InfoHub Logo

"MARS PLANETASY"

Meniń "Qarabuǵaz" atty hıkaıatymnyń oıjobasynyń qalaı paıda bolǵanyn esime túsirýge tyrysaıyn. Sonyń bári qalaı bolyp edi osy?

Kıevte, Dneprge tónip turatyn Vladımır qyraty baýraıynda ótken balalyq shaǵymda, kúnde keshke salym basyna jıegi salbyraǵan shańly qalpaq kıgen bir shal paıda bolatyn. Ol syry qashqan teleskóp ákelip, ony ıilgen úsh temir aıaǵyna uzaq ýaqyt mashaqattanyp qondyratyn.

So shaldy "juldyzshy" dep ataıtyn jáne ıtalán dep esepteıtin, óıtkeni orys sózderin ádeıi shetelge beıimdep, buzyp sóıleıtin.

Teleskópty qondyryp bolǵasyn, shal jattandy sózderin bir sarynmen myńqyldap aıta bastaıtyn:

— Súıkimdi sınorlar men sınorınalar! Býona djıorno! Bes tıyn tólep, sizder Jerden Aı men op túrli juldyzdarǵa shyrqap ketesizder. Ásirese men sizderdi óńi adam qanyna uqsaıtyn qaharly Mars planetasyn kórýge keńes beremin. Kim Mars nyshany aıasynda týǵan bolsa, ol soǵysta birden fýzeler oǵynan qaza tabýy múmkin.

Birde men ákeme erip, Vladımır qyratyna baryp, teleskóppen Mars planetasyna qaradym.

Men qap-qara tuńǵıyq pen sol túpsiz tuńǵıyq ortasynda múlde qoryqpaı, eshbir tireýsiz ilinip turǵan qyzǵylt shardy kórdim. Men oǵan ańyra qarap turǵanymda, shar eleýeiz teleskóptyń jıegine qaraı jyljyp baryp, onyń jez qorshaýynyń tasasyna jasyryna qoıdy. Juldyzshy teleskópty jaıymen buryp, Marsty burynǵy ornyna qaıta qondyrdy. Biraq anaý taǵy da jez qorshaýǵa qaraı syrǵı bastady.

— Qalaı eken? Sen birdeńeni kórdiń be? — dedi ákem.

— Iá. Men tipti kanal-jarmalardy da kórdim, — dedim men.

— Men Marsta adamdar-marsıandar turatynyn jáne olardyń óz planetasynda nege qajet ekeni bilmeımin, asa zor jarmalardy qazǵanyn bilýshi edim.

— Solaı-aq bolsyn! Biraq oıdan shyǵarmaǵyn! Sen eshqashanda kanaldy kórgen joqsyń. Olardy tek bir astronom-ıtalán Skıaparellı kórgen, ol da tek úlken teleskóppen kórgen, — dedi ákem.

Otandasy Sknaparellıdiń esimi Juldyzshyǵa múlde áser etpedi.

— Men jáne Marstyń sol jaǵynan taǵy bir planetany kórip turmyn. Ol biraq, nege ekenin qaıdam, aspanmen kez kelgen jaqqa jortyp júr, — dedim men senimsizdeý únmen.

— Áı, ol so planetanyń ózi! Shamasy, seniń kózińe bir qylaý túsken ǵoı, — dep jadyraı daýystap jiberdi Juldyzshy ýkraınshylap.

Ol meniń ıegimnen myǵymdaı ustap, kózime túsken qylaýdy alyp tastady.

Marstyń júzin kórgennen qatty titirkenip, shoshyp kettim. Teleskóptan kózimdi jazǵanda boıym birtúrli jeńildep qaldy, kúńgirt shamdary bar, jeńil kúımeleri zyryldap júrip jatatyn, gúl-sheshegin tókken talshyndardyń shań sińgen ıisi ańqyp turatyn Kıev kósheleri maǵan jaıly da jaıma-shýaq kórindi.

Joq, ol kezderi meniń Jerdi tastap, Aıǵa nemese Marsqa shyrqap ketkim kelmeıtin!

— Ol nege qyp-qyzyl? — dep suradym ákemnen.

Ákem maǵan Mars — álip bara jatqan planeta, bir kezderi ol da, bizdiń Jer sıaqty, teńizderi, taý qyrqalary men jasyl nýly tańǵajaıyp qurlyq bolǵan, biraq júre kele birtindep, teńizderi men ózenderi keýip qalady, jasyl nýy solyp semedi, taýlary túbine deıin jelmen jemirilip, shań-tozań bolyp ushyp ketedi, sóıtip Mars shetsiz-sheksiz qumdy shólge aınalady. Ásilinde, Marstaǵy taýlar qyzyl tastan quralǵan bolýǵa tıis, óıtkeni Marstyń qumy qyzǵylt eken.

— Endeshe, Mars qumnan quralǵan shar ma? — dedim men.

— Iá, solaı da shyǵar, — dedi ákem meni qostap. — Marstyń basyna túsken kún, bizdiń Jerge de jetýi múmkin. Ol da shólge aınalady. Biraq ol san mıllıon jyldardan keıin bolady. Endeshe sen qoryqpa. Jáne aqyrynda adamdar o zamandarǵa deıin birdeńeni oılap taýyp, ondaı buzaqylyqty toqtatatyn da shyǵar.

Men tipti de qoryqpaımyn dep jaýap berdim. Biraq shyn máninde shoshyp qaldym jáne ózimizdiń Jerge janym ashydy. Bunyń ústine úıge barǵasyn, men aǵamnan qazirdiń ózinde shól-baıabandar Jer kóleminiń jartysyna jýyǵyn basyp qalǵanyn bildim.

Sodan beri qaraı shólden qorqý (ol kezderi men ony áli kórmesem de) kókeıimnen ketpeıtin sıpatqa ıe bolǵan edi. Jáne "Vokrýg sveta" jornalynan Sahara shóli qum daýyldar men shól kemesi — túıeler týraly qanshama kóp oqyǵanmen, olar meni eliktire almady.

Kóp uzamaı meniń shólmen alǵash ret tanysýdy óz basymnan ótkizýime týra keldi.

Jazda biz úı-ishi — otbasymyzben derevnáǵa, atamyz Maksım Grıgorevıchke jol tarttyq.

Jaz jyly, jańbyrly boldy. Shóp qaýlap, qalyń bolyp ósti. Sheten túbindegi qalaqaı kisi boıyndaı boldy. Egistiktikte arpa-bıdaı masaqtady. Baqshalardan nár-qumarly askóktiń ıisi ańqıdy. Bıyl, tegi. egin túsiminiń mol bolatyn túri bar.

Alaıda bir kúni, atam ekeýmiz ózen jaǵasynda qarmaqpen teńge balyqty aýlap otyrǵan kezimizde, atam kenet ornynan asyǵys túregelip, kózin kúnnen qolymen kólegeılep, ózenniń ar jaǵyndaǵy eginderge shuqshıyp uzaq qarady da sosyn jerge bir túkirip:

— Qap, shaıtan-aı, ańyzaq soqqaly keledi! Qarasy batqyrdyń qarasy máńgige batpaıdy-aý! — dedi kúıinip.

Atam qaraǵan jaqqa men de qarap edim, biraq shubatylǵan bulyńǵyr tolqynnan basqa eshteńeni de kóre almadym. Ol zýlap kelip qaldy. Men kún kúrkirep, jaýǵaly keledi dep oıladym, biraq atam:

— So baıaǵy qýańshylyq! Qarǵys atqyr kúıdirgi! Buqara jaqtan, shólden soǵatyn ystyq jel Bárin de órtteı jalaıdy. Qandaı baqytsyzdyqtyń tónip kele jatqanyn bilesiń be, Kostájan! Tynys alatyn da eshteńe qalmaıdy endi, — dedi ol

Qaterli tolqyn jer betimen gýildep, týra bizge qaraı zýlap keledi. Atam jańǵaq aǵash shybyǵynan jasalǵan qarmaq sabyna shubatylǵan qarmaq baýyn jedeldetip orap jatyp, maǵan:

— Der-reý úıge tart, áıtpese kózińdi shań basyp qadady. Men seniń sońyńnan ilbımin. Zyt! — dedi dyzaqtap.

Men úıge qaraı zyta jóneldim, biraq ańyzaq jel meni joldan qýyp jetti. Ystyq quıyn yspa qumdy úıire sybdyrlatyp, qustyń qaýyrsyn júnderi men janqalardy kókke burqyrata kóterip, ańyraı soǵyp barady. Aınalanyń bárin alasapyran shań-tozań torlap tastady. Kún kenet yzbarlana qyzaryp, Marstan aınymaı qaldy. Shilik ataýly uıqy-tuıqy bolyp terbetilip, týlaı jóneldi. Artymnan bir ottaı ystyq dep, gúý etip soqqan kezde, kóılegimniń arqa tusy tutanyp jana bastaǵan sıaqtandy. Shań-tozań tis arasynda shyqyrlap, kózime qona bastady.

Úı tabaldyryǵy aldynda meniń apaıym Feodosıa Maksımovna kesteli súlgige oralǵan aıqyshty ustap tur eken.

— O, Qudaıym, músirke de qutqara gór! Aqmanar táńirine, bále-máterdi bir shetten janaı ótkiz! — dep shoshyna kúbirlep tur.

Ada quıyn úıirilip kelip, úıge bas saldy. Durystap sylap bitelmegen áınekter zyrqyldaı jóneldi. Úı shatyrynyń jıegindegi sabandar jalpyldap joǵary kóterildi. Onyń astynan bir dúrkin atylǵan qara oqtardaı bolyp, torǵaılar dúr etip ushyp ketti.

Ol kezde ákem bizben birge emesti — ol Kıevte qalǵan bolatyn. Apamnyń abyrjyp sasyp qalǵany kórinip turdy.

Bizge bárinen de aýyr tıgeni ystyqtyń birte-birte kúsheıip, kúıdirip bara jatqany esimde qalypty. Men endi birer saǵattan keıin úı shatyryn japqan saban órtenedi eken, sodan keıin ózderimizdiń shashtarymyz ben kıimderimiz tutana bastaıdy eken dep oılap qaldym. Sol sebepti de jylap jiberdim.

Keshke salym qalyń ósken shiliktiń japyraqtary semip, surǵylt shúberek tárizdi ilinip-salynyp turdy. Búkil shetenderdiń irgelerine qutyrynǵan jel, shirkeı tárizdi, qara qońyr ulpa qumnyń shań-tozańdaryn jal-jal etip, úıip tastaǵan edi.

Tańerteń qaraǵanymyzda japyraqtardyń bári búrisip, qýrap qalypty. Julynǵan japyraqtardy saýsaqpen ysqylap untaqtap tastaýǵa bolatyn edi. Jel kúsheıe tústi. Ol osynaý kirsheń óli japyraqtardy jaǵalaı julyp ákete bastady, endi kóptegen aǵashtar kúz taýsylar kezdegi sıaqtanyp, tyrdaı jalańashtanyp. qaraýytyp ketken edi.

Atam egin basyna baryp, úıge ábden abdyrap, álsirep qaıtty. Onyń qoly qaltyrap, ishki kóılegi jaǵasynyń baýyn sheshe almady, sosyn ol:

— Eger jel búgin túnde basylmasa, eginniń bárin kúıe jalaǵandaı kúıdirip jiberedi. Baýdy da, baqshany da, — dedi ol muńaıyp.

Biraq jel basylmady. Ol eki apta boıy ańyrady, sosyn sol ǵana tolastap, qaıtadan ekilene jóneldi. Jer jurttyń kóz aldynda kúlgin tústi erteńge aınalyp ketti.

Úı-úıden jylaǵan áıelder daýsy estiledi. Erlerdiń eńseleri túsip, úı irgelerine úıilgen topyraq ústinde jelden yqtap, ımek basty taıaqtarymen jerdi túrtkilep qoıyp, ilýde bir til qatady:

— Jeriń jer emes, tastaı! Ajal seni alqymyńnan alyp, soqty emes pe, adamnyń barar jer, basar taýy qalmady ǵoı, — desedi baıǵustar.

Kıevten ákemiz kelip, bizdi qalaǵa alyp ketti. Men odan qýańshylyq jaıyn suraı bastap edim, ol selqos jaýap qatty:

— Egin kúıip ketti. Shól-baıaban aıańdap, Ýkraınaǵa kele jatyr.

— Birdeńe isteýge bolmaı ma? — dedim men.

— Eshteńeni de. Uzyndyǵy eki myń shaqyrymdyq bıik dýaldy turǵyza almaısyń ǵoı.

— Hege? — dedim men. — Qytaılar ózderiniń Uly qorǵanyn salǵan joq pa?!

— E, olar qytaılar ǵoı. Olar uly ismerler ǵoı jáne ol qashan bolǵan.

Osynaý balalyq shaqta alǵan áserlerim san jyldar ótkesin umytylyp qalǵan sıaqty edi. Biraq olar, árıne, meniń jadymnyń bir túkpirinde tiri kúıinde jata beretin de sırek te bolsa, syrtqa bulqynyp shyǵa keletin. Bárinen de jıirek ol qýańshylyq kezderinde shyǵatyn, al sonyń ózi meni bir túsiniksiz beımaza kúıge túsiretin.

Ózim jigit aǵasy jasyna jetken kezde, men Ortalyq Reseıdi jaqsy kerip kettim. Bálkim, osynaý súıispenshilikke onyń tabıǵatynyń tamyljyp turatyn ajary, tap-taza móldir sýlarynyń moldyǵy, ylǵaldy orman-toǵaılary, sirkirep turatyn tunjyrańqy jańbyry sebep bolǵan shyǵar.

Sol sebepti de qýańshylyq zýlaǵan kúni Ortalyq Reseıge deıin jetip, oǵan órtti syna sekildi buzyp-jaryp kirgen kezde, meniń beımaza jaı-kúıim quba shólge qarsy dármensiz ashý-yzaǵa aınaldy.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---