InfoHub Logo

Jaz ortasynyń qońyr keshi. Ulytaýdyń bókterinde keshtiń qońyr salqyn jeli esedi. Kún batyp, ymyrt jabylyp barady. Kúnbatysty qalyń qara bult basqan, aınalada kúńgirt tartqan tóbeler qońyrqaı tartyp, tún tynyshtyǵyna qaraı boısunǵan sıaqty. Sondaı júdep sarylǵan tóbelerdiń arasymen úsh salt atty kele jatyr edi. Bulardyń beti — qalyń taýdyń ishi. Kúnbatysta alysta jaýyn bar edi. Sol alysta kún kúrkirep jatty. Anda-sanda kókjıektiń tusynda kún jarqyldap tur. Bult qalyń, jarqyldaǵy kúshti edi. Qarabarqyn tartyp qarańǵylana bastaǵan aspanda túksıgen qatal qabaq, qulazyp júdegen ıesizdik bilingendeı. Úlken jaryqtyń ósher aldynda bir sónip, bir lap etip janǵanyndaı, kúnbatysta jarq etken najaǵaı jaryǵymen kúńgirt dalany álde nege úmittendirip turǵan sıaqty. Taý bókterindegi qońyr jel aqyryndap buralyp soǵyp, salbyraǵan sherli kúıdi qozǵaǵandaı bolady. Tabıǵat salqyn túste bolsa da, sulý tildi súıgendeı, izdegendeı edi. Máńgi muńly shermen úzilip-úzilip soqqan jelmen birge júrekti aqyryn-aqyryn shymshyǵandaı edi. Sol kezde ıesizdikte júdeý tartyp, uıqyǵa batyp bara jatqan dalany ánshi jigittiń zar-muńly daýsy uzaq tolqyndy yrǵaǵymen terbetkendeı boldy. Án salqyn tústi tabıǵat ortasynda jelikti qyzyqty eske túsirmeı, uly bir sabyrdy eske túsirgendeı. Án salǵan jigitter tabıǵatpen jalǵasatyn til tapqandaı bop, keıde baıaýlap qońyrlatqan, keıde shyrqyraǵan sulý ánmen tún qushaǵyna kirip kele jatty... Bul múınette adamnyń áni de alysta kúrkiregen kúndeı, úzilip soqqan bókterdiń jelindeı tabıǵattyń ózinen shyqqan bir qýat sıaqty edi. Boıdy tabıǵat qýatyndaı bolyp tońazytyp, kóńildi júz tolqytatyn qýaty bar edi. Án keıde batqan kún men beıýaqqa qoshtastyrǵan ún sıaqty.

Bul jigitter ıesiz taýdyń ishimen túnde júrip ótpek bolyp, taý syrtyndaǵy eldi betine alyp, jalǵyz aıaq jolmen tún qatyp kele jatyr edi. Osy kezde osy taýdyń syrtynda jigitter kele jatqan jaqty betine alyp, jalǵyz jaıaý bala kele jatty. Jol ústinde ymyrt jabylyp, qas qaraıǵan shaqta jalǵyz kele jatqan balanyń oıynda úlken muń, qabaǵynda qalyń qaıǵy bar.

Tabıǵat balaǵa qatal, sýyq kórinedi. Jan-jaqta júdeý tartyp, jumyrlanǵan boz tóbeler qaıǵyly syrymen, dúnıe sherimen sazarǵandaı. Betindegi aq kóde, sary seleýdi súıretilip, sýmańdap soqqan tún jeli jelpı qozǵap silkintip tur. Qaraýytqan kóleńkeli saılar qara túnniń qarańǵy syryn baýyryna jıyp, áldenege saqtap turǵandaı bolady. Belgisiz tuńǵıyq júregin janyshtady. Ári salqyn, ári qorqynyshty kúıdi esine túsirgendeı bolady. Júregin qorqynysh basyp, jalǵyzdyq jep kele jatqan balany ne bastap keledi? Jeti túnde aıdap shyqqan aıdaýshy kim? Aıdaýshy sol balanyń taǵdyry edi.

On jasar Qasymnyń budan bir jyl buryn kári anasy ólip edi. Odan jarty jyl buryn ózi týǵan áke-sheshesi ólgen... Óz áke-sheshesi ólgende Qasymnyń súıenishi bolyp qalǵan kári ájesi bar edi. Qasymnyń kishkentaı álsiz basy taǵdyrdyń bunyń basyna kelerlik barlyq soqqysyn túgelimen kórip shyqqan. Aldyńǵy ólimnen keıin jarty jyl ótkende kári ájesi ólip edi. Burynǵy bala — buryn erkelikpen jylaıtyn Qasym ájesi ólgen kúni shyn qaıǵymen jylap edi. Basyna aspan qulaǵandaı ýaıymdy sol kúni kórip edi.

Jaqyn, janashyr týysqany joq bolsa da, mańaıyndaǵy el ájesiniń óligin úıden alyp shyǵarda, kishkentaı Qasym úlkeıgen kekse kisi aıtatyn zardyń bárin aıtyp, sheshesiniń ústine jyǵylyp, aırylǵysy kelmeı qushaqtap:

— Ájetaı, meni kimge tastap kettiń?! Meni nege ala ketpediń, meniń qańǵyp qalǵanym ba? Meniń shynymen sorly, shynymen jetim bolǵanym ba? — dep zarlaǵanda, eldiń saı-súıegin bosatyp, kári-jastyń júregin eritken bolatyn.

Qasymǵa ózge óliktiń bárinen ájesiniń óligi batyp edi. Ájesi demi úzilgen múınetine sheıin qarsy aldynda, aıaq jaǵyna Qasymdy otyrǵyzyp qoıyp, sodan kózin almaı jatyp úzilgen. Kári keýdesinen jany shyqqansha, Qasymǵa endigi qaıǵynyń qanshalyq aýyr bolatynyn bilip, bunyń sorly bolǵan pishinin kórýge óziniń kózi shydamaı, esirkep, barlyq kúshin jıyp, ezý tartyp kúlgen sıaqtanyp jatyp edi. Sonda ómirdi tilese — Qasym erjetkenshe dep tilegen. «Qulynymnyń buǵanasy qatqansha, raqym et. Sorly qylyp qaqsatpa, zarlatpa, kórde meni kúńirentpe!» — dep tilep edi.

Ájesi osy tilektiń ústinde ólip edi. Qasym sol kúngi jylaýynan bastap, úlken kisideı qaıǵyǵa, qaraly kúıge tústi. Sheshesin joqtap jylaǵanda, eljirep súıgen atasy, óz áke-sheshesi túgelimen kóz aldyna kelip elestep, keshegi jyly uıany kóz aldyna ákep turǵandaı bolýshy edi. Qasym báriniń de atyn atap shaqyryp, kishkene aq taıaqqa súıenip turyp, jalǵyz ózi ońashaǵa ketip, zarlanyp jylaýshy edi.

Qasym uıyqtasa, baqytqa jetkendeı bolyp, ózin aldyna alyp súıip ýatyp, kózin súrtip júrgen áke-sheshelerin kórýshi edi.

Bári de — biz tirilip keldik, endi ólmeımiz... Sen qorǵansyz emessiń, sen jylamaısyń, seniń kóz jasyń bizdi qaıta alyp keldi... —deýshi edi. Qasym túsinde erkelep, ájesiniń tósin ıiskep: «Meni nege jylattyń?» — dep ókpe aıtatyn. Oıana kelse — kórgeni tús bolsa da, Qasymnyń kóńili solardyń ólgenine kópke sheıin senbeı júrdi. Belgisizden solardan habar ákelýshi bardaı, ne bolmasa bireýi keletindeı, kóńil qıalyn sol oı bıleıdi.

Biraq kúnder ótti. Qasym jetim boldy. Jetimdik buǵan ózin barlyq sýyq pishininde emin-erkin tanytty. Qatal taǵdyr myqty qolymen qatty ustady.

Kúnnen-kúnge ótken saıyn ájesi kelmeıtin bolyp, alystaı bastady. Onyń beıiti Ulytaýdyń bókterinde alysta qaldy. Aýyl taý asyp kóship ketti. Ájesi tiri bolǵan kún Qasymnyń kóńilinen sulý saǵymdaı, jazǵyturǵy mamyq tústi bulttaı bolyp, qaıta oralmastaı bop joǵala bastady. Ájesiniń muny ýatyp aıtatyn ertegisi, keshki mezgilde aldyna alyp kúpisine orap otyryp, terbetip aıtatyn sezimdi qońyr áni de joǵaldy. Óshti. Qasymnyń úmitti jaryq kúni de batty.

Ájesi ótken soń «jaqynymyn» dep, jany ashyǵan ıe bolyp shyǵyp, Isa degen aǵaıyny Qasymdy qolyna aldy. Qasymnyń áke-sheshesinen otyz shaqty qoı, on shaqty qara qalyp edi.

Isaǵa Qasymnyń malyn bererde jurt: «Jetimniń malyna qıanat qylma! Ózin adam qyl, kút, asyra, jylatpa!» — dep tapsyrǵan bolyp berip edi.

Isanyń balalary kóp, maly joqqa jaqyn kedeı bolatyn. Urysqaq doly qatyny Qadısha men Isa Qasymdy alǵashqy qolyna kirgizip alysymen maldy óz malyndaı, óz múlkindeı baýraı bastady.

Túnde el jatqanda jetim qozydaı tas baýyr bolyp qalǵan Qasym jat uıada uıyqtaı almaı, kórpeniń astynda úndemeı jylap jatqanda, Isa men Qadıshanyń áńgimesin esitip edi. Sonda olar Qasymmen birge kelgen maldyń sanyn azsynyp, árqaısysynyń túsin atap: «Áne bir kók saýlyq pen qarabas qoıdy soǵymǵa jiberemiz, qasqa sıyrdy satyp, úı-ishine — bala-shaǵaǵa saýdagerden bul alamyz», — dep ashyqqa salyp, keńesip jatty.

Qasymnyń kórpe astynda jylap jatyp, murnyn tartyp dybys bergeni de olardy burynǵy áńgimeden tyıǵan joq edi.

Qasym osy túnnen bastap bar qaıǵyny ishine jıa bastady. Mańaıyndaǵy kórshi qatyndar, senimsiz topas shaldar:

— Bala, malyńa ıe bolýǵa jaramaısyń?.. Áı, seni Isa jeıdi ǵoı. Seniń malyńdy qurtady ǵoı. Ie bol! — degen sózderdi aıtqyshtap qoıatyn.

Qasym sóılep, oryndy sóz aıtyp jeńe almaıdy. Biraq kóńiline jetimdik, álsizdik qaıǵysy zil qara tastaı ornap qaldy. Az zaman ótkende burynǵy tolyq ajarly Qasym appaq bolyp qýaryp júdep, ylǵı qabaǵy túıilip, qaıǵy syzymen túksıip aldy. Jalǵyzdyq, sorlylyq kebin barlyq pishinimen bildiretin bolyp edi.

Burynǵy kishkene álsiz oıymen nobaıyn sezip, qorqyp kútken sýyq kún Qasymnyń basyn kúnnen-kúnge sýyq qolyn sozyp, jaqyndap kele jatty. Qasymnyń maly ustala bastady.

— Men jetim emes pe? Meniń malyma tıgeniń obal emes pe? — dep jylap aıtqan — jurttan uǵynǵan sózi áser bermeıtin boldy. Kók saýlyqtyń moınynan qushaqtap jabysqan jolynda Isa men Qadıshadan qabat taıaq jedi. Jylaǵan saıyn tamaq bermeıtin boldy. Alǵashqy qaıǵyly kúndegi Qasymnyń qadiri de uzaq bolǵan joq edi. Eki-úsh kúnnen soń Isa men Qadıshanyń sezim degendi bilmeıtin — kón bolǵan kóńilderi burynǵy taz qalpyna kelip edi.

Olardyń balalary birinen-biri erke bolyp shyǵyp, Qasym qaǵaberiste qalatyn boldy. Qasymǵa talasa-tarmasa kúnkórý kerek boldy. Mal ustalǵaly basynda qaıǵyrtyp jylatyp, kishkene sorly jetimniń ishine ý bolyp jınalyp júrse de, ár-berden soń ol qaıǵy bir bólek qaldy. Endi Qasym tamaqty da jóndep ishe almaıtyn boldy. Jylamasa, áke-sheshesi bar balalardan kezek tımeıdi. Onyń ústine olardyń ereseginen taıaqta jeı bastady. Qasymǵa budan sońǵy bir qaıǵy bolyp — maldy qarastyrý, qozy baǵý shyqty. Azdan soń ózge balalar «tilazar, kápir, barmaıdy» degen atpen qutylyp qalatyn bolyp, Isa men Qadıshanyń beıildi qabaǵyna yrza bolatyn kúıge kelgen Qasym tezek teretin boldy. Maldan keshke kelip súrinip-jyǵylǵanda bolmasa Qasymǵa bostandyq, erkinshilik joq edi. Keıde Isa óz balalaryn: «Olardyń maly joq, maldyń ıesi — Qasym» — dep qoıyp, olardyń erinshektigine ózi quryq berip, Qasymnyń bısharalyǵyn ashyq aramdyqpen qaqpaı qylyp ta qoıady. Bul háldiń barlyǵy sorly jetim kóńilinde kúnnen-kúnge ótken saıyn arylmastaı úlken ý bolyp jınalyp júrdi. Qasym endi barlyq ózine qarsy arnalǵan aramdyq, ógeılik qulyqpen kápirstan minezdi qabaqtan, jarty sózden uǵatyn boldy. Turǵan aýylynda bir adamnan meıirimdi minez kórmegen soń, eshbir janmen sóılespeıdi. Kúz kúnindeı jabyrqap júdep, qabaǵy qatqan qaıǵyda. Syrt pishini momyn sıaqtanady. Biraq ishine ylǵı jetimsiregen jalǵyzdyqpen birge, dúnıege senimsizdik, eshkimge jýymaıtyn jatbaýyrlyq nyǵaıyp ornaı bastady.

Bul minez ósip, kúsheıip, ishine muzdaı bolyp qatqan saıyn, Qasym ashýly bolyp, qany buzyla bastady. Onyń ústine únemi ashtyq, kútimsizdik, aýyr jumys qosylyp, oıyn shatastyra berdi. Ájesi ólgen soń, kóńilinde bir kún tirshiligine súısingendeı ashyq kún bolǵan joq. Kishkentaı Qasymnyń túsi de, kóńili de qartaıyp, júdep barady. Bul ýaqytta Qadıshanyń qoly úırenip alǵan taıaǵy kúnnen-kúnge: «Jetim ıt». «Jaman neme?» — dep kózge shuqyp, jıi-jıi tıe bastady.

Búgingi Qasym jalǵyz kele jatqan túnniń aldynda tańerteńnen keshke sheıin Isa men Qadısha, buny úıine jolatpaı, aýyldan qýyp júrip sabap edi.

Aqyrǵy ret kesh aldynda kúni boıy jylaýmen úzdigip áli bitken Qasym jetimektiń barlyq sorlylyǵyna boısunǵan pishinimen Isanyń úıin jaǵalap kele jatyr edi.

Jaýtańdaǵan kózimen jyly shyraı izdep kele jatqanda, aldynda burynǵydaı zárlenip turǵan Isany kórdi. Isa buǵan «sen qarsy keldiń» degen zilmen taǵy da urmaqshy bolyp qarsy júgirdi. Sol ýaqytta Qasym jany kúıip shydaı almaı jylap júrip sóılep:

— Meni mundaı sorly qylǵandaı ne jazyp edim?.. Neńdi jep edim?! Jazyǵym — qýaryp qalǵan jetimdigim be? — dep jerde jatqan úlken tasty ala salyp, tónip kelip qalǵan Isany tizesinen perip kep jiberip, dalaǵa qaraı qasha jónelip edi.

Isa aýzyna kelgenin aıtyp boqtap, aıaǵy mertigip «baq» etip otyryp qaldy. Qasym sol betimen tas laqtyryp qýǵan balalarǵa jetkizbeı, úlken taýǵa qaraı jónelip edi.

Aýylǵa endi qaıta bara almaıtynyn bilip, zarlap eńirep, ájesi men atasynyn, atyn atap shaqyryp kele jatqanda, burynnan oılap júrgen bir kómeski nıeti esine tústi, ol nıeti — el jaılaýdan qaıta oralyp, qystaýǵa taman jaqyndaǵan soń, sol qystaý mańynda zıraty bar áke-shesheleriniń basyna barmaqshy edi. Olardyń basyna mal soıyp aparyp, quran oqytamyn degende, aldynda Isa men Qadısha ursyp, qabyl almaı, maldy soıǵyzbaı qoıǵan.

Qazirgi Qasymnyń oıy, endi baratyn qorǵan joq bolǵandyqtan sol qoraǵa baryp, sol mańaıda qalǵan jataqtarǵa jetip, taý bókterindegi áke-shesheleriniń basyna baryp, qabyryn qushaqtap jylaý edi. Taý asatyn jolda jalǵyz kele jatqan zar eńiregen jetim bala Qasymdy alyp kele jatqan hal osy.

Qasym júgire bastady. Shoshynǵan qabaqpen aldy-artyna qaraı beredi. Jetim kózi belgisiz birdemeni kútkendeı bolady. Paıdasyz kútý. Ӏshinen qatty qorqyp kele jatsa da, kózine kóriner tiri jan joq. Qap-qarańǵy tún boldy. Qasym taý ishinde kele jatyr. Budan kishirek kúninde kóp estigen qarańǵy syrly áńgimeler bolýshy edi. Túnde kezdesetin jyn-shaıtandar, qara túndeı jalmaýyzdar... saý adamdy qaǵyp ketetin periler. Bulardyń talaı ret tún júrginshilerin shoshytqan, jyndandyrǵan, kózine kórinip elestegen áńgimeleri kishkentaı Qasymnyń kóńiline ábden qonyp, onsyz da naýqasty álsiz qıalynda myqty oryn alyp qalǵan...

Bul ýaqytqa sheıin Qasymdy qaıǵy, jazyqsyzdyq, ashý jetelep dedektetip kelip edi. Budan buryn qaıta qaıtý, Isanyń pishinin kórýden de ólimdi tańdap alatyndaı edi. Sol kúı qorqynyshty oılatpaı alyp ketip edi. Qazirgi ýaqytta qarańǵy túnniń qara jeli qataıyp, tún túsi sýı bastaǵan saıyn, Qasymnyń júregi qaltyrap, shoshynyp, eleńdep kele jatty. Onyń ústine alystaǵy bult jıi-jıi kúrkirep, kún jarqyldaıdy. Túngi taý, qara jartas alystan periler mekenindeı bolyp — jarq etip, qaıta qarańǵylyqqa batyp joǵalady. Tún qarańǵylyǵy jalt etken jaryqty tezdetip, jalmaýyzdaı basyp qalady. Taýdyń qarańǵy syrly saılary jartastyń qalyń kóleńke basqan qara kúıedeı tuńǵıyq qap-qara betteri túndegi taýdyń qarańǵy pálelerin ishine búgip jıyp turǵandaı kórinedi... Toǵaıda da qalyń japyraqtyń arasynda qara birdeme jasyrynyp, áldeneni kútip turǵandaı. Árbir túptiń astynan qara túnniń tuńǵıyq, sýyq. tereń, qara kózderi myń san bolyp qadalyp qarap turǵandaı... Bıik taý, myqty qara jartas, buralǵan toǵaı men maıysqan shalǵyn — barlyǵy da tún mezgilinde Qasymnyń kózine jat bolyp ketkendeı kórinedi. Tas qabaqty, juldyz kózdi, túndeı qara tústi qara kempir taý ishin quıyndaı qutyryp, kezip júrgendeı. Qara jelimen «ápsin» oqyp úshkirip turǵandaı. Dúnıeni tas qyp qatyryp, tylsym býǵandaı. Tún tynyshtyǵyn uıqyly qanatyn jalpyldatyp qaǵyp ushqan jalǵyz ǵana qaraqus buzady. Sondyqtan onyń atyn jyndy qus qoıǵan. Osy sıaqty aýyr mezgilde Qasymdy taý ishinde jetimdik qaıǵysy jan ushyrtyp alyp kele jatty... Bir mezgilde, Qasym qorqyp, dirildegen júrekpen mańaıyna jaltańdap ár nárseden úrkip kele jatqanda, kún jarq etti. Sol ýaqytta jol jıegindegi bir kishkene toǵaıǵa kelip qalyp edi. Oqysta kózin jumdyryp, shoshytyp qalǵan jaryqtyń ishinde Qasym kóz aldynan elbeńdep jónelgen bir nárseniń túsin shalyp qaldy. Shoshynyp, óne boıy muzdap, júregi lúpildep soǵyp ketti. Bul ketken sol toǵaı ishinen ushqan jyndy qus edi.

Biraq Qasymǵa ol kópten kútken qarańǵy syrly kúshti qýattyń biri bolyp kórindi. Sol kezde Qasymdy sheshesiniń qabyryna qaraı tartqan jetim júrek ózge denesiniń irkileıin degenine erik bermeı, ilgeri dedektetip alyp júrip ketti. Biraq bul ýaqyttaǵy serigi kim? Perishte degeni osy ma? Álde jyn ba? Áıteýir endi aldynda buldyrlap, elestep júgirgendeı bolyp, elbeńdegen bir nárse jolyn bastap kele jatqan sıaqty. Qasym bir ýaqyt kisi eken dep es kórgendeı bolyp edi, artynan shoshı bastady. Júregi senimsizdik qaýpimen taǵy lúpildep soqty. Aqyryn júrip, keıindegisi keldi... Bir mezgilde betine qutyryp, ysqyryp kelip uıtqyǵan bir quıyn soqqandaı boldy. Jasqanyp kózin jumdy. Qaıta ashsa — qarańǵy túnde ottaı janǵan alakóz ashýmen túksıip qarap tur...

Aldynda tisi aqsıǵan, uzyn boıly, qolynda uzyn qara pyshaǵy bar qara kisi tur eken. Dalanyń jyny osy ǵoı dep oılaı berip edi, anaý Qasymǵa ámirli daýyspen aqyryp:

— Artymnan erip júr, álsiz deneńniń sharshap talǵanyna qarama! Aıaǵyńa kirgen tikenge, jyrǵan tasqa qarama! Ólip qalsań da artymnan erip otyr! — dep júrip ketti. Álsiz jetim:

— Aǵataı, jetimmin...—deı berip edi, alakóz qaıta jarq etkende, artynan júgirip ketti.

Qasym ókpesi úzilgenshe entigip júgirip otyrdy. Kóz ushyna joǵalyp ketti.

Tún ortasy bolǵan kezde, taýdyń osy mólsherine bókterde kele jatqan úsh jigit jetti. Bular aıańshyl attardyń ekpinimen tastyq joldy tyqyrlatyp, taýdyń sala-salasyn bir qulap, bir órlep, joldy qýalap kele jatyr edi. Uzaq jol jalyqtyryp, tún uıqysy jeńe bastaǵan júrginshiler biriniń artyna biri túsip, tizilip kele jatqan. Bir ýaqytta bir toǵaıdyń tusyna kelgende, attary osqyryp, ishin tartyp, toǵaıǵa qadalyp júrmeı, úrkip turyp aldy.

Sol ýaqytta jańbyr bulty taýǵa taman jaqyndap, jel qatańdap, kúnniń kúrkiregeni jıilep tur edi. Kún ádetinshe jarq etti. Sonda úsh jolaýshy aldaryndaǵy aǵashqa súıenip jyǵylyp, qatyp turǵan balany kórdi. Basynda bular shoshyp, attary da úrkip atyp ketse de, artynan oralyp dabystap, álgi jerge qaıta keldi. Bulardyń kóp aıqaıyna eshkim dybys bermedi. Azdan soń attan túsip, qasyna kelip qarasa — jyrtyq kıimdi, óńi qup-qý bolyp, qannan aıyrylyp júdegen on, on bir jasar bala eken. Ol — ólik. Biraq denesi áli túgel muzdap ta bolǵan joq eken...

---