InfoHub Logo

MdOjT – 31 tobynyń stýdentteri Saparova Adıa, Ermekova Aısýlý
Jetekshisi: fılologıa ǵ.k., dosent Sarybaeva Baıan Jýmashqyzy

Bul maqalada B.Maılın, S.Seıfýllın shyǵarmalarynyń balalarǵa berer tárbıelik máni jaıynda jazylǵan. B.Maılın,S.Seıfýllın shyǵarmalarynda balalardyń rýhanı mádenıetin baıytyp, týǵan eli men jerin súıýge, ata-anasyn syılaý, úlkenge qurmet kórsetý, ımandylyqqa tárbıeleý jaıynda aıtylǵan. Jasóspirimdi durys baǵytqa siltep, sol úshin at salysqan. Balalar ádebıeti - jas býynnyń sana-sezimin oıatyp, aqyl damytatyn, olardy adamgershilikke tárbıeleıtin ómir oqýlyǵy. Onyń maqsaty - mektep jasyna deıingi úsh jasar baladan bastap, on alty jasqa deıingi oqýshylarǵa kórkem ádebı tilde jazylǵan joǵarǵy ıdeıalyq qyzyqty shyǵarmalardy berý. Osynyń barlyǵy jas býyndy sanaly ómir súrýge talpyntady. Onyń keleshegine jol ashady, baǵyt silteıdi. Ómirge janasymdy, ıkemdi, tózimdi kúresker etedi.

V etoı state opısyvaetsá obrazovatelnaıa sýshnostdeteı v proızvedenıah B.Maılına ı S.Seıfýllına. V proızvedenıah B.Maılına ı S.Seıfýllına govorıtsá o tom chto nýjno obogatıt dýhovnýıý kúltýrý deteı, naýchıt ıh lúbıt svoıý straný ı zemlú, ývajat svoıh rodıteleı, ývajat starshego, ýchıt moralú. Detskaıa lıteratýra - eto ýchebnık na vsú jızn, kotoryı raskryvaet myshlenıe molodogo pokolenıa, razvıvaet ým ı vospıtyvaet ıh v chelovechestve. Ego sel - predostavıt vysokokachestvennye ınteresnye proızvedenıa, napısannye na hýdojestvennom lıteratýrnom ıazyke dlá ýchashıhsá doshkolnogo vozrasta ot treh do shestnadsatı let. Vse eto trebýet, chtoby molodoe pokolenıe soznatelno jılo. Eto otkryvaet pýt k býdýshemý, napravlenıe, kotoroe ono napravláet. Eto jıvoı, gıbkıı, dolgovechnyı boes.

This article describes the educational essence of children in the works of B.Maylin and S.Seifullin. In the works of B.Maylin and S.Seifullin it is said that it is necessary to enrich the spiritual culture of children, to teach them to love their country and land, to respect their parents, to respect the elder, to teach morality. Children's literature is a textbook for life that reveals the thinking of the younger generation, develops the mind and educates them in humanity. Its goal is to provide high-quality interesting works written in literary language for preschool children from three to sixteen years old. All this requires that the younger generation consciously live. This opens the way to the future, the direction that it directs. This is a lively, flexible, durable fighter.

Balalar ádebıeti - ádebıetimizdiń óskeleń bir salasy. Onyń ózindik ósý, órkendeý joldary bar. Basynda jalpy ádebıetpen birge damyp, tolysyp kelgen balalar ádebıeti HİH ǵasyrda óz erekshelikterimen derbes kúıge jetti. Balalar ádebıeti tálim-tárbıe, bilim beretin ómir oqýlyǵyna aınaldy. Balalar ádebıetinde optımızm basym. Sary ýaıym, qaıǵy sher atymen kezdespeıdi. Bala bizdiń bolashaǵymyz, ómirimizdiń jalǵasy bolǵandyqtan, olar egemendi el qurylysyna qajyrly kúsh jumsaıdy. Balalar ádebıetindegi basty qasıetterdiń biri olardy er júrek, óz otanynyń patrıoty bolýǵa jeteleıtin, ónege beretin batyr, adal adamdardyń obrazyn jasaý.Qazaq balalar ádebıeti – qazaq qoǵamymen birge týyp, bite qaınasyp kele jatqan rýhanı irgeli sala. Jas balalar ózderiniń alǵashqy kishkentaı oıyndarynan bastap-aq úlken kisilerdiń isterine elikteıdi. Jas balanyń oı-armany asqaq keledi. Olar da ushqysh bolyp aspanda sharyqtasam, sýda júzsem, túrli mashınalar oılap shyǵaratyn iri konstrýktor bolsam, muǵalim, ǵalym bolsam, kosmonavtar qataryna qosylyp, solardaı jer júzin tań-tamasha etsem dep qıaldanady. Qalaı da tez ósip úlkender qataryna qosylýdy, dańqty adamdardyń qatarynda bolýdy ańsaıdy.

20-30-jyldardaǵy qazaq balalar ádebıetiniń damý erekshelikteri jóninde. S.Seıfýllın, B.Maılınniń jańa zamandy sýretteıtin, jańa qoǵamdy qurýshy jastardy, tóńkeris erlerin beıneleıtin shyǵarmalary bul kúnderi 20-30 jyldardaǵy qazaq keńes balalar ádebıetiniń damý ózgesheligin, saıası-áleýmettik nysanasy men ıdeıalyq-kórkemdik deńgeıin tanytatyn kezeńdik shyǵarmalar bolyp qalǵanymen, aýyz ádebıeti dástúri men úlgisinde jazylǵan bir bóleginiń búgingi balalar ádebıeti talabyna jaýap beretin sıpattary da bar.

Tóńkeris kezindegi jáne keńes ókimeti endi ornaǵan tustaǵy oqıǵalardy «Maýzer», «Bandyny qýǵan Hamıt» shyǵarmalary arqyly sýrettedi.«Maýzer» óleńi Sákenniń revolúsıalyq kózqarasyn tanytatyn shyǵarma bolǵandyqtan ýaqytynda óz baǵasyn aldy. Balalar tárbıesine de oń áserin tıgizdi. Óleńde Otany, eli, óz halqynyń azattyǵy úshin qan maıdanda aýyr jaralanǵan azamat óziniń aqtyq sózin anasyna, jas jaryna, balasyna, maıdandas dostaryna arnaıdy. Onyń Otanǵa degen súıispenshiligi, qaısarlyǵy, jaýǵa qataldyǵy sýretteledi. Jas urpaqtyń aldyna úlken maqsat qoıady, olarǵa senim men jaýapkershilik arta sóıleıdi.Jańa qurylystyń alǵashqy damý kezeńderin áńgime etetin «Bandyny qýǵan Hamıt» áńgimesi ókimetke qarsy iritki salý saıasatyn júrgizgen bandylardyń saıasatyn áshkereleýge arnalǵan. Kompozısıalyq qurylysynda erekshelik bar. Oqıǵa jelisi birden bastalyp ketpeıdi. Avtor aldymen aınalamen, oqıǵa bolatyn jermen, shyǵarmada sýretteletin kisilermen tanystyrady. Bandy bastyǵy men onyń izine túsken Hamıttiń júris-turis, minez, syrt tulǵa erekshelikteri salystyryla sýrettelgendeı áser beredi. Hamıt portretin sýretteý arqyly eńbekte, iste tóselgen azamattyń keıpi balalarǵa úlgi bolarlyq qalypta sýretteledi. Áńgimede kúz aılarynyń sulýlyǵyna erekshe kóńil bólinedi. Tabıǵattyń ásem kórinisteri áńgimeniń arqaýy bolyp otyrǵan oqıǵalarǵa baılanysty alynǵan. Peızajdyq kórinister negizgi keıipkerlerdiń minezi men tıptik beınesin ár jaqty asha túsýge qyzmet etken. Áńgime kompozısıasynyń sheber qurylýy osy jaǵynan kórinedi. Oqıǵa óziniń sharyqtaý shegine jetkenge deıin keıipkerdiń syrt tulǵa, minez ózgeshelikterimen de, peızajdyq kórinisimen de oqýshysyn ár alýan oıǵa túsiredi, qyzyqtyryp, eliktiredi. Sáken túrli beıneli sózderdi, epıtetterdi, teńeýlerdi, metaforalardy keńinen paıdalanady. Atalǵan shyǵarma osy atalǵan erekshelikterimen de jáne tarıhı jaǵdaılar, ıaǵnı ómirde bolǵan oqıǵalar jaıynda habardar etý qasıetimen de búgingi ýaqyt kezeńinde qundylyǵyn joımaq emes. [1]

Sákenniń balalarǵa arnalǵan óz kezindegi óleńderi balanyń kóz aldyna bolashaqtyń jarqyn beınesin, erkin ómir sáýlesin elestti. «Balalar», «Kelinshektiń besik jyry», «Ananyń haty», «Anaǵa jaýap», «Pıonerler», «Biz komsomol», «Sovparttaǵy qaryndasyma» óleńderi osy turǵyda jazylǵan. Alǵa qoıǵan izgi maqsattar men armanǵa jetýdi kózdeý kerektigin jas jetkinshekterdiń esine salyp otyrdy. Jas urpaqqa óner-bilimniń paıdaly jaqtaryn aıtty. Atalǵan óleńderi «bolashaq tutqasy – jas urpaq» degen oıdy bildirdi.

B.Maılınniń balalarǵa baǵyshtalǵan shyǵarmalary barshylyq. Sondyqtan da ony balalar qalamgeri dep tanyǵan da oryndy. «Ótirikke báıge», «Kempirdiń ertegisi» sekildi poemalaryn aıtpaǵanda, B.Maılınniń 1915 jyly jazǵan «Jazǵy qalyp», «Jazǵy kesh», «Bultty kún» sekildi óleńderiniń ózi balalarǵa laıyq. Ras, bul kezderde Beıimbet sanaly túrde balalarǵa arnap jazǵan joq. Alaıda aqyn júrektiń tilegi men balalar muqtajy sáıkes kelip, óz-ózinen balalar óleńderi týǵan edi. Biraq 1921 jyldan keıin Beıimbet asyl murat, azamattyq kámelettik tanytyp, balalarǵa arnaıy óleń jaza bastapty. Munyń biri kórinisi – «Jaz keldi» atty óleń. «Kún jylynyp, qar da eripdirildep, Saı-saılardan sýlar aǵyp, kúrildep...».

Osylaısha balalarǵa tikeleı óleń arnaı bastaǵan Beıimbet 1922 jyly «Ótirikke báıge» atty ertegi-dastanyn jazdy. Bul endi qazaq balalar ádebıetiniń asyl qoryna qosylatyn shyǵarma. Dastandy ustap turǵan arqaý – asyp-tasqan hannyń erigip, ótirikke báıge jarıalaýy. Sonymen han «Ýázirlerin jıyp alyp, jurtqa buıryq taratqan...». Muny estip bilgen jurt qarap qala ma, istep jatqan kásipterin jıyp qoıyp, han aýylyna jınalady. Altyn almaq, op-ońaı baıyp qalmaq. Sodan olar han aldynda ótirik aıtyp jarysady. Talasqa túsedi. Birinen biri asady. Biraq han «Bári ras, nanamyn» dep, taýdaı talaptaryn tujyra beredi. Sóıtip barsha ótirikshiniń beti qaıtyp qalady. Sonda halyq jeńilip. Han jeńip ketpek pe? Joq. Ústi dal-dul bir taz bala hannyń aldyna keledi. «Ótirigi óte joıqyn, jas bala da nanǵysyz. Altyn qımaı «Ras» - deıdi, Uıaty joq han arsyz». Sodan bala taǵy bir ótirigin – sońǵy ótirigin aıtady(55b.). Erni jalaq, jalań aıaq, Qısyq taıaq qolynda. Aqsaı basyp, asyp-sasyp, Buqanyń júr sońynda... Taqsyr hanym! Bilesiz be, Sol jaman shal kim edi? «Joq, bilmeımin, al aıta ǵoı!» Basqa eshnárse demedi». Taz bala «Bul shal sizdiń ákeńiz edi, ras pa osynym?» - deıdi. Han shoshynyp, jerkengendikten eriksiz «ótirik» dep salady. Sóıtip bala handy jeńip, báıgeni alady. [2]

Beıimbettiń balalarǵa arnalǵan ekinshi bir dastany «Kempirdiń ertegisi» atalǵanmen, ertegi emes. 1916 jyldyń azattyq oqıǵasynan bir kórinisti alǵa tartady. Biraq bul oqıǵany tartymdy jetkizý úshin Beıimbet bala Asylbekke ájesiniń aýzynan ertegi etip aıtqyzady. Bala keıipker Asylbektiń sózderi dastanǵa engizer esik, kirispe tárizdi. Sodan ájesi Asylbekke ákesi, óziniń uly Qaıranbaıdyń ıýn jarlyǵyna baılanysty el narazylyǵy qaý etken kóterilis kezinde halyqtyń jaýy, ózin on jyl qanaǵan bolystyń basyn alǵan batyrlyǵyn ertegi etip shertedi. Shynynda da Qaıranbaılardyń erligi ertegideı emes pe. Beıimbettiń poezıadan basqa janrlarda tikeleı balalarǵa, baldyrǵandarǵa arnalǵan shyǵarmalary kóp emes. Biraq, qalamgerdiń osy azǵana asyl murasynyń ózinde keıingi qazaq jazýshylarynan úlken úlgi, tartylǵan jol bar edi. Alyptar tobynyń atsalysýymen qaz turyp, boı tiktep alǵan qazaq keńes ádebıeti sodan keıin-aq keń óriske shyqqan bolatyn».-[3].

Sonymen, kórkem sózdiń sheberi B.Maılın balalar ádebıetine mol úles qosty. Jazýshynyń «Baıshubar» (1923), «Táı, táı, qaq, qaz» (1923), «Áldı – ana jyry» (1923), «Qaǵynǵyr – ananyń ashýy» (1926), «Qos jetim» (1933), «Kempirdiń ertegisi» (1927), «Ótirikke báıge» (1922) degen óleńderi men áńgimeleri balalar ádebıetinen eleýli oryn alady. Beıimbet eń aldymen balalarǵa 1916 jylǵy ult bostandyq qozǵalysy jóninde áńgime aıtýdy ózine mindet etip qoıady. Poema balalardyń erlik isterge degen qulshynysyn oıatady, otanǵa degen súıispenshiligin arttyryp, patrıottyq rýhyn shyńdaı túsedi. Balalar úshin saıası taqyrypta jazylǵan shyǵarmalardyń tárbıelik kúshi osynda.Beıimbettiń «Táı, táı, qaz, qaz» (1923), «Áldı – ana jyry» (1923) degen óleńderinde ana qamqorlyǵy men bala tárbıesi arasyndaǵy tıptik jaıttar sýretteledi. Balalardyń oı-qıalyn sharyqtatyp, estetıkalyq sezimderin ushtaı túsetin shyǵarmalardyń biri – aýyz ádebıeti úlgileri bolsa, B.Maılın de sol baı úlgi dástúrin batyl jalǵastyrady. Táı, táı, táı!.. Qaz, qaz, qaz!..Qaraǵym, apyl-tapyl basqanǵa máz,Qosylyp balalarmen oınaýyna,Jarqyrap kókoraıly keldi ǵoı jaz.deıdi jáne kelesi shýmaǵynda onyń bolashaǵynan úlken úmit kútedi. Ana tilegi balany alǵa qaraı talpyntady. Óleńi arqyly jórgektegi balaǵa jyly sózdiń meılinshe qajet ekendigin quptaıdy, balalarǵa arnalǵan halyq óleńindegi oıdy dáleldeı túsedi.

«Baıshubar» (1923), «Ótirikke báıge» (1922) shyǵarmalarynda adamnyń aqyl-parasaty, tapqyrlyǵy, erlik máseleleri áńgime bolady. Baıshubar» óleńinde at eken dep jolbarys ústine mingen ury óziniń amal-aılasymen jolbarystan da, maımyldan da op-ońaı qutylyp ketedi. Balalar yqylasyn ózine baýrap alatyn óleń sújetindegi osyndaı dramalyq tartystar jasóspirimderdi úlken oıǵa qaldyrady, ózderiniń kózqarasyn, pikirin bildirýge jáne belgili bir qorytyndyǵa kelýge úıretedi. Oqıǵa jelisi shapshań óris alady. Tyńdaýshysyn birden eliktirip áketedi. Óleń mazmuny ári kúlkili. Eki qaraqshy birinen-biri shoshynady. Qudaı-aý, atsyz jaıaý ótsem daǵy, Ómirge qaıyr surap ketsem daǵy, Ne qylajolbarysqa kezdestirdiń, Mal ber dep az-kem tilek etsem daǵy.dep zar ıleıdi ury. Adal eńbekpen kún kórmeýdiń arty nege soqtyrǵanyn túsinedi. Jolbarys ta urydan qalaı qutylaryn bilmeı arpalysady. Mal úshin kerýenge bardym qaıdan, Shyqpastan jatsam edi tereń saıdan. Túspeıdi týlasam da, taldy belim,Tilep pe em bul páleni men qudaıdan? dep jolbarys janushyrady. Jazýshy osy oqıǵaǵa sheshim shyǵarýdy balalardyń úlesine qaldyrady. [4]

Bul maqalada B.Maılın men S.Seıfýlınniń qazaq balalar ádebıetine qosqan úlesiniń búgingi tańda balalardy tárbıeleýdegi ómirsheńdigin qarastyrdyq. Qazaq balalaryna arnap qazaq ádebıetiniń negizin salýshy klasık jazýshylarymyz S.Seıfýllın, B.Maılın shyǵarmalar jazdy,qazaq balalarynyń alǵashqy kezinen búginge deıingi urpaǵyna talmaı qyzmet etti. Búgingi qazaq balalar ádebıeti osy bir qunarly topyraqqa dán tastap, sodan nár alyp ósti. S.Seıfýllın, B.Maılın shyǵarmalarynyń balalarǵa berer tárbıelik máni zor.Olardyń shyǵarmalarynyń qaı-qaısysy da jetkinshekterge túsinikti, jasóspirim qaýymǵa ómir shyndyǵyn tanytady, olarǵa ómir sabaǵyn, tirshilik tálimin darytady, olardy kórkem sóz sulýlyǵymen sýsyndatady.Balalardyń tilin ustartyp, dúnıetanymyn keńeıtýmen qatar olardy jalpy adamgershilik rýhta tárbıeleýde shyǵarmalarynyń erekshe mańyzy bar.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Ahmetov Sh. Qazaq sovet balalar ádebıeti. –Almaty: Mektep, 1985.
2. Ahmetov Sh. Qazaq sovet balalar ádebıeti tarıhynyń ocherkteri. –A: 1992
3. Baımenshın S. Maılynyń Beıimbeti. Almaty. Bilim. 1994
4. Sarbalaev B. Beıimbet Maılın. A.Mektep. 1988j.

---