp san-sapalaq júrip jatyr... Áldekimderdiń «erkeniń óspesin, julynyń úzilsin» dep bireýdi qarǵaǵany, jeti atadan qozǵap bireýdi boqtaǵany, «áje, nan!» dep bir balanyń jylaǵany — báride osy aýylda... bári de tynyq keshte qaınaǵan aýyldyń ishine silip jatyr...

Shom basynda turǵandar,bir qaraǵanda aýyldyń osy kúıin tamashalap turǵan adamdar sekildi. Aýyldyń osy kúıin jumaqqa mezgep, budan artyq turmysty kóksemeıtin, osy turmysyn buzbaı ózine berip qoısa, yrza bolatyn adamdar sekildi.

Aq taıaǵyn keýdesine tirep, qara dalbaıdy basa kıip Álekeń tur. Eki qolyn qýsyryp, bergenińe shúkir degendeı nasybaıyn shyrt-shyrt túkirip, narttaı janyp Álekeńniń myrzasy tur...

— Sonymen bolysty ne qylypty dediń?—dep Álekeń keńesin soza berdi. Jumaǵul nasybaıyn túkirip alyp, bastaǵan áńgimesin aıaqtaýǵa kiristi.

— Áperbaqan Sársembaıdan ketisimen Omardyń Syzdyǵy qalaǵa baryp, ulyqtarǵa jolyǵypty. Onda álgi Kúrdegeı deıtin bar edi ǵoı. Ana jylǵy bolys. Aqramdardy túrmeden shyǵaratyn... sol osy kúni táýir orynda qyzmet qylatyn kórinedi. Omardyń Syzdyǵy sen sodıa bolyp turǵan kezinen tanys eken, sólisterin jóndep beripti...

— Jóndegende túsiretini anyq pa eken ?

— Anyq deıdi, isin kandıdatyna tapsyrady eken bilem... Biraq bolkomnyń hatshysy, baı balasy dep oǵan isti berýge qarsy bolyp túr degendi aıtty.

— Onyń kim edi?

— Ol, álgi Beısen aýlyndaǵy Ybyraıdyń balasy.

— E, bildim... Baıaǵy Sátekel úıine molda bolyp turyp, jurtqa oraza ustatpaımyn dep áýrelenetin sabaz ken ǵoı... Ol bir bas terisi kelispegen neme edi. Eldi búldirip bara jatqan soń, Sátekeńdi qyzdyryp,úıinen aıdatyp shyqqamyz... Qudaıdyń qudireti, ońdyrmaıyn degende osylaı bolady ǵoı, san tımeske, san tıip, endi Ybyraı balasy el bılegen soń ne qylarsyń?

Álekeń kúrsindi. Álekeńniń oıyna ótken kúnder elestedi. Baıaǵy óziniń bı bolyp, Ahmettiń bolys bolyp, dáýirlep turǵan kezderindegi isterin oılady.

— Oıhoı, dáýren ótti ǵoı! — dedi.

Baı men myrzanyń keńesin Nurǵalı bastan-aıaq tyńdady. Nurǵalı osy aýyldaǵy mekteptiń muǵalimi. Alasa boıly domalanǵan qatqan qara. Ústinde tozyǵy jetken eski paltosy bar. Basynda kepka, shashy jalbyrap kepkasynyń artynan dýdardaı bolyp shyǵyp tur.

Bolkom hatshysy Amanbaı deıtin. Amanbaı Nurǵalıǵa tanys. Jasynda medresede birge oqyǵan, birge tárbıelengen. Bir pikirles bolyp, alǵashqy kezde bala oqytqanda, aralarynan hat úzilgen emes... Amanbaı ne nársege bolsa da jasynan ıkem edi. Birge júrgende de qandaı jańalyq bolsa da, Amanbaı buryn estýshi edi. Buryn esitip Nurǵalıǵa ózinshe túsinis berýshi edi... Nurǵalı ol kezde Amanbaıdy bir aqylgóı, jetekshi esebinde sanaıtyn.

Nurǵalıda qazir ol kózqaras joq. Nurǵalı Amanbaıdy jek kóredi. Jek kórgendegi ózinshe taǵatyn ıyqty kinási Amanbaı ózgerdi, burynǵy joldastyqty, dostyqty aıaqqa basty deıdi.

Ótken jyly Nurǵalı Óskenbaıdyń aýlynda bala oqytty. Óskenbaıdyń aýyly ólke boıyndaǵy aýyldyń ishindegi kóńildisi. Qyz deseń osynda, qymyz deseń osynda, oıyn-saýyq deseń sonda, Nurǵalı búl aýylda turǵanda, ózinshe kórmegenimdi kórdim dep oılady. Sol kúıin buzbaı tura bergisi keledi...

Bolystyq keńes komıtetine áldekimder jasyryp habar beripti: «muǵalim bala oqytpaıdy, ańdyǵany qyz, oınaǵany qarta, ishkeni araq...» depti. Bolystyq atkom aǵasy shaqyryp alyp, kinásin moınyna qoıyp, basqa jerge aýdarmaqshy boldy. Kóńili unatqan aýylynan Nurǵalı ketetin boldy. Odan ketkende qandaı jerden dám buıyratyny belgisiz. Nurǵalı sasyp eski joldas edi ǵoı dep, Amanbaıǵa baryp muńyn aıtqan: «meni ornymnan qozǵaltpa» dep jalynǵan... Amanbaı buǵan járdem berýdiń ornyna «joldastyq óz aldyna, is óz aldyna, mynany istegenderiń ras bolsa, seniń ornyńnan qozǵamaq túgili muǵalimdikten shyǵaryp tastaý kerek!» degen... Nurǵalı sodan beri Amanbaıdy jek kóredi. Amanbaıdy adamshylyqtan shyqqanǵa sanaıdy. Jalǵyz Amanbaı emes, jalpy komýnıs bolǵan adamǵa seziktenip qaraıtyn Nurǵalı da ádet bar. Komýnıs bolǵandary — kúni úshin, baqyt úshin, aqsha úshin bolyp júr dep túsinedi. Olarǵa qaraǵanda ózin ult qaharmany sıaqty kóredi. Ózi sıaqtanǵan adamdar bolmasa, el eldikten qalar edi degendeı bolady.

Álekeń jerden basyn kótere túsip, balyqshy orys qusap qalbıyp turǵan muǵalimge qarap, jymıyp kúldi.

— Molda, osy Ybyraıdyń balasy senimen birge oqyǵan joq pa edi, onymen tanystyǵyń qalaı? — dedi.

— Tanyspyz qoı, — dep Nurǵalı kúmiljidi.

— Joq, qur tanystyǵyńdy aıtpaımyn, reti kelgen jerde, sóz tyńdatarlyq jáıiń bar ma degenim ǵoı...

Álekeńniń sózinde, jymıyp kúlgen kúlisinde «sen baıǵustyń qolyńnan ne keler deısiń» degen pishin bar edi.

Nurǵalı oıyndaǵysyn jasyrmaı aıtýǵa kiristi:

—Joq, menimen araz. Meni adamǵa sanamaıdy. Olar komýnıser ǵoı, tóre ǵoı, ústen qaraıdy, — dedi.

—Joı arazdyǵyn bolmasa, komýnıser muǵalimge qarsy bolmasa kerek edi. Osy aýylǵa mektep ashyp berip otyrǵan Juman komýnıs. Eki kúnniń birinde úıine hat jazǵanda: «mektepteriń durystaldy ma; muǵalimderiń durys pa?» dep qaqsaıdy da jatady... Muǵalimderdi umytpasa, ony jazbas edi ǵoı, dep, Erbosyn muǵalim sózine qol qoımaıtyndyǵyn bildirdi. Erbosyn, manadan beri saqalyn sıpaı túsip, sózdi tyńdaýmen otyr edi. Qostamaı da, qarsylyq ta bildirmeı, ózimen-ózi bolyp otyrǵan adam sekildi edi. Endi aıaq astynan muǵalimniń sózin ile túskenin, Álekeń de, myrzada, Nurǵalı da unatpaıdy bilem, ejireıisip qarady.

— Erekeńniń bilmeıtini joq, — dep Jumaǵul kekete tústi.

— E, sovettiń erkesi ǵoı. Bular bilmegende kim biledi, — dep Álekeń mysqyldady.

Baı men myrzanyń ekeýi birdeı ile túskende Erbosynnyń jyny keldi:

— Erkesi bolaıyq-bolmaıyq, bilgendi aıtqanǵa aıypty emes shyǵarmyz deımin, meniń qaraýymsha, komýnıser naq muǵalimniń aıtqanyndaı bolmaýǵa tıis. Komýnısiń biri Juman bolsa, úıine kelgende otymen kirip, kúlimen shyǵady. Tórelikke qalǵanda, Jumannyń otyrǵan oryny eshkimnen kem emes, irilik qylsa, solar qylar edi ǵoı...

— Jumannyń iriligin kóre almaı júrgen shyǵarsyń, iriligi ustasa kisige aınalyp ta qaramaıtyn minezi bar. Ony qaıtesiń? — dep Jumaǵul muqatpaq boldy.

— Ol irilikti bizge istemeıdi. Múmkin, unatpaǵan baılaryna, myrzalarǵa isteıtin shyǵar. Oǵan qarap Jumandy iri deýge bolama eken?

— Aı, quryp qal, osy seziń qurysyn-aý, qıt etse, baı, kedeı dep bóline qalasyńdar. Bólingende ne tappaqsyńdar? Sovettiń kedeıdi jarylqaǵanyn da kórip otyrmyz?! Bes-alty qaralaryna nalok salǵannan basqa ne bitirdi? Mal bólip berdi me? Qural-saıman berdi me?!. Byltyr, Juman aýyldyq jıylys bolǵanda, sýdyrlatyp, jumaqty bir kúnde ornatqandaı bolyp ketip edi. Áli bergen dymy joq, jalǵyz bitirgen jumysy — aýylǵa shkol ashyp edi, oǵan da úı taba almaı, aqyrda meniń úıime oqytyp otyrsyńdar...

— Úıińdi tegin berip otyrsyń ba, aqshamyzǵa berip otyrsyń, dep Erbosyn jaýapty qysqa berdi.

Álekeń keıip ketti:

— Boqjegen kúshiktiń aıtyp otyrǵan sózin! Senderden aqsha almaǵanda, men ashtan ólip, kóshten qalatyn shytarmyn... Jaqsylyq qylǵannyń qadyryn bilý degen joq-aý. Meniń jazyǵym senderdi l balalaryń oqysyn degen ǵoı...

Jumaǵul ákesiniń sózin bóldi. Mundaı sózdi Erbosyn sıaqtymen sóılesýdiń ózi ar dep bildi. Erbosyn degen kim? Keshegi esikte júrgen malaıy! Endi búgin baıǵa qarsy sóz aıtpaqshy... Masqarashylyq emes pe?..

Álekeń men Erbosynnyń sózin tyńdap, Nurǵalı muǵalim bylaı dep qorytyndy istedi: Álekeń el adamy, qaıyrymdy kisi; Erbosyn — dáldý, qyzdyrmanyń tiline erip azyp júrgen adam, kisi jaqsylyǵyn baǵalarlyq qudireti joq...

Qas qaraıǵan kezde úıge kiristi. Baıdyń kelini Kúlbarsha, lapastyń ishinde, laýlap janǵan samaýyrynnyń janynda tur edi. Qara kóleńkedegi ottyń jaryǵynda turyp, syrttan qaraýshyǵa Kúlbarsha hor qyzyndaı bolyp kórindi. Basqaǵa qalaı bolǵanyn kim bilsin, Nurǵalıǵa solaı kórindi. Nurǵalı kózdi qadady. Kúnde kórip júrse de búgin bir ózgeshe adamdy kezdestirgendeı qalypqa kirdi, ishinen: «Ym... seni eskerý kerek eken!..»degendeı boldy.

II

Jumaǵul men Nurǵalı qalaǵa kelip kirgende, bazardyń jala qyzyp jatqan kezi edi. El ishindegi poselke bolǵandyqtan, munyń bazaryna kelýshiler de sol mańaıdaǵy poselkeniń orystary men aýyl qazaqtary edi. Orysqa qaraǵanda qazaq den, orysqa qaraǵanda qazaq saýdasy qyzý sekildi: mal soıyp, et satyp turǵan da qazaq; temeki ólshep satyp turǵan da qazaq; eski-qusqy nárselerdi jıyp, satyp turǵan da qazaq. Orys, noǵaıdyń saýdasy irirek; olar tovar men saýda qylyp túr...

Qala mańyndaǵy aýyldardiki bolsa kerek, bir-eki arbaǵa pispegin qaqıtyp sabany baılap qoıypty. Orta jastaǵy áıelder, kózinen sorasy aǵyp, kúpisine qymtana túsip, qymyz saýdasyn istep tur. Sýyqta qymyzǵa kim jolasyn, malaıynan ótken adamdar ysyrylyp ketedi. Adyraq kózdi kempir tusynan ótken adamǵa bir sóılemeı qalmaıdy.

— Aı,tamyr, qymyz jaqsy, qymyz tátti!.. deıdi.

Bazar qyzý. Birin-biri utýǵa qumarlanyp ólip barady. Ásirese káperetiptiń álsiz jerinde, poselke bazarlary osylaı bolmaq qoı.

Bazardaǵy bir qyzý nárse ishimdik eken. Eki kisi qol soǵyp, saýdasyn bitire bergende, janyna jaqyndasań:

— Mágárish, ishki sezin! — degen sezderi qulaǵyńa sap ete qalady.

Keıbir orystar, mal satqandar bolsa kerek, birer qazaqty

ortasyna alyp, arbanyń túbinde otyryp, «kók moıyndy» simirip jatyr. Kúnniń sýyqtyǵy, ushqyndaǵan qar oılaryna kirip te shyqpaıdy. Qyzý, jyly, eki betterinen qyzaryp oty shyǵyp tur.

Bazardyń shetki jaǵyndaǵy breshkeniń yǵynda eki bótelke araq. Araq janynda týralǵan nan, sarymsaq, qazaq orta jasqa kelgen kisi. Sypaıylap qyryqqan shoqsha saqaly bar. Kishkene kózi jymıyp, kúlimsirep turǵan sekildi.

— Áıda, Ivan, kóter, dúnıe eki aınalyp kelmeıdi, — dedi. g

Jıren saqaldy Ivan, stakandaǵy araǵyn simirip bolyp, shashalyp jatyp, túsingen-túsinbegeni belgisiz:

— Da,da! — dedi.

Ivan aınalyp qarady da, birdemege qýanyp ketkendeı bolyp:

— Aı, Jumaǵul, munda kel!.. — dep aıqaıdy saldy. Súrine-qabyna ornynan turdy. Jumaǵuldardyń tusyndaǵy qalaniki, temir soǵatyn usta edi. Jumaǵulmen áıdik tamyr.

— Áıda, ishesiń! — dep bir stakanǵa toltyra araq quıyp berdi. Ekinshi stakan Nurǵalıǵa berildi. Bótelke ústine bótelke jamaldy. İshilip jatyr, ketip jatyr... Qan bazardyń ishi, ótken-ketkender kúlip qaraıdy. Bulardyń isine qyzyǵatynyn, álde mysqyldap kúletinin kim bilsin... Bir kezde, burynnan iship otyrǵan qazaq qyzyp ketti bilem, byltyraqtap Jumaǵulǵa tópeı bastady:

— Sen myrzasyń... Kákóı short sen myrza... Ot, men myrza bolsam... Solaı ma, Ivan?.. Men myrza búkil qara shunaqty bir ýysqa syıdyrar edim... Ózim bolys bolar edim... Solaı ma, Ivan. Ivandikine qonaqqa barar edim... Ivan! Men qonaq barsam, sen qalash beresiń?.. Men saǵan araq berem...

Jumaǵul basta tyńdap otyrǵan sıaqtansa da, artynan qyzýlanyp ketti:

— Men myrzalyqtyń jónin senen úırenbeımin! — dedi.

— Úırenersiń, men saǵan úıretýge jararmyn...

— Joq, jaramassyń...

— Sen túgil ákeńe de úırete alamyn...

— Tart tilińdi!

— Tartpaǵanda qaıtesiń?!

Onyń ar jaǵynda aıtatyn sózdi ekeýi de taba almady. Ekeýi de judyryqqa erik berdi...

Nurǵalı zorǵa degende aıyryp, Jumaǵuldy súıemeldep arbasyna alyp keldi. Qyzyp alǵan Jumaǵul aqyl aıtqandy tyldar emes, aqyl aıtsa, eregisip ketedi. Nurǵalı da bastapqy kezde mas edi. Kózi buldyrap, dúnıe aınalyp turǵan sıaqty edi... Tóbeles shyqqan sol Jumaǵuldardyń arasyna túsemin dep júrip, azyraq esin jınaǵandaı boldy. Qan bazarynyń ishinde mas bolyp, qulap jatýdyń uıat ekenin sezgendeı boldy. Ásirese bolys jaǵynan bireýler kelip qalyp júrse, mas bolǵanyn kórip, ornymnan shyǵaryp tastaı ma dep qoryqty... Araq ishýge otyrǵanda, araq iship mas bolyp, tóbeleske kiriskende, Nurǵalıdyń basyna bul oı kirgen joq edi, arbanyń qasyna kelgesin qaıdan sap etkenin ózi de bilmeı qaldy...

Bir-eki jas jigit, kim ekenin Nurǵalı kózi buldyrap aıyra almady, arbanyń tusynan ótip bara jatyp:

— Myrzanyń jatysy jaraıdy! — dedi.

Shynynda da Jumaǵuldyń jatysy qyzyq, arbanyń janynda uzynnan sulap jatyr edi. Ekinshi bireýi tese qarady da:

— Mynaý sol aýyldaǵy muǵalim ǵoı!.. — dedi.

Nurǵalı aınalyp syrtyn berdi. Áıtpese, sózden qutylmady.

— Myrzaniki myrzalyq bolsyn, qan bazarynyń ishinde muǵalimniń araq iship qyljańdaıtyn jóni joq-aq eken!.. — dedi taǵy bireýi.

Osy men shynymen qyljyńdap turmyn ba dep, Nurǵalı arbadan ustaǵan qolyn bosatyp edi, táltirektep qulap kete jazdady...

Birdemeden shoshyp oıanǵandaı Jumaǵul basyn kóterip aldy:

— Molda, araq ákel!.. — dedi.

Eki bótelke qaltalarynda, attyń basyn jolǵa salyp, ekeýi arbanyń ústinde ishýge aınaldy. Jumaǵul manaǵydan góri esin jınaǵandaı... Bastapqy kezde tili tutyǵyp sóıleýge kelmese de, art jaǵynan ashylǵandaı boldy...

— Men, myrza. Mende mal kop. Ákem shal, óledi. Maldyń bári meniki... eki júz jylqy bar... Ortan qoldaı kúr júrgen jıyrma at bar. Áı, molda, sen bilesiń be meniń qara jorǵam... No jorǵa! Qula bıeniń balasy. Bolys bolsam, qońyraý taǵyp úsh qara atty jeger edim. Meniń páýeskemdi kórdiń be?.. Qatynnan kelgen... Meniń qatynym sulý ǵoı, molda, á?.. Meni súıedi... Meni janyndaı kóredi... Molda, men bolys bolsam, sen maǵan pesir bolasyń ba? Bálem Ordabaıdan kek alsaq!..

Stakan joq bolǵan soń bótelkeniń aýzynan simirdi. Simirgen saıyn shashalyp, býynyp qalǵan sıaqty bolady... At toqtaı qaldy.

— Shyraǵym Jumaǵul, sende jumysym bar edi, — dep domalanǵan bir shal arbaǵa kelip tóndi. Jumaǵul tese qarady. Umtylyp arbadan túseıin dep edi, Nurǵalı basyp jibermedi. Túse almaǵan soń qolyndaǵy bótelkeni jiberip kep qaldy. Bótelke shaldyń basynan asyp baryp, arbaǵa tıip kúl-talqany shyqty...

— Ońbassyń, shyraǵym! — dep, shal arbasyna minip, júrip ketti... Dalany basyna kóterip Jumaǵul saqyldap kúldi. Kúlgenine me, álde shalǵa bótelke jibergenine me, Nurǵalı myrzany jek kóre bastady.

— Jyndanyp ne? Tynysh qana otyrsaıshy! dep edi, basy qaltaqtap Jumaǵúl Nurǵalıǵa tese qarady. Aýzy jybyrlańqyrap turdy da, tipý... dep bylsh etkizip betine túkirip jiberdi. Myrzany syılasa da, myrzadan qoryqsa da Nurǵalı onyń betine túkire almady. Kekte kórgen joq... Kózine áldenemeler elestep, oıyn bir jaqqa buryp áketken sıaqty boldy...

— Bularyń ne, tursańdarshy!.. — degen daýysqa Nurǵalı kózin ashyp alsa, qas qaraıyp ketipti, at albarǵa kelip tirelipti. Jandarynda ashýlanǵan sıaqtanyp pa, kúlgen sıaqtanyp pa — Kúlbarsha túr. Nurǵalı bar álin jıyp kúlimsiregen sıaqty boldy. Myrza arbaǵa uzynnan sulap qyljıǵan eken...

—Masqara ǵoı!.. — dep Kúlbarsha renjigendik bildirdi.

Jumaǵuldyń otaýynda shaı qaınap tur eken. Nurǵalı otyryp shaı ishti. Qansha ishkenin de bilmedi. Aýzy aýzyna juqpaıdy, sóılep otyr, biraq ne sóılep otyrǵanyn ózi de sezbeıdi... Oqta-sanda Kúlbarshaǵa kózi túsip ketkende, Kúlbarshanyń ótkir kózin qadap, kúlimsirep otyrǵanyn kóredi. Odan saıyn sózdi údete beredi...

Kúlbarsha tórge tósek salyp berdi. Nurǵalı sheshinip jatqan soń kórpe ákelip japty. Kórpe jaýyp kete bergende:

— Jeńgeı, beri kelshi! — dedi.

— Nege, jaı shaqyrdyń ba?.. — dep janyna tónip edi, Nurǵalı bileginen shap berip ustaı aldy.

— Oıbaı, uıatty... Bilip qalar... degen Kúlbarshanyń báseńdeý ǵana daýsy shyqty. Odan arǵysyn Nurǵalı esitken joq. Áldene kezde esin jıǵandaı bolyp edi, úı ishi tastaı qarańǵy eken: ıt pe, adam ba — birdeme betin, moınyn jalap jatqan sıaqty boldy... Bul — qoınynda jatqan Kúlbarsha edi... Nurǵalıdyń esi kirgenin bildi bilem: .«

— Maǵan qıanat qyldyńyz-aý! — dedi. Arjaǵy taǵy súıiske jalǵanyp tarta berdi...

III

— Qane, muǵalim, qartańdy neden qoıdyń? dep, aryq kelgen sirińke qara jigit, qolyndaǵy qartany aralastyryp otyryp, oınaqshyǵan kishkene kezin Nurǵalıǵa qadap qoıdy..

— Aldy úsh, arty eki, bes som...

— Álgi bes som bar emes pe?

— No, bári on som boldy.

— Aqsha dabaı.

— Tarta berseıshi, aqshań keter deısiń be?..

— Bolmaıdy, nesıege berilmeıdi... Qartan báıgesiz, det qarta tartyp otyrǵan jigit ekinshi adamǵa burylyp ketti...

Úı ishi tolǵan adam. Tartysqa jınalǵan bozbalalardyń sorpaǵa shyǵarlary osynda. Jumaǵulda oınap jatyr. Aýylnaı da bar...

Kóptiń kózinshe aqshasy bitip, oıynnan shyǵyp qalýdy Nurǵalı ózinshe ar kerdi. Aqsha surap digirlegen «bánkeshini» ıt etinen jek kórdi... Aýylnaıdy tizesinen tartyp:

— Maǵan jıyrma som bere turasyń ba? — dedi.

— Qoı, shyraǵym, bolmas, túneýgi otyz somdy da bergen joqsyń ǵoı...

— Jalonja alǵan so l berem ǵoı.

— Jalonjal otyz som, artyǵyn qaıdan taýyp beresiń?..

Tyńdap otyrǵan jigitter qaljyńǵa aınaldyrdy. Bireýleri esik jaqtaǵy balalarǵa aıqaılap:

— Muǵalimniń aqshasy bitti, ezbozshık shaqyryńdar, — dedi qaljyńdap.

Qarta tartyp otyrǵan jigit Nurǵalıdyń aldyndaǵy eki qartany alyp ashyp tastady. Bireýi qıyqtyń tuzy eken.

— Muǵalimniń aqshasy bolmaı, «pojar» qor boldy-aý... dep bir jigit taǵy kúldi...

Nurǵalı ashýlanyp turyp keteıin dese de, qarta tarta bastaǵan sol kidirdi. Segiz qarta ashyldy. Eldigi «devátyı val», qarta tartyp otyrǵan jigit eptep qana ashyp qarady da, qýanǵan nemedeı julyp alyp, jerge qoıyp qaldy. Kıizdiń shańy burq etti... «pojar» eken!

— Áı, muǵalim, talanyń joq! — dep jurt shý ete qaldy.

Nurǵalı kúıikke shydaı almaı tysqa shyǵa jóneldi.

Qysqy aıaz, tún, sasyq úıden shyǵa kelgende, taza aýanyń

betke kelip soǵyp, deneni jaılandyryp jibergendeı boldy. Túımesin aǵytyp Nurǵalı azyraq salqyndady. Qaıta barýdan maǵyna joq. Qaryzǵa aqsha beretin adam joq. Endigi ádemisi tartys bolyp jatqan úıge barý, qyzdardyń arasyna otyryp, oınap kúlý...

Qyzdar esine túskende, Nurǵalıdyń oıyna aldymen Dildá keldi. Dildá Jumannyń qaryndasy. Aq quba kelgen, boıjetip otyrǵan qyz. Minezi, kúlgen kúlisi, júris-turysy da basqa qyzdardan bólek sekildi... Nurǵalı bul aýylǵa kelgeli durystap bir-aq ret kórdi. Jumannyń ákesi de, sheshesi de ańqyldaǵan adamdar: oqyǵan adam bolsa bárin, Jumannyń joldasy bolǵan soń, ony syılaý kerek, qonaq qylý kerek... Ótken juma kúni Nurǵalıdy da shaqyrǵan. Buryn syrttan kerip baıqamaıdy eken. Nurǵalı Dildáni sol jerde anyqtap kórip edi.

Kishirek kelgen zemlenkeniń esiginen tórine sheıin syǵylǵan adam. Kirip kelgende, ystyq lep múńkip betke soǵady. Aspaly sham leppen tunshyǵyp, qaltyrap janyp, jaryǵy kómeski ǵana túsedi.

Esik aldy tolǵan balalar eken, muǵalim kele jatyr desip, jarylyp jol berdi. Oń jaqtaǵy peshten tórge sheıin qyz-kelinshekter qatarynan tizile otyrypty. Oǵan taıaý bozbalalar...

— Muǵalim keldi, oryn berińizder, — dedi bireýi.

Jurttyń bári qaraı qaldy. Nurǵalı az-kem qarap turdy da,

Dildáǵa qarsy baryp otyrdy.

Alaqan soqpaq oınap jatyr eken. Bir qyz ben bir jigit belbeýdi shıyrshyqtap esip alyp, jurtty aralap júr. Kezek Dildáǵa keldi.

— Qolyńyzdy ákelińiz, — dep belbeý ustaǵan jigit Dildáǵa tóne qaldy.

— Aqyryn uryńyzshy, qolymnyń terisi soıylatyn boldy, — dep Dildá kúlimsirep, jeńinen shyǵarar-shyǵarmas qylyp qolyn usyndy.

— Kim?

— Tap myna kisiń! — dep Dildá Nurǵalıdy kórsetti.

Nurǵalı kúlimsirep qolyn soza berdi. Erkekke kelgende qyz urady eken. Kóntek erindi battıǵan qara qyz, belbeýdi dáldeńkirep ustap, pármenimen tartyp ótti. Nurǵalı yrshyp tústi.

— Apyrym-aı,urǵanyńyz qalaı qatty edi? — dedi.

Qyz kúlimsirep:

— Kimde? — dep qysyp barady.

— Sol kisiniń ózińde!

Dildá men Nurǵalı eki-úsh ret birine-biri siltedi. Alaqandary dýyldaı bastady.

Dildá erkelegen pishinmen:

— Bóten bireýge aýdarsańyz qaıtedi ?.. — dedi.

Dildániń aıtqanyn eki eterlik qudiret Nurǵalıda joq eken. Kezekti basqa adamǵa bura qoıdy, birden-birge ketip esikke qaraı uzady.

Jurt kúbir-kúbir sóılesip otyr, syrlasyp otyr. Qyz ba, kelinshek pe bireý syńqyldap kúlip:

— Aıtqanyńyz jańa, asyqqanyńyz ne? — dedi

Esikten adamdar burylyp qarady.

Dildá men Nurǵalı qarama-qarsy til qatyspaı edáýir otyrdy. Sózdi Dildá bastady:

— Siz qarta oıynynan keldińiz bilem...

Qarta oıynyn aıtqanda, Nurǵalıdyń oıyna qıyqtyń tuzy kelip tústi. «Aýylnaı jıyrma som bergende bánkeni kóteretin edim!» dep oılady. Aýylnaıǵa, qarta oınap otyrǵan adamdardyń bárińe ishinen laǵnat oqyǵandaı boldy.

Dildá Nurǵalıdyń jaýabyn kútpesten, sózin qaıta bastady.

— Siz osy kámenes emessiz be?

— Nege?

— Ásheıin suraǵanym ǵoı... kómenes adam karta oınamaýǵa tıis qoı, meniń balamnyń karta oınaý, araq ishýmen jumysy joq...

— Meniń sopy bolǵandyǵymdy tileısiz be?

— Sopylyqtan emes qoı, qarta oınaý, araq ishý degen jaqsy minez emes shyǵar deımin... Bar tapqanyn kartaǵa uttyryp azyp-tozyp júrgenniń ne jaqsylyǵy bar deısiń...

Dildá muny Nurǵalıǵa arnap aıtqan sekildi boldy. Ózi utylyp ashýlanyp otyrǵan adam, kisi sózin kótere ala ma? Nurǵalı ashýlanbaqshy da boldy, aıybyn betine basyp otyrǵan Dildádan burylyp, syrt berip ketpekshi de boldy. Biraq isteı almady. Nurǵalı sol otyrysynda sıqyrlanyp otyrǵan adam sıaqty boldy da qaldy. Dildá kúlkisimen, jumsaq maıda tilimen Nurǵalıdy arbap otyrǵan sekildi. Aıybyn betine aıtyp, moıyndatyp, endigári sony istetpeýge tyrysatyn adam sekildi...

— Siz meniń balamdy kórgen joqsyz ba?

— Kórgen joqpyn.

— Kórip tanys bolýyńyz kerek eken!.. Meniń balam jaqsy ǵoı. Aýylǵa kelse jurttyń bári de sonyń janynda bolady. Kesh jurtty jıyp alyp aqylyn aıtyp úgitteıdi de otyrady.

Dildá aǵasynyń jáıin aıtty. Aǵasynyń ózi oqytqanyn, oryssha eptep hat tanıtynyn, aǵasynyń jazdyryp bergen gazet, jýrnalyn úzbeı oqıtynyn aıtty...

— Siz kórdińiz be, «Áıel tendigi» jýrnalynda bir oqyǵan jigittiń qyzdy súıem dep alyp ketkenin jazypty... Erkekterde ýáde joq bolady ǵoı, dep Dildá kúldi.

— Erkek dep jalpy aıtpańyz, onyń ishinen aldaýshysyn aıyryp shyǵarý kerek.

— Árıne, men de bári birdeı sondaı demeımin. Kópshiliginde osy minez bar. Áıelge áli kúnge eski kózben qaraıdy. Áıeldi mal ornyna ustaǵysy keledi. Shynynda da áıelge qaraǵanda, erkekter buzyq qoı. Ne buzyqtyq bolsa da erkekten shyǵady.

— Siz, óz basyńyz bireýden jábir kórgen adam qusap soqtyńyz-aý.

— Óz basymnyń jábir kórmegeni kemdik emes, áıel atyna kelgen kemdikke bárimiz de ortaqpyz.

Sóılese berse jeńilip qalam dep qoryqty bilem:

— Onyńyz durys qoı, — dep Nurǵalı sózin bólip jiberdi...

Esik jaqtaǵy bozbalalardyń bireýi án shyrqap, óleń aıtty:

«Ashamyn aıt degende boz belbeýim,

Bolsa da jaman, jaqsy óz belbeýim.

Kóp aıdyń kórmegeli júzi boldy,

Júrmisiń aman-esen, kez kórgenim!..»

— Ýaı, pále! — dep jastar jaǵy qostap qoıdy. ,

Úıge tal sáýlesi kirgen kezde jurt tarady. Dildá ketýge yńǵaılanyp turyp:

— Erteń bizdikine kelesiz be? — dedi.

— Baraıyn, — dedi Nurǵalı.

— Kelińiz, mende qyzyq kitaptar, jýrnaldar, gazetter bar birge otyryp oqıyq...

IV

İńir áleti. Úı ishi qarakóleńke, tór aldynda aıaǵyn kósilip salyp Amanbaı otyr, oǵan taıaý Nurǵalı, shet jaqta Juman.

— Men sizdi aıyptamaımyn, — dedi Juman, — siz adassańyz bile-kóre adasyp otyrǵan joqsyz, sizdi adastyryp otyrǵan eldiń qýlary. Eldiń qýlaryna qoljaýlyq bolyp ketip otyrsyz. Olar oz isin teris dep esh ýaqytta da aıtpaıdy. Sol isin jaryqqa shyǵarý úshin olarǵa qural kerek. Sol kerek quralyń eldegi oqytýshylar. Ózderine baýlap, oqý jumysyn ilgeri bastyrmasa, mektepti el kedeıine jeksuryn qylyp kórsetse, bulardyń armany bitedi. Olardyń senderden tileıtini sol ǵana.1

—Da!.. — dep Amanbaı kúrsinip, daýsyn sozyp baryp toqtady.

Shylymyn tartyp alyp, Juman sózine qaıta kiristi:

—Bir jaǵynan qaraǵanda, el muǵalimderi sana-sańylaýlary ashylmaǵandyǵynan qaqpanǵa túsedi. Mektep kimge tán, muǵalim eńbegi kim úshin bolý kerek? Muǵalim eńbegin qaı jolmen sińirý kerek? Mine, bul máseleler muǵalimderdiń bes saýsaǵyndaı bilip otyratyn máseleleri. Muny bilmese muǵalim durys qyzmet atqarǵan bolmaıdy. Bir jumysty istegende, sol jumysyńnyń kimniń paıdasyna isteletindigin adamnyń bilip otyrýy kerek qoı, áıtpese ne bolsa o bolsyn dep istegen isten ne jemis shyqpaqshy. Muǵalim mindeti kúshti, muǵalim aýyldaǵy mádenı kúshimiz. Aýyl nadan, hat tanıtyny sırek. Eldi sosıalızmge, jetkizemiz, sosıalısik sharýa quramyz degende, aldymen sol. eldi saýattandyryp almaı bolmaıdy. Ony isteý úshin oqytý jumysyn kúsheıtý kerek. Bizde búl kúnge deıin mektep degen qur aty bolyp keldi. Byltyr ýezik oqý bólimimen jaǵalasyp júrip osy aýylǵa mektep ashqan boldym. Alty aı qys balalar bir kún durys oqymaǵan kórinedi. Oqıtyn oryn joq, baıdyń as úıin jaldap alyp mektep qylǵan eken, jazǵa salym, maly tóldegen sol, tólin qamap, balalardy aıdap shyǵypty. Sóıtken oqýdan ne shyqpaqshy?! El sharýashylyǵy kóterilip keledi. Eldiń sana-sezimi oıanyp, dosy men qasyn, paıdasy men zıanyn aıyrarlyq bolyp keledi. Mynaý saǵan paıdaly degen isti isteýden el qashpaıdy, sony istete bilý ǵana kerek... Mektep joq dep jylaımyz. Salsa, mektep bolý qıyn ba? Osy aýylda jıyrma úı bar eken. Sonyń on besi kedeı men ortashalar. Baıdy eki bastan bylaı shyǵaryp qoıamyz ǵoı, sol on bes úı kúshin biriktirip kirisse, á degenshe salyp alady. Biraq el ózdiginen istemeıdi. Elge basshy, jetekshi kerek. Mine, osy jetekshi, eldegi muǵalimder bolý kerek. Muǵalimder eldiń qaı jumysynda bolsa da, jetekshi bolyp otyrýy kerek. Eldiń tap sezimin oıatyp, tap maqsatyn alǵa tartyp otyrýy kerek. Muny istemese, keńes muǵalimi ústindegi mindetin atqarǵan bolyp shyqpaıdy.

Juman toqtap shylymyn tartty. Mıyna qonaıyn dedi me degendeı kóziniń qyrymen Nurǵalıǵa qarady. Nurǵalı terlep tepship qysylyp otyr edi.

Amanbaı aıaǵyn jıa túsip, Jumannyń sózin tirilteıin degendeı:

— Bárin aıt ta, birin aıt — kinániń bári muǵalimderde de, — dedi. — Muǵalimder jalqaý, oqıyn, bileıin dep tyryspaıdy, kóbi gazet alyp oqymaıdy. Bıyl gazet til ókili kelip, gazetke jazylyńdar degende, eki som aqshany qıyp bireýi jazyla bilmedi. Muǵalimniń bilimin tolyqtyrý úshin úkimet qam jemeı jatqan joq. Jyl saıyn kýrs ashylady, sol kýrsqa baryp, durys oqyǵan bireýi joq. Kóbi ótirik aýyrdym dep elge kelgenshe asyǵady. Elge kelgesin, bar ómirin qydyrýmen etkizedi. Birsypyra muǵalimderdiń ońbaı júrgenine ekinshi bir sebep — eski kózqarastan aryla almaı kele jatqandyǵy. Áli kúnge eskini kókseıtin muǵalimder joq emes. Keńes úkimetin, keńes tusynda istelip jatqan isterdi shanshý kóretinderi de joq emes. Sony istegende mynasy bylaı dep tolyq dálelmen kórsetip berse eken-aý. Ol joq. Qur, ásheıin soqyr sezim «pálenshe jek keredi, túgenshe jek keredi, solar birdemeni biletin shyǵar...» degendik. Bul kúıge túsken soń ne ǵyp ońsyn!.. Muǵalimniń biri myna Nurǵalı. Nurǵalıdy bilmeıtin shyǵarsyń, men jaqsy bilem. Bul meniń birge oqyǵan joldasym. Oqyp júrgen kezde ekeýimiz syrlasýshy edik: «Tizgin qolymyzǵa tıip, eldi sońymyzǵa ertip oqý jumysyn dúrildetsek-aý», — dep arman qylýshy edik. Ol kezde muny isteý múmkin emes edi. Endi keńes tusynda múmkindik bolyp otyr. Keles úkimeti oqýshylardy mańdaıynan sıpap, baryń bolsa, eńbekshi elge tek, eńbekshi eldi tap jolymen tárbıele dep otyr. Budan artyq ne kerek? Oqyp júrgen kezdegi armannyń ózi osy emes pe edi?..

Amanbaı Nurǵalıdyń betine qarady.

— Osy edi ǵoı, dep Nurǵalı kúrsindi.

— Endeshe qazirgińe jol bolsyn. Alty aı qys bir kún durys bala oqytpaısyń, Jumaǵul men Daýylbaıdyń atyna minip, aryzyn jazyp atpekettik qylýmen bolypsyń... Ótken jylǵy jerinde istegeniń anaý. Sen maǵan ókpeleıtin de shyǵarsyń. Biraq óz kináńdi eskerseń, ókpelemessiń deımin. Men saǵan uryssam, istep júrgen isińe qarap urysam...

— Oı, sen múlde qatty kettiń ǵoı, — dep Juman kúldi.

— Joq, aıtsyn, aıtatyn jóni bar. Aıyp mende, men soqyr bolǵan ekem. Men adasqan ekem. Qur ózim adasyp qana qoımaı, eldide, ózi mergen jastardy da adastyra jazdaǵan ekem. Qatemdi endi kórip otyrmyn. Kim ekenimdi endi bilip otyrmyn. Jalǵyz búgin ǵana emes, budan bir aı, eki aı buryn seze bastap edim. Bir perishte meni ózine baýlydy. Meniń isimniń qısyqtyǵyn betime basty. Meni qanatynyń astyna alyp, tárbıelemekshi boldy. Endi onyń ústine sender kelip mynany aıtqan soń, men burynǵydan da beter bel býdym... Men birdeńe aıtaıyn, nanasyńdar ma? — Nurǵalı birese Jumanǵa, birese Amanbaıǵa qarady.

— Aıtyp kór, nanaıyq.

— Nanbasańdar, búginnen bastap meni burynǵy Nurǵalı emes, jala Nurǵalı dep sanańdar! Nurǵalı anadan jańadan týdy deńder!.. Men anadan jańadan týǵandaı bolyp otyrmyn... Buryn sendermen birikpesem, senderdiń isterińdi baǵalamasam endi búginnen bastap qol ustasyp otyryp is isteýge ant berem!.. — dedi.

Amanbaı ornynan ushyp turdy.

— Jasa, jasa, Nurǵalı! Báse, senen úmitim osylaı edi ǵoı!.. — dep arqasynan qaqty...

Esik ashylyp, úıge bireý kirgendeı boldy. Bul Dildá edi.

— Bala-aý, dala ádemi-aq, azyraq dalaǵa shyǵyp, nege boı kótermeısińder, —dedi.

Nurǵalı ústindegi aýyr júkti bireý julyp alyp tastaǵandaı, boıy jeńilip, kóńili kóterilip otyr edi. Esikten kirgen Dildáni kórgen soń múlde tasyp ketti.

— Meni baýlyǵan perishteniń kim ekenin bilesińder me? dedi.

— Bilemiz! — dep Juman kúlimsiredi.

— Ó kim, o kim? — dep Amanbaı bilýge yntyqty.

— Ol mine! — dep Nurǵalı Dildáni kórsetti. — Meni baýlyǵan perishte osy! Meniń qatamdy betime basty. Maǵan kitabyn, gazet, jýrnalyn berip, oqy dep qystady... Osynyń kóńili úshin oqyǵan sıaqty edim, oqı kele ózim kómilip kettim. Úzbeı oqıtyn boldym. Osynyń tilimen Jumanǵa hat jazyp, pikir alystym, jón suradym, aqyl suradym. Men bul jónde Dildáǵa myqty boryshtymyn!..

V

Jańadan salynǵan mektep úıi. Úlken bir bólme. Tórt terezesi bar. İshi tolǵan balalar otyratyn parta. Tórde, aınalasyn gúlmen oraǵan Lenın sýreti tur.

Úı tolǵan adam: kempir, shal, qyz-kelinshek qalmastan jınalǵan, ıin tiresip otyr. Nurǵalı ornynan turyp, qolyn stolǵa tirep, kópke qarap sóz sóıledi:

— Búgin oktábrdiń tórti! Uly meıramymyz. Qazaqstan úkimetiniń qurylǵanyna bıyl jeti jyl tolyp otyr... Aldymyzda Oktábrdiń on jyldyq toıy bolǵaly tur. On jyldyq toıǵa tartý esebinde osy mektepti salamyz dep bıyl talap qylyp edik. Jastardyń jigeriniń arqasynda, eldiń kómeginiń arqasynda mektebimizdi salyp bitirip, Qazaqstannyń uly toıy kúni ashyp otyrmyz... Úkimet te bir jaǵynan járdemdesip, keregimizdiń bárin túgeldep berdi. Tegin aǵash berdi, myna partalardy istetti, oqý saımanyn túp-túgel qylyp jiberip otyr... Jalpy jastarǵa, ıgi jumysqa at salysqan el eńbekshilerine mektep keńesiniń atynan alǵys aıtamyn!.. — dedi.

Qatar tizilip turǵan jas ulandar «jasa!» dep qoldy uryp jiberdi...

Úı ishi gý-gý áńgime. Sóılegish eken dep bireýleri muǵalimge tańdanyp jatyr. Bireýleri — muǵalimniń alty aıǵy jaz damyl almaı, el qarasyn kórmeı, qystaýda jatyp, osy mektepti bitirgenin aıtyp jatyr.

— Sabaz, jigit eken, is qylyp shyǵardy! desedi.

Erbosyn ornynan turyp:

— Maǵan sez beresizder me? dedi.

— Sóıleńiz, sóz Erbosynǵa berildi.

— Meniń aıtaıyn degenim — byltyr baıymyz keketip: «Sovettiń bergeni qane, kersetshi!» dep edi, ózi de kelip otyr eken. Soǵan kórseteıin dep edim. Áleke, kórip otyrsyz ba, sovettiń bergeni mine, osy!.. — dedi.

— Men degende Erbosynnyń jyny bar shyǵar deımin, — dep, Álekeń taıaǵyna súıenip, kúbirledi.

Eptep qana Qystaýbaı aqsaqal ornynan qozǵaldy.

— Ýa, jurt, bir kezde jastardyń isine narazy bolyp júrdik. Dúnıe búlindi, endi jaqsylyq kórmespiz degendi de aıttyq. Byltyr osy muǵalim aýylǵa kelgende, men ózim túńilip edim. ózi buzylǵan jastardy onan jaman buzady ǵoı dep edim. Bir kúni Alekseıde jumysym bolyp soǵan barǵaly shyqtym. Jolda muǵalim men myna Jumaǵul myrza kezdesti. Kedeıdiń ońǵan kúni bar ma, shaı-qant alatyn aqsha surap alaıynshy dep tura qalyp, Jumaǵuldyń janyna bardym. Jumaǵul myrza aqsha berýdiń ornyna, ózimdi araqtyń bótelkesimen uryp, óltire jazdady.

Men sonda osy muǵalimge jaman ókpelep edim. Muny adam bolady degen joq edim... Men qatelesken ekem. Zaman buzylǵan joq, túzelgen zaman muǵalimdi de túzedi. Muǵalim túzelgen soń eldiń jasyn túzedi. Jastardy ózine ertti. Qartany qoıdyrdy. İshimdikti tyıdy. Jastardy iske úıretti, adamshylyqqa baýlydy... Myna mektebimiz búgin salynyp bitip otyr. Salýshy jastar ǵoı, biraq sol jastardy baýlyp, ıgi jumysty bitirip otyrǵan — osy muǵalim. Men buǵan shyn kóńilimnen alǵys aıtamyn! «Órkeniń óssin, isiń jemisti bolsyn!» dep batamdy berem! — dedi.

Jastar jaǵy burynǵydan beter qol uryp, mektepti basyna. keterdi. Mektep toıyna arnap, balalar saýyq keshin qoıdy, án saldy, taqpaq aıtty...

Májiliske kelgen áıelder de bir óńkeıleý otyr edi. Áıelderdiń ortasyna Dildá otyryp, olarǵa ár túrli nárseni aıtyp, túsindirýmen boldy.

Bir jastaý kelinshek sybyrlap:

— Erkejan-aý, osy muǵalimge seni tıedi deıdi, ras pa?! — dedi.

— Tıse qaıtedi ? — dep Dildá kúldi.

— Joq, ásheıin suraǵanym ǵoı, budan jigittiń jigiti-aq ozar...

Bulardyń sózin Kúlbarsha estip qaldy bilem, surlanyp qanyn ishine tartyp aldy. Dildáǵa ala kózimen qarap, atyp jibergendeı bolyp otyrdy

Erteńine sabaq bastaldy. Úı tolǵan balalardy rettep otyrǵyzyp, sabaǵyn berip Nurǵalı jan ushyryp, júgirip júr edi. Esikten Dildá kirip keldi.

— Qaıyrly bolsyn! — dep Dildá kúlimsiredi.

— Aıtsyn! dedi Nurǵalı. Áıda, kel, járdemdes. Birigip eńbek sińireıik! Eldi aǵartý jumysyna jan salyp kiriseıik!

1927.

---