InfoHub Logo

I

Biz elden shyqqanda kún de sáskelikke jaqyndap edi. Ushpaly sur bulttar kóshken kerýen syqyldy, tirkesip ońtústikke qaraı jyljyp ushyp, kúnniń kózi birtindep ashyqqa shyǵyp, jyly shyraı nuryn shasha bastady. Áıtkenmen soldan soqqan salqyn jel óziniń ótkirligimen juqa kıimnen yzǵaryn ótkizip, tońdyryp, sentábr aıynyń jetkendigin jolaýshyǵa eriksiz oılatarlyq edi.

Biz ekeý edik.

Meniń astymda jortaqylaý tapal tory at, júrgishteý. Ertoqymym eskileý, baılardyń malǵa minetin er-toqymy. Ústimde qonǵan úıimnen surap kıgen shıdem kúpi. Qoltyǵymdaǵy jyrtyǵynan jel ótip mazamdy alyńqyrap keledi. Joldasym otyz-qyryqtardyń shamasyndaǵy jer ortasy adam, sırekteý saqal, murty bar; qara bujyr, kúlimsirep dóńgelenip turǵan qara kezdi, pishinine qaraǵanda bir túrli sóılempaz adam sekildi. Astynda qoıshylar mingen qaraker besti, ústi-ústine uryp otyrmasa keıin qalyp qala beredi.

Jel artymyzdan edi, aýyldan on-on bes shaqyrym shyqtyq. Jazdaı jaılap eldiń shańyn shyǵaryp tastaǵan jaılaýyn qaq jaryp qubylaǵa bet alyp kele jatyrmyz. Jandy qarta joq. Biren-saran shalshyq sýlardyń basynda uıalyp otyrǵan top-top qazdardy kóresiń. Eldiń jurtyńda jer oshaqtyń aralaryndaǵy súıek-saıaqtardy, eldiń syrtyndaǵy eski apandardyń mańaıyna tastalǵan biren-saran ólimtikke on-on besi jınalyp qaraqus, qarǵa, ógiz shaǵalalar toı-toılap jatyr...

Júrgen saıyn jer ónbegendeı, sol ushy-qıyry joq eldiń jaılaýy bitpeıtindeı kórindi. Bir beleske shyqsań aldyńda ekinshi beles. Men shyqtym. Manaǵydaı emes, atqa jortqan soń denem jylynyp, eptep mańdaıymnan ter de shyǵaıyn dedi. Joldasymnyń basynda jelpen. Elden shyǵarda baýyn myqtap baılap alǵan. Shaban qaraker ústi-ústine urǵyzǵan soń o da býsanaıyn dedi bilem, jelpenin sheship alyp beline baılady. Mılyǵyna túsken bórkin joǵaryraq kóterip qoıyp, qarakerdi bir tebinip shaýjaılap jiberip maǵan qatarlasyp:

— Tym beri buryla bermeńiz, kúnbatysqa taman júreıik, dedi.

— Siz keıin qalǵan soń men aldyńyzdy oraǵyta beremin.

— Jamandatqyr mynaý bir ıt eken, tipti júrmeıdi, - dep qamshymen salyp-salyp jiberdi.

Menimen qatarlasyp alǵan soń qarakerdegi ashýy bitken tárizdenip, azyraq jadyrańqyrap maǵan qarady.

— Mynaý aldymyzdaǵy úlken kól «Qamysaqty» ǵoı: osynyń sol jaǵyn ala júrip ana shańyrqaı kóringen Obanyń belesinen týra assaq aldymyzdan bir kishkene súrleý keledi. Sol súrleýmen baryp Shuǵanyń belgisinen qara joldy qıyp alamyz, - dedi.

Áńgime azyraq oı bóleıin dedi. Attyń jortysyna shaıqalyp aýyryp kelejatqan ish te umytylǵandaı boldy. Jol qysqartý úshin joldasymmen sóılesýdi men ózim de tilep kele jatyr edim. Biraq buryn syrlas adamym bolmaǵan soń áńgimege qandaı jaıynyn baryn anyq bile al maı sóz ashpap edim. Jáne meniń bir ádetim jolda kele jatqanda ózim sóılegennen de, bireýdi sóıletip tyńdaýdy artyq kórýshi edim.

Joldasym jol áńgimesin bitirse «taǵy da bar, taǵy da bar» degen kisi tárizdi sóz sóıleýge yńǵaılanyp turdy. Men áńgimeni neden bastarymdy bilmedim, jol jaıyn aıtyp ótken «Shuǵanyń belgisi» degeni bar edi. Odan pálendeı sóz týady dep dámelenbesem de, bastaýǵa sebep bolsyn dep oılap:

— «Shuǵanyń belgisi» degenińiz ne nárse, taý ma, — dedim.

— Joq, ásheıin, bir obashyq, — dedi. Keıin qalyp bara jatqan soń taǵy tebinip qatarlasyp:

— Shuǵanyń belgisin siz bilmeıtin shyǵarsyz-aý, — dedi.

— Men qaıdan bileıin, bul jaqqa birinshi kelýim, — dedim.

— Bilmessiz... sizder jassyzdar ǵoı, — dedi. Maǵan qaraǵanda ózi nedáýir kepti kórgen úlken adam bolyp kóterilip qoıdy.

— Siz bilmeıtin shyǵarsyz, jassyz ǵoı. Ýaqytynda Shuǵanyń áńgimesin búl ólkeniń balasyna sheıin bilip bolyp edi... oı, shirkin, ózide Shuǵa dese Shuǵa edi-aý, dedi.

Joldasymnyń bul sózinen men Shuǵaǵa yntyqtym. Anyǵyn surap bilgim keldi.

— Shuǵanyń áńgimesin aıtsańyz qaıtedi, jol qysqarsyn, — dedim.

— Aıtaıyn, — dedi.

Qarakerdi taǵy tebinip qatarlasty. Jalpyldap jaıylyp kele jatqan etegin jınap taqymyna basyp, ernindegi nasybaıyn tastap bir-eki túkirinip alyp, yńǵaılanyp:

— Bul qyzyq áńgime, tyńdańyz, dedi.

Sózdi bastap ta jiberdi.

II

... Búgingi shyqqan aýylyńyzdy «Erekeń» aýyly deıdi. Sodan ary qaraı ózenniń boıy jalpaǵynan el. Bir atanyń balasy júz elý-eki júz úıler bar. Qys qystaýlary basqa bolǵanmen, jaz kóbine birigip otyrady. Mynaý aldymyzda kóringen «Qamysaqty» deıtin kólimiz. Osynyń mańaıy jybyrlaǵan shuqyryndy tomar. Avgýstan bastap osynyń basy elmen tolady. Ár tomarǵa tórt-bes úıden qonyp bólek-bólek otyrǵandary. Oı, darıǵa-aı, talaı qyzyqtar ótti ǵoı.

Bala kúnimizde anaý kóringen tebeniń basynda talaı asyq oınap edik... ol da bir dáýren... ıa... bul aýyldyń kúzge qaraı qonatyn jeri, jazǵyturǵy avgýsqa deıin otyratyn jaılaýymyz, búp kól de Shuǵanyń belgisi atandy, buryn «Tarǵyl egiz soıǵan» deýshi edik. Úlken kól, mańaıy tolǵan shorqyndy sý... ol ýaqytta jerdiń berekesi qandaı. Ózimizdiń el qanshama... onyń ústine tý Syrdan kelip jappastar da qonady... keıingi kezde ǵana jappas kelýin qoıdy ǵoı. Bizdiń Berkimbaı deıtin jaqyn aǵalarymyz bolady. Buryn baı edi, bolystyqqa talasamyn deýmen-aq malyn qurtyp aldy. Osy kúni kedeı. Sol Berkimbaıdyń ákesiniń naǵashysy — jappas Esimbek deıtin boldy. Ózi baı edi, jappastyń aldy deýge bolarlyq. Berkimbaıǵa arqa súıep, Esimbek sol «Ógiz soıtannyń» eń shuraıly jerine qonýshy edi. Ózi de jomart, qonaqpaz edi. Elge jaǵymdy bolyp turdy. Mal men basy birdeı, qudaı tilegin bergen bir adam: ortan qoldaı tórt uly boldy — shetinen qasqyr. Sol tórt uldyń ortasyńda bulańdap ósken Shuǵa deıtin qyzy boldy. Shuǵa dese Shuǵa. Shuǵa, óı, shirkinniń ózi de kelbetti-aq edi... aq quba, taldyrmash, kózi qap-qara, osy, úrip aýyzǵa salǵandaı edi. Ajary qandaı bolsa, aqyly da sondaı. Jeńildik degenniń ne ekenin bilgen bala emes. Sóılegen sózi, júrgen júrisi qandaı, bir túrli pań edi-aý, shirkin... Bul kúnde ondaı qyz qaıda. Ajary táýirleý bireý bolsa, sony kótere almaıtynyn da bilmeısiń, eshkige qusap shoshańdap júrgeni. Zaman buzylǵan ǵoı... ıá...

Osy kúngilerdiń bir tapqany, qyzdy oqytý kerek deıdi. Sol Shuǵalar hatty zorǵa tanýshy edi. Sonda da osy kúnginiń oqyǵan on qyzyna bergisiz edi. Aınala aıtqanda qudaı sana bersin deseıshi...

Ol kezde meniń jıyrmaǵa jańa kelgen kezim. Esimbektiń úıine aralasyp júrdim. Meniń bir Bazarbaı deıtin inim sol Esimbektiń qoıyn baqty. Ózi bala kúninde epti-aq edi, byltyr qaıtty. Sol balanyń arqasynda erte baram, kesh qaıtam. Jaz kóbine sonda bolýshy edim. Shuǵanyń sonda on altydaǵy kezi shytar deımin. Eldiń bozbalalary ertendi-kesh qyljaqtap sol aýyldan shyqpaıdy. Eptep sóz saldyratyndary da bolady. Bozbalalardyń hatyn tasıtyn meniń inim, Shuǵa bireýine jaýap qaıyrmaıdy.

Bozbalalar keıip: baıdyń qyzy bolǵan soń irilengeni ǵoı, tákappar desýshi edi.

Menimen qurdas bizdiń aýylda Kárim degen bar. Sol ýaqytta da ózi esersoqtaý edi. Biz mazaq qyla beremiz. Shuǵaǵa qyljaqtaıtynnyń bireýi sol. Bir kúni bir jazǵan haty meniń qolyma tústi. Óleń jazǵan bolypty... nemene edi, táıiri, sonyń óleńi...

«... Qapadan alyp kelgen boz belbeýim,
Bolsa da jaman, jaqsy óz belbeýim.
Kóp aıdyń kórmegeli júzi boldy,
Júrmisiń aman-esen, kóz kórgenim», —
dep jazypty.

Bozbalaǵa ermek kerek. Mazaq qylý úshin Shuǵanyń haty qylyp óleńmen jazyp Kárimge tapsyrdyq. Kárim ashyp oqyǵanda tóbesi kókke jetkendeı boldy.

Bizdiń sonda Shuǵa bolyp jazǵan óleńimiz:

«... Alashtan asyp týǵan symbattym-aı,
Bazardyń puly jetpes qymbattym-aı.
Armanym bul jalǵanda bolmas edi,
Kún bolsa qosatuǵyn saǵan qudaı...»
Oı, aldaı,qyzyq zaman eken-aý, á...

Shuǵanyń áke-sheshesiniń bir artyq jeri, on altyǵa kelgenshe Shuǵany kúıeýge bermeıdi. Osy kúni baılar, qyzy shyryldap jerge túsisimen bireýdiń malyn alady ǵoı... Ýaqytyn da talaı myrzalar aıttyrdy, bárine de násip bolmady. At jeter jerdegi baı balalary múlde túńilip boldy. «Esimbek qyzynyń baǵyń baılady. Endi buǵan táýir kúıeý kezdespeıdi» dep jurt ósek qylyp ta júrdi. Ol ásheıin bir sóz ǵoı, qudaıdyń jazýynan artyq ne bolmaq...

Artynan esittik, Esimbektiń bermeýdegi mánisi, ózi jas kezinde Qalı deıtin qurdasymen sert baılasqan bolsa kerek: «Birimizden ul, birimizden qyz týsa, ekeýimiz quda bolaıyq» dep.

Sol sertin kútedi eken ǵoı... Ia...

Qamysaqtynyń basyna túsip, azyraq kidirip er-toqymymyzdy durystap erttep, taǵy da júrip kettik. Qarakerdi bir-eki baýyrlap alyp joldasym taǵy sózge kiristi.

III

... Ol kezde zaman qandaı, jer ádemi, mal kóp, orystyń ıisi de joq.

Jazǵyturǵy maıdyń aıy biter-bitpeste, shala-sharpy egin salyp jaılaýǵa jetkenshe asyǵamyz... Bir jyly maıdyń 20-sy kúni jaılaýǵa baryp qondyq. Jańbyr kóp. Shóptiń shyǵysy da jaqsy edi. Bozbalanyń basy quralǵan soń ertendi-kesh asyr salyp oınaý, esi-dertimiz jappas. Esimbektiki qashan keledi?.. Etke qashan toıamyz deımiz...

Bir kúni qyzoınaqqa baryp tań ata kele jatsam, uıyqtap qalǵan ekenmin, ájem oıatady:

— Jappas kelip qonyp jatyr. Bazarbaımen kórisip qaraǵymdy súıip keldim, — deıdi.

Jalma-jan tura sala dalaǵa shyqsam, sáske tús bolyp kún ysı bastaǵan eken. Kóldiń oń jaq beti jybyrlaǵan mal: qoı, túıe... shoqıyp-shoqıyp jappastyń kishkene úıleri tur. Kózimdi ashyp-juma men de jóneldim. Men kelsem menen áldeqashan buryn jurt jınalyp qalǵan eken. Toqty soıylyp, qazan asylyp, qaınap ta jatyr.

Esimbektiń úlken úıi lyq tolǵan adam, qymyz iship áıdóı qyzdy-qyzdy bolyp jatyr eken. Men tegis araladym. Bir otaýda Shuǵa kezdesti. Kórisip amandasqannan kózimdi ala almadym. Apyrym-aı, adamzatta ondaı sulý bolady eken-aý!.. Aqqýdyń kógildirigindeı osy appaq. Ústinde shetin kestelegen aq kóılek, omyraýyn neshe túrli ilgishtermen bezep tastaǵan qyzyl púlish qamzol, basynda úki taqqan túlki berik, ózi sulý adamdy múlde odan jaman jandandyryp, qubyldyryp turdy.

Maǵan qarap Shuǵa kúldi.

— Mezgilimen kelip kóristińiz-aý, — dedi. Men ne aıtarymdy bilmedim. Buryn ázildesip sóılese berýshi edim, bul jerde tilim baılandy.

— Mynaý attan túsip jatqan kim? — dedi Shuǵa.

Artyma jalt qarasam eki jigit túsip attaryn baılap jatyr eken. Bireýi orysshalaý kıingen.

Tanı kettim.

— Ábdirahman ǵoı, — dedim.

— Ábdirahmanyń kim?

— Qazaqbaıdyń balasy.

— Ia, álgi ýchıtel balasy ma?

— Ia.

— Jap-jas jigit eken ǵoı, — dep birer qarady da, Shuǵa otaýǵa kirip ketti.

Men Ábdirahmanǵa amandasyp, úıge ertip júrdim. Otaýdyń syqyrlaýyǵynan Shuǵanyń bizge syǵalap qarap turǵandyǵy bilindi.

IV

— ... Siz bilmeısiz ǵoı... — dep joldasym qarekerdi shaýjaılap qatarlasty.

Siz bilmeısiz ǵoı... bizben aǵaıyn, jasy menimen túıdeı qurdas Ábdirahman degen boldy. Jasynda bolystyń úıinde buzaý baǵyp ósipti. Ol ýaqytta bolystyń úıinde aýylnaı ýchıtel bolatyn. Balalarmen aralasyp júrip ýchıtelden oqyp, tórt jyldan soń mektepti bitirip shyǵypty. Ábdirahman ózi aıtatyn: «kúndiz qozy men buzaý baǵam, keshke kelgenimde, ýchıtel bir shyn musylman jigit edi, «baılardyń balalarynan da maǵan seniń oqyǵanyń kerek qoı» dep túnniń bir talaıyna deıin oqytýshy edi. Aqyrynda sol ýchıteldiń tyrysýynyń arqasynda mektepti bitirdim... Meniń ýchıtelim bitire almastyq boryshym bar», dedi.

Ábdirahmannyń ákesi óte kedeı bolǵan adam. Aýylnaı shkolynan shyqqan soń da, Ábdirahman malaılyqtan qutyla almady. Aqyrynda, on eki-on úshtegi shamasy bolsa kerek, turǵan baıynan qashyp dýanǵa baryp, bir noǵaıǵa jaz qyzmetke turyp, qys oqýǵa kirdi. Bul eki jylǵa sheıin jaz jaldanýmen boldy. Berirek kelgen soń jaz baılarda oryssha bala oqytty. Aqyrynda áıteýir mektepti bitirip shyqty.

Ábdirahman mektepti bitirgende dabysy jer jardy. Óte zerek bolǵan ǵoı, ýchıtelderi de maqtasa kerek. Dýandaǵy náshándik «tilmash» bol dep ótingen eken, bolmaı elge keldi. Naq sol kezde bolystyń pesiri ólip pesirsiz tur edi. Ábdirahmanǵa pesir bol dep jabysty, oǵan da bolmady. Jamantik bolysyndaǵy bir baıdyń shkolyna baryp bala oqytty. Sodan beri qys sonda bala oqytyp, jaz elde bolady. Sol jyly ıýnniń bas kezinde kelip edi. Sodan beri Ábdirahmandy kórgenim. Maǵan: «Maǵan kórispeısiń be» dep qaljyńdady. Ázildesip úıge kirdik. Ter aldynda Qajybaı áńgimeni kósiltip otyr eken, bizdi kórgen soń jym boldy.

Úı ishimen Ábdirahman tegis amandasty, Esimbek baı onsha jaqsy kórmegen adamnyń qalybyn istedi.

Burynǵy sózderin tastaı berip «oqyǵandar anaý, oqyǵandar mynaý» bolady dep shatpa tilge aınaldy. Men ǵajapqa qaldym. Artynan Ábdirahmannan sebebin surasam, ótken jyly burynǵy qalybymen, kúzgi astyqqa baı kıizin satqanda, Ábdirahman tilin alar adamdardyń birine de aldyrmapty: «Ázir asyǵyp eki baǵasyna alǵansha, astyqtaryńdy jıyp alǵan soń shalqaıyp otyryp jarty baǵasyna alasyńdar»dep. Ábdirahmannyń tilin alǵandar birtalaı paıda qylypty. «Meni oljamnan qaqty» dep baıdyń tyrsıyp otyrǵany osy eken. Retinde Ábdirahmanǵa;

— Elińdi qystan shyǵardyń ba, bala, − dedi baı.

— Shúkir, shyǵardym, dedi Ábdirahman.

— Jaraıdy, jaraıdy, el qamqory bolǵan soń solaı bolý kerek, dep sózin doǵardy.

Tús aýa bergen mezgilde et jep bolyp, jurt bet-betine taraı bastady.

V

Men aýylǵa qaıtqanda Ábdirahman Esimbektikinde qalyp qoıyp edi. Meniń artymnan ile-shala kelip Berkimbaıdyń úıine túsipti. Qymyz ishken adam uıyqtap qalǵan ekem, ekindi áletinde dalaǵa shyqsam, aýyldyń syrtyndaǵy beleste ishinde Qajybaı aqsaqal bar, birtalaı adam sóılesip otyr eken. Men de keldim. Áńgime Ábdirahman týrasynda eken, jaqyndap kelgenimde-aq «Ábdirahmannyń ózi shynymen buzylǵan ǵoı» degen Qajybaı qarttyń sampyldaǵan daýsy qulaǵyma sap ete qaldy. Ózi sózsheń adam birinen soń birin tizbektetip, ne bar páleni Ábdirahmannyń ústine úıip otyr. «Olardy musylman deýge bolmaıdy. Aıtatyny ylǵı qudaıǵa qarsylyq sóz. Moldamen, hazirettermen, el bastaǵan basshylarmen qas. Qudaıdyń barlyǵyna shák qylady. Baıǵa mal jıyp berip otyrǵan qudaı emes, ózimiz deıdi. Qudaı saqtasyn, shyn bolsa osy álgi qazaqty shoqyndyratyndardan kóp aqsha alǵan deıdi ǵoı. Náshándikke tilmásh bolmaı, bolysqa pesir bolmaı bala oqytýy da sol azdyrý retimen bolsa kerek...

Shaldyń sózin onsha yqylaspen tyńdaı qoıǵan adam kórinbeıdi. Jastar bir bólek ázildesip otyr eken, men de solarǵa qosyldym. Bárimizdiń ermegimiz Kárim boldy.

— Bıyl Esimbektiki Qara qumdy jaılap qalady dep edi', Kárim úshin-aq kelgen shyǵar, dedi bir jigit.

— Sender baıqadyńdar ma, Kárimdikergen soń Shuǵa bir túrli qubylyp ketti-aý, — dedi qý jigit.

Bul eki arada qysty kúni Shuǵany saǵynyp júrgendegi Kárimniń shyǵarǵan óleńi dep bireýi eleń aıtty.

«... Mingenim astymdaǵy kúreń dónen,
Qashady taýdan túlki súmeńdegen.
Oıynda úsh uıyqtasam bar ma meniń,
Aıyrylyp, qalqam, senen júrem degen...»

Jurt dý kúldi. Kárim ashýlanyp ketip qaldy. Men turyp Berkimbaıdyń úıine bardym. Ábdirahman shyntaqtap dombyra tartyp jatyr eken.

— Joǵary shyq, dedi.

Ázildesip otyrdyq. Kóp uzamaı áńgime Shuǵaǵa kóshti. Ábdirahmannyń oıyn bilý úshin, men — Shuǵa qalaı eken, kerdiń be? — dedim. Ábdirahman kúlimsiredi.

— Kereıin dep baryp edim, kere almadym, dedi.

— Ia, sen atyndy baılap jatqanda otaýdyń esiginiń aldynda tur edi ǵoı.

— Syrtynan kórgen bola ma, aýyzba-aýyz sóılespegen soń.

— Endeshe búgin altybaqan qurady. Aýyzba-aýyz sóılesem.

— Shyn aıtasyń ba, dep Ábdirahman basyn kóterip aldy.

— Esimbektiń kelinderi men qaljyńdasyp suraǵanymda, keshke altybaqan quramyz desip edi, dep anyǵyn aıttym.

— Bátir-eke, baraıyq, - dedi.

Zamandastyń tilin kim almaıdy, men ertip barmaq boldym.

VI

— ... Sizden nesin jasyraıyn, dedi joldasym, sizden nesin jasyraıyn, ózderińniń bastarynda da bar nárse ǵoı... jastyq ne qylǵyzbaıdy. Ýaqytynda bóri qyzyq.

Esimbektiń úsh balasy úılengen. Bireýi boıdaq edi. Eń kishi kelini Záıkúl myna tama Qarjaýdyń qyzy edi. Zamanynda dúnıeni keshken adam. Ózi de ajarly, bozbala súıetin qyzyl shyraıly edi. Azyraq mineziniń jeńildigi bolmasa, aqylǵa da jaqsy edi. Kúıeýi Ybyraı Esimbektiń balalarynyń ishindegi momyny. Ún joq, tún joq, ertendi-kesh mal sońynda júredi de qoıady. Kúıeýiniń qalpyn oń jaqta júrgende-aq sezip, Záıkúl buzyla bastaǵan. Ózderimen bir jamaǵaıyn Seıit degenmen kóńil qosyp, shyǵamyn dep júrgeninde eli sezip qalyp, jibermegen. Ol kezdegi bolys Qurman Esimbektiń týǵan qudasy. Esimbektiń jesiri ketse, «qypshaqpyn»dep qanǵa tartý joq— Qurman jappastyń, aryn arlap turǵan. Bolystyń yzǵarynyń kúshtiliginen, Qarjaý qabyl-qubyl Esimbekke habar tıgizip, aman-eseninde qolyna bergen.

Záıkúl uzatylyp kelgen soń kópke sheıin ketemin dep júrdi. Biraq kete almady. Aıtqan sózinen tabylyp, kóńildegi múddesin ornyna keltiretin jigit sırek qoı. Shynynda Záıkúlge teń jigit tabylmady. Sizden nesin jasyraıyn... ertendi-kesh úıinen shyqpaǵan soń men Esimbektiń úıiniń bir adamy qusap kettim. Júris-turysymda eshbir ersilik bolmady. Aqyrynda Záıkúlmen jaqyndasyp kóńil qostym. Boıdaq kezim ǵoı, ol «tıemin» dedi, men «alamyn» dedim. Bul sóz alǵashqy kezinde bir-birimizdi jaqyndastyrýǵa dáneker esebinde boldy. Shynyna qalǵanda ekeýimizde de oınap kúlgennen basqa eski sózdi, ýádeni qozǵaıtyn oı joq edi. Oıdyń bolýy da múmkin emes Esimbek baı, men kedeı, kelinin tartyp alsam, erteńgi kúni shańymdy aspanǵa shyǵarady. Kedeılik ne qylmady!.. Záıkúl sózsheń qatyn edi. Keı kezderde meni qaljyńdap óleń aıtady:

«... Qasymjan, sert baılasqan sen emes pe eń,
Ustaǵan etegińnen men emes pe em.
Bolsa da ne qıyndyq basty tartpas,
Júretin qol ustasyp teń emes pe em...»

Men óleń shyǵara almaımyn. Aýylda Tókeı deıtin bar-dy, ózimniń óleńim qylyp, soǵan óleń shyǵartyp aldym:

«Degen soń sulý Záıkúl, sulý Záıkúl,
Aıtýǵa symbatyńdy jetpeıdi til.
Basymdy taý men tasqa ursam-daǵy,
Eshbir is retine kelmeı-aq júr...»

Ýóı,darıǵa, talaı qyzyqtar bastan ótken eken-aý!

VII

...As-sý iship Ábdirahman ekeýimiz úıden shyqqanda eldiń aldy jata bastap edi. Tún tastaı qarańǵy. Aıandap kele jatyrmyz. Esimbektiń aýylynyń syrty yzy-shý, qym-qýyt, Ábdirahman jyldamdaı basyp meniń aldymdy oraı beredi. Birtindep jaqyndaǵan saıyn asyr salyp oınaǵan balalardyń, ázildesip oınap kúlgen qyz-qatyndardyń daýystary aıqyndala beredi. Áldekimniń art jaǵymyzdan syńqyldap kúlgen daýsy estilgendeı boldy. Ábdirahmandy ıyǵynan tartyp toqtatyp, kútýge aınaldyq. Qarańdaǵan eki-úsh adamnyń boıy kórindi.

— Qoıshy, qaraǵym, áýrelemeshi!

Bireý daýystańqyrap:

— Qalqajan!

— Áý!

— Meniń manaǵy aıtqanym bola ma?

Qyz kúldi:

— Jarar, bolady...

Jaqyndap qaldy. Daýys tanys — Aınabaıdyń qyzy. Aýyly Esimbek pen bizdiń aýylymyzdyń ortalyǵynda, on shaqty úıli kereı. Biz aýylynyń tusynan ótkende qatyndarynyń dabyrlap júrgenderi bilinip edi.

— Kúlzıpa keledi, — dep kúldim.

Ábdirahmannyń Kúlzıpa deseń shamy.

Aǵaıyn arasynda az úıli kereı bolǵanmen Aınabaı degen birdi-birge soǵyp, eki eldiń arasyna ot salyp tutandyryp júretin bir qyzyl kózdi bále. El ishinde Aınabaıdyń istemegen buzyqtyǵy joq. Anaý-mynaý adamdar ózinen seskenetin de edi. Qyzy Kúlzıpa sonda 17 shamasynda shyǵar deımin. Orta boıly, qara surlaý, tik qabaq, sustanyńqyrap turatyn adam edi. Aınabaı ózi kedeı ýaqytynda kúıeýge berip, sońǵy kezde shel bitip táýirlengen soń aıyrǵysy keletin. El ishinde kózge túsetin jigit ol kezde Ábdirahman. Aınabaı ózi at arqasyna minip júrgen soń qyzyn táýir jigitke bergisi kelip Ábdirahmannan úmittengen: «...Ábdirahmannyń jaıyna qaraımyn ǵoı. Azyn-aýlaq mal berse de úıleser edik...» dep aıtady-mys degen sóz qashyp júrdi. Jeńil aýyz qatyndar Ábdirahman aýylyna kelse, «kúıeý» dep mazasyn alady. Jalpy jurt — Kúlzıpany Ábdirahman qaıtsede alady dep ózderinshe sózdi bitkenge esepteıdi. Sol jyly qys Ábdirahmannyń ákesi shóp izdep júrip Aınabaıdyń úıine kelse, Aınabaıdyń qatyny qos qazyny buzbastan salyp etpen syılap, aqysyz-pulsyz bir shana shóp berip jiberedi. Aınabaıdyń qyzynyń erjetkendigine jáne dáýletine qyzyǵyp, Ábdirahmannyń ákesi quda bolýǵa óte qumarlanady. Biraq Ábdirahman unatpaıdy: «Tipti súımeımin, súımegen adamdy ne qyp alamyn» deıdi. Ábdirahmannyń búl syryn zaman qurbysynan basqa eshkim sezbeıtin edi... Áldeqalaı bir jerde kezdese qalsa, Kúlzıpa uıalyp, qyzaryp, táńirge jazady da alady. ,

Kúlzıpa ekenin bilgen soń Ábdirahman júrýge yńǵaılansa da, men jibermedim, qaljyńdasyp barǵandy jaqsy kórdim.

Dabyrlasyp sóılesken kúılerimen bizge tónip keldi de, bir kelinshek:

— Ibáıi, kótek, mal desek, adam eken ǵoı, - dedi.

Odaǵaılap shetteı bastady.

— Marjanbıkemisiń, beri kel, — dedim.

— Munysy kim, meni tanıdy ǵoı...

— Bar, kim eken, — dedi Kúlzıpa.

Ábdirahman júre berdi. Men olardyń janyna bardym.

— Anaýyń kim? — desti.

— Ábdirahman.

— Kúıeý eken ǵoı, bizden nege qashty, dep Marjanbıke kúle sóıledi. Kúlzıpa tálimsip jeńgesiniń qulaǵyna sybyrlap, syńqyldap kúlisti. Aıandaı basyp Ábdirahmannyń artynan jettik. Bizben jumysy joq, esi-derti altybaqanda.

— Amansyzdar ma, degennen basqa esh nárse aıtpady. Kúlzıpa syzylyp jeńgesiniń artyna taman júrip otyrdy.

Altybaqanǵa jaqyndadyq. Sóılegen sóz, oınaǵan oıyn, qarańdaǵan adam bári de anyq kórine bastady. Naq bizdiń kelýimizdi kútkendeı eki qyz arqanǵa asylyp yrǵalyp án saldy.

— Shuǵa qudashalaryń ándi bastady, — dedi Marjanbıke. Naq sol mınýtta shyqqan ón shynynda Shuǵadan basqaǵa laıyqty emes edi. Sondaǵy aıtqan óleńi áli qulaǵymda.

«... Ne muńdyq, bul dúnıede qyzdar muńdyq,
Aǵadan bolyp muńdyq nege týdyq.
Atadan muńdyq bolyp týmas edik,
Burynǵy ata-baba jolyn qýdyq...» ' -

VIII

...Jas kezdeginiń bári qyzyq qoı, ásirese, sol Ábdirahmanmen birge oıynda bolǵan tún meniń óli kúnge esimnen qalmaıdy; bir túrli kóz aldymda elesteıdi de turady.

Biz kelgende oıyn jańa bastalǵan eken. Shuǵalar ólenderin toqtatyp, arqannan tústi. Jaı ázilmen kóp ýaqyt ozdyrdyq. Dombyra aldyryp Ábdirahman án saldy. Bıshara, jigit edi ǵoı. Ondaı oıyndarda bir túrli ustaıtyn arqasy bar edi. Óleńdi túıdektetip úzbesten soqty. Jurttyń bári Ábdirahmannyń aýzyna qarady. Jatyp qalǵan biren-saran kempirler shapandaryn jamylyp kelip óleń tyńdasty. Oıyn-kúlkiniń qyzyǵymen tań atqanyn da bilmeı qaldyq. Jurt birtindep ydyraı bastady. Marjanbıke maǵan jaqyndańqyrap sybyrlap:

— Qaıtpaısyńdar ma? — dedi.

— Júr, qalqajan, — dep Kúlzıpany ertip o da jóneldi. Ýaq-túıek balalar, Shuǵanyń jeńgesinen basqasynyń bári ketip bitýge aınaldy.

Shuǵa jáı sóıleskeni bolmasa, Ábdirahmanmen onsha ejil-qozyl bola almady. Men Záıkúlmen sóılesip, Ábdirahmannyń Shuǵaǵa yntyqtyǵyn aıttym.

— Qaıdan bileıin, oqyǵan jigit qoı. Oqyǵandyǵyna qyzbasa, buryn munyń ákesindeı jigitterge de barǵan joq edi... men qolymnan kelgenin aıamaıyn, — dep kúldi.

— Jeńeshe, qaıtamyz ba, — dedi Shuǵa.

— Hege asyqtyńyz, — dep Ábdirahman janyna jaqyndady. Biz qashyǵyraq otyr edik. Kúbirlesip sóılesti. Oqta-sanda Ábdirahmannyń «jas júrek...» degen daýysy estildi. Áldene ýaqytta Ábdirahman:

— Qosh bolyńyz, — dedi.

Jalt qarasam, Shuǵa úıine ketip bara jatyr eken.

— Tentekjan-aý, meni tastap bara jatyrsyń ba, — dep Záıkúl de tura jóneldi.

IX

...Ábdirahman oıynnan kóńilsizdeý bolyp qaıtty. Shuǵamen sóılesken sózin, jaı-kúıin aıtyp muńaıdy.

— Osy meniń kedeıligim-aý, baı balasy bolsam, Shuǵa sózsiz qabyl alar edi, — dedi.

Ázildesip turyp Ábdirahman kóńilin bildirse, Shuǵa túsinbegenge salynypty. Salǵan jerden bola qoımady degen munyki de tentektik qoı...

Qaltasynan bir búkteýli qaǵazdy aldy da:

— Myna hatty Shuǵaǵa jazyp otyrmyn. Meniń oıym, Shuǵamen kóńil qossam, alyp qashyp ketý edi. Bolmasa, myń jylda Esimbek maǵan qyzyn bermeıdi de, jáne oǵan beretin mende mal da joq. Ne jaýap qaıtaratynyn qaıdan bileıin, — dep kúrsindi. Ajarynda bir túrli keıistik bar edi. Hatty ashyp oqydy. Qudaıbergen óleńdi aıasyn ba, uzynnan-uzaq jazǵan. Sondaǵy Shuǵaǵa jazǵan haty:

«... Siz bir aısyz nurlandyrǵan aspandy,
Býlandyrǵan, ýlandyrǵan jas jandy.
Biz bir ǵarip panalaǵan saıanda,
Jas júrekte myqty jara bastady.
Kirdi nuryń, otty jaqty ishime,
Kóterem dep sene almaımyn kúshime.
Birinshi zar shyqty tilden muńdanyp,
Budan buryn aıtylmaǵan kisige.
Jas júrektiń jalqyndy dep tilegi,
Jaramdysyn sizden qalap tiledi.
Ázirine úmit qaptyń taýyndaı,
Jazmysh túrin jaýap qaıtsa biledi.
Mınýt, saǵat, kúndik, aılyq qol emes,
Tileıtinim, júdeıtinim ol emes.
Kórse qyzar, antyn buzar qyljaqbas,
Turlaýy joq ásire qyzyl men emes.
Bir kórgenshe sıqyrlanyp aqyl-oı,
Bap sózińde qaldy yntam bir qanbaı.
Qyryq búktelip kelse hatyń tumardaı,
Jyly júzben kóńildi jaı qylardaı.
«Bolad» degen jalǵyz aýyz sóz tapsam,
Kóńilime saqtar edim qurandaı...»

Túste qoıdan kelgende Bazarbaıdy shaqyrtyp alyp hatty berdik. Shuǵa jaýap jazsa toqtaýsyz ákelip jetkiz dedik.

Áli esimde. Bizdiń úıdiń syrtynda bir kishkene kógal bar-dy. Aýylǵa kelgen qonaqtyń bári at arqandap shalǵynyn japyryp tastaǵan. Kógaldyń tústik jaǵynda ystyqtan shybyndap jatqan qoılar. Biren-saran kisiler shyjyǵan ystyqqa qaramaı qoıyn qurttap, jabaǵysyn qyrqyp jatyr...

Ábdirahman qaıda ketken dep izdep júrsem, qoıdyń qotanynyń jel jaǵynda shalǵynǵa baýyryn tósep, kógaldyń ortasynda jatyr. Qasyna kelip:

— Batyr-aý, munyń ne? dedim.

— Qaıteıin, úıde otyrǵym kelmegen soń jatqanym ǵoı, — dedi.

Bir túrli qalyń oıǵa shomyp, eki kózi eldiń syrtynda, birdemeni kútken adam sekildi. Ne kútkeni belgili — Bazarbaıdyń kelýi. Shuǵanyń hatty qalaı qarsy alary belgisiz. Burynǵy qalpyn istese, oqymastan jyrtyp tastaıdy. Ony Ábdirahmannyń ózi sezetin. Hat jiberýge eki oqty bolǵan soń, men demep jiberdim, óıtkeni oıynda ońasha sóıleskenimde: «Ataq qashyqqan jigit qoı, hat jazyp kórsin, onsha teriske ketpes» dep Záıkúldiń aıtqany bar-dy. Jańa bir seziniń retinde «tentekjan osy jigitti aýzynan tastamaıdy» dep sezdirip edi. Áıel jaıyn áıel biledi ǵoı. Ári syrlas jeńgesi, bir amalyn tabar dep men Záıkúlge senip edim.

Ábdirahman kópke sheıin úndemeı jatty. Kún ystyq. Jurttyq bári kóleńkede... men sóz bastadym:

— Shuǵa qaıter eken.

— Qaıdan bileıin, dedi. Kúrsindi. Úmit aralas ýaıym kóz janarynda oınap turdy.

Biz ornymyzdan tura bergende Esimbektiń aýyl jaǵynan júgire basyp kele jatqan Bazarbaı kórindi. Ábdirahman báıek taýyp tura almady. Jaqyndaǵan saıyn Bazarbaıdyń bet-ajaryna qaraımyz... Arsalańdap kúlip jetip, etiginiń qonyshynan bir japyraq qaǵazdy shyǵaryp Ábdirahmanǵa berdi. Qoly dirildep Ábdirahman ashyp oqydy:

«Qurmatlý myrza Ábdirahmanǵa sálem sońyńda aıtarymyz: hatyńyzdy aldyq, qazir páleńdeı jaýap bere almaımyz, aıypqa buıyrmańyz. Jazýshy Shuǵa».

Ábdirahman tunjyrap otyra ketti, baladan aýyzeki suraı bastadyq:

— Úlken úıińde otyr eken, jeńeshem shaqyrady dep dalaǵa shyǵaryp alyp hatty ustata berip edim, «qaǵynǵyr, munyń ne?» dedi.

— Oqysań bilesiń dep edim, betime qarap jymıyp kúldi de, ashyp oqydy. Sosyn qaltasyna salyp otaýǵa bardy. Men qalmadym. «Qaǵynǵyr, ketseıshi, jurttyń hatyn tasyp osy sen-aq mazamdy aldyń ǵoı» dep taǵy kúlimsiredi. Buryn hat bergenimde ashýlanyp jyrtyp, bir-eki kúnge deıin maǵan qymyz bergizbeı júretin. Bul joly ondaı ashý shaqyrmaǵan soń dámelenip, «apeke, jaýap jazyp berseıshi, eshkimge sezdirmesten aparyp bereıin» dep jalyndym... Kishkene otyrdy da, osy qaǵazdy jazyp berdi, — dedi Bazarbaı.

Hatynda ashyq jaýap bermese de, balanyń aıtýymen Shuǵanyń yńǵaıyn baıqadym.

— Endi Shuǵa qutylmaıdy, dedim.

Ábdirahmannyń ajary kirińkireıin dedi...

X

...Hat jazysqan soń kóp uzamaı-aq Ábdirahman Shuǵamen jaqyndasyp ketti. Birin-biri súıgendigi sondaı, az ýaqyt kermese, yntyq bolyp óle jazdaýshy edi. Ekeýi de menen syryn jasyrmaıdy. Esimbektikine qymyz ishe qydyryp barsam, Shuǵa jaırańdap qoıa beredi. Ońasha jer bolsa suraıtyny Ábdirahman.

— Joldasyń qaıda? deıdi.

Óne boıy bir elde jata berý ońaı ma? Eline ketip Ábdirahman on shaqty kún keshikse, Shuǵa mazamdy alady:

— Neǵyp kelmeı jatyr, habar bildiń be, aman ba eken? dep.

Ábdirahman men Shuǵanyń arasyndaǵy súıispendik birden birge jaıylyp, búkil el habarlandy. Jalpy jurt pálen demegenmen Aınabaı tynysh qalmady. Shuǵa men Ábdirahmannyń kóńil qosqan qalpyn esitkende Kúlzıpa jylapty dep qatyndar ósek qylyp júrdi. Úmittenip júrgen adamy qyzyn mensinbeı tastap ketken soń Aınabaı ne qylaryn bilmeı Esimbekke habar tıgizipti: «qyzy buzyldy, Ábdirahmanmen bir kúni keteıin dep júr» dep.

Esimbektiń úı ishi esitip bulan-talan bolypty. Shuǵa ne qyla qoısyn; tazdyń ashýyn tyrnadan alyp Bazarbaıdy aıdap shyǵaryp jiberedi. Meni úıiniń mańaıyna jýytpaıdy. «Kópten kórshi bolǵan el edik, aramyzǵa salqyndyq túsirme...» dep shaldar úgittep Ábdirahmandy jolynan taıdyrmaq boldy. Ábdirahman bárine de:

— Shuǵa aınysa amalym joq. Eger Shuǵa sózinde turatyn bolsa, ne qıyndyq bolsa da kórem. Almaı tynbaımyn, — deýmen boldy.

— Oryssha oqyǵan dinsiz neme, kóptiń sózin aıaqasty qyldy, — dep shaldar Esimbektiń jaǵynda boldy. Ábdirahmandy jaqtaıtyn kileń jastar, jatatyny bizdiń úı. Jurtta da din joq qoı, «aqsaqaldarǵa qarsy bolǵan adamdy úıinde saqtady» dep, meniń basymdy iske baılady. Esimbektiń joǵalǵan atyn men urlady qylyp, bir buzaýly sıyrymdy tóleýge áperdi. Kópke topyraq shashasyń ba, qudaıdyń salǵanyna kóndikte otyrdyq.

Kóptiń talqysy qıyn ǵoı. Sońǵy kezderde qorqytaıyn dedi. Esimbektiń balalary birneshe bozbalalarmen tún bolsa ańdıtyn boldy. Qoldaryna tússek joq qylyp jiberýi sheksiz edi.

Burynǵydan góri qatynaý sıreı bastady. Shuǵany saǵynǵanda Ábdirahman óleń aıtatyn boldy:

«... Janym súıip jarym dep senip edim,
Qurbandyqqa basymdy berip edim.
Aıtylǵan sóz, ýáde, sertim úshin —
At sabyltyp, Shuǵajan, kelip edim.
Buryn jaqyn aýylyń alystady,
Ańdyp júrgen bir dushpan qalyspady.
Ekeýimizdi yntyq qyp eki jaqta —
Taǵdyrdyń nege munsha qarysqany!..»

Hİ

...Aınabaı Esimbekti qutyrtqanymen qanaǵattanbaı Ábdirahmandy basqa jónmen múdirtýge de kirisken, «túrikterge jasyryn aqsha jıyp júr...» dep Ábdirahmannyń ústinen aryz berip júr degen emis-emis habardy esitip shoshynyp júrdik. Ábdirahman oıyna esh nárse de almady, bizdiń úıde jatty da qońdy. Erteńdi-kesh azaby Shuǵaǵa qalaı jolyǵý, qalaı sóılesý... Burynǵydaı hatyn tasıtyn Bazarbaı da joq, Záıkúldi eki bastan kóre almaımyz, áı, qıyn-aq boldy-aý...

Bir kúni keshke jaqyn aýyldyń syrtyńda beleske shyǵyp, otyrdyq. Betimiz Esimbektiń aýyl jaǵynda, kóz ushynda buldypap kóringen adamdardyń áıel ekenin, erkek ekenin aıyra almaımyz. Esimbektiń úıi aýyldyń ortalyǵynda. Sol mańaıda júrgen adam Ábdirahmanǵa Shuǵa bolyp kórinedi... Ekeýmizde ún joq, ol Shuǵany, men Záıkúddi saǵynam... Uzamaı óristegi sıyrlar jybyrlap elge qaıta bastady. Jappastardyń mańaıy lek-lek bolyp túıemen toly.

Aýyl ishi yń-jyń daýys mańyraǵan qoı, móńiregen sıyr» shurqyraǵan jylqy. Aǵytqan qulyndar oınaqtap, shań aspanǵa shyqty... Bárin de kórdik. Birine de kóńil bólgenimiz joq. Oı basqa.

Ábdirahman sóz bastap:

— Shuǵadan búgin hat aldym-aý, — dedi.

— Ne jazypty?

— Saǵyndym depti. Úıdiń ishiniń bári de qas kórinedi. «Basym qatty ǵoı, qutylýdyń amaly ne» depti.

— Jazdym. Keteıik dedim. Hatty jiberetin adam tabylmaıdy ǵoı, eger anyq ýádesin alsam, uzamaı keter edik...

Bizdiń áńgimemiz aıaqtala bergende, eki aýyldyń ortasyndaǵy aǵytqan qalyń jylqynyń arasynan jińishke jolmen shańdatyp bir par atty shyǵa keldi. Júrisi qatty, asyǵys adam sekildi. Art jaǵynda jalbańdap shoqytyp kele jatqan bir salt attysy bar. Biz sózdi qoıyp arbalyǵa qaradyq. Jaqyndaǵan saıyn adamy aıqyndaldy.

Bireýi orys sekildi, meniń júregim tas tóbeme shyqty. Qaltyrap kettim. Dalada otyrǵansha úıge baraıyq dep edim, joqtan qorqasyń-aý, — dep Ábdirahman kúldi. ;

Arbaly aýylǵa tónip kelip bizdiń úıge buryldy. Kóshiri bir jas jigit. Qatar otyrǵan ekeýdiń bireýi orys.

— Qudaı urǵan shyǵar, — dedim.

Ábdirahman da surlanyńqyrap ketti. Aıańdap úıge qaraı júrdik. Orysy qarǵyp túsip «osy ma» degen adamǵa uqsap bizge, qarsy tura qaldy.

— Ábdirahman kim?

— Men.

— Áıda, kıin, bolysqa baramyz, — dedi orys. Strajnık eken. Moınynda qylyshy, mańdaıynda jarqyraýyǵy bar.

— Meni qaıtesiń, dedi.

— Men bilmeımin, prıstop shaqyrady.

Qarsylasar dármen joq, esten tanyp qaldyq. Jalma-jan atty jektirip men alyp júrmekshi boldym. Aýyldyń seksendegi shaly, segizdegi balasyna sheıin jıyldy, bári de tamasha kórdi... áı, jurtta da din joq-aý!.. Meniń ájem Ábdirahman úshin botadaı bozdap jylap júrgende, aıyzy qanǵan adamsha tabalap nasattanyp turǵandary boldy... Esimdi bilgen soń Ábdirahmanǵa biraz joldas boldym ǵoı, qudaı biledi, qazaq balasyna ınedeı qıanaty joq edi. Qadir biletin jurt qaıda?

XII

...Kún bata aýyldan shyqtyq. Bizdiń de jekkenimiz par at. Delbeni ózim ustadym. Jol Esimbektiń aýylynyń ústinen basa júredi. Qatty shyqqan qarqynymyzben kelip qaldyq. Ábdirahmannyń eki kózi aldynda. Aldymyzda júz sarjyn shamasynda Esimbektiń úıi tur, biraq Shuǵa kórinbeıdi. Shirkin-aı, súıispendikte qıyn ǵoı.

Jańa jekken at basymen alysady. Endi kishkene júrsek, ótip te ketemiz. Biraq ótkimiz kelmeıdi. Attyń basyn tejeı berem. Kim biledi, budan ketse Ábdirahman Shuǵany máńgi kóre almas, ıakı kórse de biraz ýaqyt saǵynýǵa týra keler degen oı elesteıdi. Birimizge birimiz sóılespesek te birimizdiń oılaǵanymyzdy ekinshimiz bilip kelemiz... Buryn túnde barǵanda mańynan júrgizbeıtin Esimbektiń aıý tóbetteri úrip aldymyzdan shyqty. Esiktiń aldynda birtalaı adam jaǵalaı otyr, kózderi bizde. Áńgimeni soǵyp otyr. Kim biledi, álde bizdi mazaq qylyp otyr ma?! Basyna kımeshek kıgen Shuǵanyń úlken jeńgesi qarasha úıdiń beldeýine botany baılap túıe saýyp otyr.Úlken úı men otaýdyń arasynda báıbishe teńselip júr. Bári de maǵan qýanyshty sekildi kórindi. Bizdiń ketip bara jatqanymyzǵa tańyrqaǵan eshkim joq sekildi, ustalyp aıdalatynyn áldeqashan bári de bilip qoıǵan tárizdi. Bári de kúlip júr, bári de bosyp júr...

Biraq Shuǵa joq...

Ábdirahman kenet:

— Aıda! — dedi.

At toqtaýǵa aınalǵan eken. Delbeni jıyńqyrap ustap, aıdaı bergenimde aýyldyń syrt jaǵyndaǵy qudyqtan kele jatqan eki áıel kórindi. Bireýi Shuǵa! Apyrym-aý, jaman qýandym. Kózimnen jas shyǵyp ketti. Qatarlasyp kelgenimizde bizdi tanyp ekeýi de sustıyp tura qaldy. Záıkúldiń ıyǵynda shelek, Shuǵa janynda bos erip kele jatyr eken. Ábdirahman arbadan qarǵyp túsip júgirdi. Qushaqtar, súıer dep edim, óıtpedi, jurttyń bári samsap qarap turǵan soń ıbalyq qyldy bilem... beker uıaldy, qushaqtaý kerek edi, súıý kerek edi!

— Apyrym-aı! Qaıda barasyńdar, — dedi Shuǵa.

— Bolysqa aıdap barady, — dedi Ábdirahman.

Shuǵanyń kózinen jas móldirep qoıa berdi. Arbanyń ústindegi men de eriksiz jyladym. Záıkúl shirkin qorqaqtaý edi, jaltań-jaltań qarady da:

— Oıbaı, tentekjan-aý, júr, aýyldyń adamdary júgirip keledi, — dep shelegin jerden kóterip-aq aldy.

Aırylmaı amal joq ekenin ekeýi de sezedi. Biriniń kózine biri qarap qatty da qaldy... Art jaǵymyzda aıqaı-uıqaı, boqtaý, júgirgen adamnyń aıaǵynyń dybysy. Aldymyzda biraz jer « baryp toqtap bizdi kútip strajnık oıbaı salyp jatyr.

— Ábdirahman!

— Qosh! — dedi.

Teńselip kelip arbaǵa mindi. Kóziniń jasy móldirep aǵyp betin jýyp ketti.

Biz atty aıdaı bergende qarlyqqan daýyspen:

— Qosh, qalqam, qalqam!.. — dedi Shuǵa.

Kemseńdep jylap otyra ketti.

Hİİİ

...Ábdirahmandy prıstop dýanǵa alyp ketti. Men jylap-jylap qaıttym. Janymda Shuǵaǵa tapsyr degen haty bar. Elge kelgenime 5—6 kún bolsa da, retin taýyp bere almadym.

Biz elden ketetin kúni, keshke jaqyn dalada sóıleskendi sham kórip Esimbek Shuǵany jaman sógipti. Aǵalary da qatańdyq qylǵan bilem. Sodan beri Shuǵa jylaýda, tamaqpen jumysy joq desip júrdi. Birer kúnnen soń «Shuǵa aýrý eken, tósek tartyp qalypty» degendi esittim. Aýyl arasy jaqyn bolǵanmen burynǵydaı baryp sóılesetin kún joq. Jasyrynyp júrip Ábdirahmannyń hatyn Shuǵaǵa zorǵa tapsyrdym...

Shuǵa shyn aýrýǵa aınalǵan soń Esimbek jumsaıyn dedi, baqsy-balger aldyryp em qyldyryp edi, jazylmady, naýqasy kúnnen-kúnge údep, esin tanyp sandyraqtaýǵa aınalǵan: sandyraqtaǵandaǵy aıtatyny Ábdirahman boldy.

Bylǵańdap ósken jalǵyz qyz bylaı bolǵan soń báıbishe úıiniń ishin úgittep, Shuǵany ólimnen qutqarmaq bolysady. Ol emi Ábdirahmandy el bolyp aqtap alyp, toı qylyp eki jasty qosý. Balaǵa degen meıirimshilik Esimbekke muny da eriksiz istetpek bolady. Aǵaıyn-týǵandarymen aqyldasyp, bolystan ótinip Ábdirahmandy qaıtartpaq boldy. Munyń teris dep eshkim Esimbekke aıta almady.

Maǵan da erkinshilik bolýǵa aınaldy.

Shuǵa shaqyrady dep bir kúni Esimbektiń túıeshisi keldi. Tóbem kókke tıgendeı bolyp qýandym. Keldim. Úlken úıinde, kilemniń irgesin túrgizip, Shuǵa jatyr eken. Maǵan kózi túsip ketip qamyqty.

— Qaraǵym, — dep sheshesi betinen súıip, Shuǵanyń kózindegi jasty oramalmen súrtip aldy.

— Jylama, qaraǵym, bir seniń rızalyǵyń úshin ákeńnen esitpegen sózim joq. Qaıteıin, bılik meniń qolymda bolsa, bul kúıge ıa túser, ıa túspes ediń...

Báıbishe de qamyqty. Úıde basqa adam joq edi.

Shuǵa sheshesine:

— Áje, — dedi.

— Áý, qaraǵym.

— Meni ońasha qaldyrshy.

— Qaldyraıyn, qaraǵym, — dep báıbishe shyǵyp ketti.

Men Shuǵaǵa jaqyndadym.

— Jaıyń qalaı? Táýirmisiń, — dedim.

— Táýir emespin, — dedi. Kózime kózi túsip ketip, qamyqqandaı boldy... Táýir emespin... Táýir bolýdy tilemeımin de... Sálem, sálem aıt?... — dedi. Jylap qoıa berdi. Jastyǵynyń astyna tyǵýly oramalmen kózin súrtti.

— Tiri kelse kóresiń ǵoı, biraq men...

Tyǵylǵan jasqa býlyǵyp sózin aıta almady.

— Qudaı jazǵan bolsa bárimiz de kóremiz. Ajaryńyz táýir ǵoı,jazylarsyz, — dedim.

— Jazylyp keregi ne? Báribir men baqytty bola almaımyn. Ákem aıasa, meniń dertim janyma batqan soń aıap otyr. Erteń saýyqsam qaıta kúıseýden taıynbaıdy. Ólem dep arman qylmaımyn, jalǵyz-aq armanym bar. Túneýgi kórgende Ábdirahman bir aýyz sóz aıta bilmedi. Bir kórip sóılesip, janym shyǵarda, «Shuǵam!»dep betime betin tıgizse, bar armanym bitip, dúnıeden armansyz óter em... áı, joq qoı! — dedi.

Aýyr kúrsindi.

Keshke sheıin otyryp men elge qaıttym.

Men úıge kelsem Ábdirahmannyń qaladan kelgenin estip úıdiń ishi qýanyp otyr eken. Shuǵanyń halyn kórip qaıǵyryp qaıtsam, Ábdirahmannyń kelgenin esitken soń tasyp kettim. Meniń qýanýym yntyq bolyp jatqan Shuǵaǵa Ábdirahmandy ákelip bir kórsetý edi. Atqa mine salyp barsam ol el de qýanyshty eken, sóıleskennen-aq Ábdirahman Shuǵany surady. Aýrýyn buryn da esitken eken. Men «táýir» dep kóńilin jubattym. Túnimen uıqy kórmedi. Erteńine jylqy kele atty erttep minip bizdiń elge asyqty. Jele shoqytyp kele jatyrmyz. Kún aptap ystyq-aq. Ol qýanyshty, qaıdaǵy joqty aıtyp meni kúldirýmen boldy.

Aıdalyp bara jatqanda Shuǵaǵa shyǵarǵan óleńim edi dep án saldy:

«... Júzi qubyla, sózi quran Shuǵanyń,
Bir Shuǵa úshin jańdy qurban qylamyn.
Keterimde armanda bop súıe almaı,
Eńirep jylap «qalqam» dedi-aý shyraǵym...»

Biz aýylǵa jetkende Berkimbaıdyń úıiniń qasy lyq tolǵan adam eken. Atty baılap Ábdirahmandy úıge kirgizdim de, nege jınalyp turǵandaryn bileıin dep aıańdap kisilerge qaraı júrdim. Jaqyndaı bergenimde bir salt atty shoqytyp keldi de, aıqaılap birdeme aıtyp keıin júrip ketti. Ne aıtqanyn esite almadym. Biraq áldenege júregim titirkendi. Boıym muzdady... Júgire basyp jandaryna kelgenimde «Qudaı rahmet etsin!..» dep betterin sıpap bata qylysty. Men ań-tań boldym. Aıtbaı mataıa qarap:

— Esittiń be, Shuǵa qaıtypty-aý, — dedi. Sýyq sýdy tóbemnen quıyp jibergendeı boldy. Turǵan ornymda qattym da qaldym. Jıylǵan jurttyń báride bastaryn shaıqasty.

— Óı, Shuǵa dese, Shuǵa edi-aý... desti.

Aýyldyń adamdary jıylǵan qalpymen kelip Ábdirahmanǵa estirtti. Ábdirahman jylamady, sup-sur bolyp qatty da qaldy. Bárimiz de kóńil aıtqan boldyq.

***

Shuǵanyń ólgen ornyn kórý Ábdirahmanǵa maqsut boldy. Jurttyń «eldi» degenine nanbaǵandaı boldy. Bárimiz keldik.

Esimbektiń úıi yzy-shý, qym-qýyt eken. Kele jatqan kóp adamdy kórgen soń kelinderi dalaǵa shyqty. Kezderi qyp-qyzyl. Záıkúl ymdap shaqyrdy. Qaltasynan alyp bir qaǵazdy usyndy. Hat ekenin bildim. Júregim eljirep jylap jiberdim. Ábdirahman da sezip túr eken, ońasharaq shyǵyp oqydyq. Ábdirahmannyń kóziniń jasy sorǵalap hatqa tamýmen boldy.

Sondaǵy Shuǵanyń ólerde jazǵan haty:

«... Áýre bop nege bitken ajar-kórik,
İshińe ot túsirdiń qalqam kerip.
Gúldený jas ómirde maqsut bop ed,
Serttesip, qol alysyp, ýáde berip.
Jolyna qurban qyp em jan men tándi,
Darıǵa, aıtylǵan sert bolmaı qaldy.
Kóre almaı aqtyq mınýt dıdaryńdy,
Armanda jan tapsyrǵan men bir zarly!
Haty dep aqtyq jazǵan ǵashyq jardyń,
Esińe al, duǵańa men yntyzarmyn.
Qosh, cay bol, oınap-kúlip jolyǵarmyz,
Astynda aq týynyń paıǵambardyń!..»

Shuǵanyń súıegin burynǵy eski qorymdaryna qoımaq bolyp, Esimbek kóshin túıege teńdep jóneldi. Keler jyl «Ógiz soıǵannyń» basyna kelip qonǵan soń el jıyp asyn berdi. Sonda turǵyzǵan belgi edi... dep sózin bitirdi.

Áńgimeniń qyzyǵyna túsken soń qaraker aty qamshydan qutylyp joly bolyp kele jatyr edi. Bir-eki tebinip shaýjaılap qatarlasty. Aldymyzdaǵy beleske shyqqan da úlken kóldiń ańǵary kórinip, qubyla jaǵynda bir oba shyq munarlandy.

— Áne, dedi joldasym, áne, Shuǵanyń belgisi kerindi... óı, ózi de Shuǵa dese, Shuǵa edi-aý!.. dep qoıdy.

1923.

---