InfoHub Logo

Bul joldardyń mynadaı kirispesi bar. Almatyda kesheden beri kún qatty ysyp ketti. Tolassyz bir aı boıy jaýǵan jaýynnan salqynǵa úırenip ketkenbiz be, shildedegideı - aq shydamsyzdanyp baramyz. Onyń ústine búgin avtobýsta adam tipti kóp. Aıaldamalarǵa toqtamastan zaýlap ketedi. Qujynap turǵan halyq mingisi kelip lap qoıady da, meseli qaıtyp qala beredi. İshinen aıaısyń, sharań bar ma, ózin de kúbidegi tuzdalatyn shabaqtaı janshylyp, soryń shyǵyp áreń kelesiń. Ertemen ádemilep útiktep kıgen kıiminde sıyq joq, jebir sıyrdyń aýzynan shyqqan shúberekteı mylja-mylja.

Aıaldamalarda mine almaı qalǵandardyń shoferdi atarǵa oǵy joq. Bireýi judyryǵyn túıip, bireýi birdeńe dep aıqaı salady. Maqtap turmaǵandary anyq. Túser jerine kelip, avtobýs toqtamaǵan soń ótip ketip, aldyńǵy jaqta bajyldap jatqandarda az emes.

Osy bir jumystan qaıtar kez - aı. Bereketińdi alyp, kóńil - kúıińniń byt-shytyn shyǵarady. Áıtpese apreldiń aıaq kezi. Almatyda kóńilge qaıaý túsirer shaq pa! Aınalanyń bári kókpeńbek. Kóshe ataýly túgel malynyp, jasyl jelegin jamylyp tur. Árkim saǵyna kútken kóktem bar sánimen - aq seni aıalaǵysy kelgendeı. Kóktiń ısi, gúldiń ısi murnyńdy qytyqtaıdy. Tabıǵattyń tamyljyǵan sánine kóńil ániniń quıqyljı qosylatyn - aq shaǵy. Alda maı merekesi, Jeńis merekesi. Erteń senbi. Árkim úıine tezirek jetip, keler merekelerdiń qamyn jasaýǵa asyq.

Kórdiń be, bárin beı-bereket etken álgi avtobýsy qurǵyr. Jumystan qaıtar kezde jetpeı-aq jatady. Aıaldamada turǵandardy da, avtobýstyń ishindegilerdi de sirkesi sý kótermeıtin halge jetkizetin osy jaǵdaı. Bireýdiń artyq sózi, jónsiz áreketi júıkeniń týra juqaryp turǵan jerine tıedi.

Úsh-tórt aıaldamadan soń avtobýs ishi sál-pál keńigendeı bolady. Dese daǵy qasynda turǵandardyń ystyq demi betińdi áli ottaı sharpıdy. Otyrǵandardyń jaǵdaıy sál de bolsa jóndemeý sıaqty, tereze jaqyn, olarǵa aýa tolassyz kelip tur. Túregep turǵandar qyzǵana, oqty kózimen qadaıdy olarǵa. Úlkender otyratyn jerge otyryp qalǵan jastar shikireıip teris qaraıdy. Qasynda turǵannyń kim ekenin elegisi kelmeıdi. Bul da júıkeniń juqa jerine tıetin jaı shirkin. Pendeshilik - aı, keıde sekýndtyq paıdanyń quly bop kete beredi - aý.

Aıaldamalarǵa avtobýs toqtaı bastady. Minýshiden góri túsýshi kóp. Aldyńǵy esikten bir ekeýdiń tosyn daýsy shyqty. Jurt eleń ete qaldy. Dáý de bolsa iship alǵandar. Aıtqandaı-aq tap solaı bolyp shyqty. Birin-biri jańa kórgendeı tap esikten qushaqtasa kirdi. Juqaryp turǵan jurtta sharýasy joq, ekeýi bir-birimen dańǵyrlap sóılesip tur.

— Bizdiń otyz tórtti aıtsańshy. Mashınanyń tóresi edi ǵoı.

— Ózderi sekildi eldiń bári de kóńildi dedi me, aınalasyna masattana qaraıdy. Avtobýstaǵylar olardy úıtip jeýge, nemese qazir shyǵaryp tastaýǵa ázir. Jylandaı jıyrylyp, kez - kelgeni oqty kózderimen atyp barady. İship alǵannyń sózi turǵaı, aqyldy sózdi de qabyldaıtyn shama joq. Onyń ústine bul shirkinder janǵa tıetin túsiniksiz birdeńkelerdi aıtady. «Otyz tórti nesi?»

Eldiń jaqtyrmaǵanyn sezgen qara torysy sál-pál boıyn jyıaıyn dedi. Násili qazaq bolý kerek. Oryssha taza sóıleıdi.

— Vasá, aıqaılama, úıge barǵan soń sóılesemiz, — dep moınynan qos qoldap qushaqtap alǵan sarynyń arqasynan qaǵady. Jas bolsa bir sári, ekeýi de jer ortasynan ótip egde tartyp qalǵan. Jurttyń qytyǵyna tıip otyrǵany da egde tartqandardyń qyljaqtap turǵany. İshkenderi az bolǵandaı qazaqtyń qaltasynda ashylmaǵan bir qumyra taǵy da qylt - qylt etedi. Otyrǵandardy odan saıyn kúıdirdi ol qurǵyr.

— Grısha, pomnısh nashý trıdsat chetvertýıý. Bolgarıý.

Osylaısha aıqaı salyp álgi sary qazaqty taǵy qushaqtady.

Qasyndaǵy bir áıeldiń aıaǵyn basyp ketti-aý deımin, ol áıel baj ete qalyp, balaǵattaı jóneldi. Jurt burynǵydan beter tyjyryna tústi.

Kelgen bette bul ekeýinen aldyńǵy jaqta, múgedekter oryndyǵynda otyrǵan bir erkek kóz almaı qalǵan-dy. Biraq analardyń qyzý ekenin sezgen ol kóp kóńil aýdarǵan joq. Áıel baj ete qalǵan soń álgi kisi súıretilińkirep ornynan turdy da:

— Ǵanı, Vasány munda otyrǵyzshy, — dedi.

Jalt qaraǵan qazaq jigiti arbalaǵan adamdaı qalshıyp qatty da qaldy. Eki kózi jasqa tolyp álgi adamǵa tura umtyldy.

— Andreı, Andrúsha, senbisiń? Tiri ekensiń ǵoı. Tarpa bas salyp, qylqa moınynan joǵary súımegen jerin qaldyrmady.

— Vasá, smotrı, nash Andrúsha!

Úsh qushaq aıqasyp ketti. Avtobýstyń ishindegiler ań-tań.

— Esinde me, esińde me bizdiń otyz tórtinshi! Sofıaǵa jaqyndaǵan jerde...

Vasılııdiń aıta beretin sózi osy.

— Otyrshy Vasá, sen otyrshy. Sharshańqyrap qapsyń, —deıdi Andreı. İship apsyń demeıdi, sharshańqyrap qapsyń deıdi.

Jańa ǵana tyjyrynyp bulardy jaqtyrmaı otyrǵan jurt eleń ete qaldy. Úsheýiniń úzdik-úzdik sózine qumarta qulaq túrgendeı.

— Biz seni óldi, tankimen birge janyp ketti dep júrsek...

— O, ǵajap, qalaı tiri qalǵansyń?

— Vasá ekeýmiz, jyl saıyn seni eske alyp, eske alǵan saıyn bir jartyny bólip iship júrmiz. Búgin de kezdesip, sóıtip kele jatyr edik.

Úsheýi qushaq jazbaı bastaryn túıistirgen kúıi áli túregep tur. Avtobýs zýlap taýǵa qaraı júrip keledi.

— Bizdiń ataqty 34 esinde me? Bolgarıada... Vasılıı Andreıdiń arqasynan qaǵyp -qaǵyp bet-aýzyn jalaı beredi.

— Sen, tirisin, á! Seneıin be, senbeıin be? Túsim emes pe? — Joq, men otyrmaımyn. Ólip tirilgen sen otyr. Biz seni Ǵanı ekeýmiz, mine, qansha jyl o dúnıede dep eseptep júrdik. Otyrshy, otyr!

Andreı otyrǵysy kelip edi, aıaqtary ılige qoımady. Ǵanı men Vasılıı onyń aıaqtarynyń protez ekenin endi sezdi. Qalaıda otyrǵyzýǵa báıek boldy.

— Saspańdar, munyń óziniń ádisi bar.

Andreı qolynyń qyrymen taqyljyrdyń tusynan qaǵyp - qaǵyp qalyp edi, protezder tize qusap búgile ketti. Ol oryndyqqa jaılanyp otyrdy.

Avtobýstaǵylardyń bári de áp sátte bulardyń atyn bilip aldy. Ǵanı (Grısha), Andreı, Vasılıı.

— Sen qalaı shyqtyń tankten?

— Janǵan kúıimmen. Kórer jaryq bar ǵoı. Myna eki aıaqty kúıgendikten kesti.

— Qaıran «34». Sofıaǵa jaqyn qalǵanda snarád dep tıdi - aý. Biz seni shyǵa almaı qaldy dep edik.

— Batyrym - aı. Bizdi shyq - shyqtyń astyna alyp óziń qalyp qoıyp ediń.

— Sol «34» qulynynan ósirgen pyraǵym sekildi kúni búginge deıin ystyq kórinedi. Janǵany áli kóz aldymda. Seni de Andreı birge kettim dep edim.

Ǵanı taǵy kózine jas aldy. Andreıdi taǵy bas salyp súıdi.

— Qaıran bizdiń «34». Vasıılıdiń aıta beretini sol.

— Qaıda barasyń, qaıdan keldiń?

— «Týrksıbte» demalyp jatyrmyn. Sonaý Iakýtıadan. Sanatorııleriń jaqsy eken.

— Joq, sen búgin sanatorııge barmaısyń. Qazir túsemiz. Meniń úıimdi, bala-shaǵamdy kór. Osylaı dedi de Ǵanı Andreıdiń qoltyǵynan aldy.

— Vasá, sen de úıińe barmaısyń. Júrińder, túseıik, túseıik!

Avtobýstaǵylar úsheýine jaryla jol berdi. Bulardyń manadan bergi áńgimesine de, birin-biri qushyrlana súıýine de eshkim tyjyrynǵan joq. Qaıta áńgimelerin estýge qumartqandar kóbeıdi. Báriniń de terisi keńeıgendeı boldy. Nege ekenin kim bilsin, Ǵanı men Vasılııdiń alǵashqy aıqaılap kirgeni de, shyjyǵan ystyqqa araq ishkeni de keshirilgendeı. Aıaǵyn súırete basqan Andreıdi qoltyqtap, qushaqtap bara jatqandary olardy súıkimdi etip jiberdi. Manaǵy ata qaraǵan kózder, endi aıap, aıalaı qarady. Ǵanıdiń qaltasyndaǵy ashylmaǵan jartylyq ta kútpegen kezdesýdiń qurmetti asyndaı súıkimdi bop barady. Árkimniń esine sonaý surapyl kúnder tústi.

Beý, pendemiz - aý. Avtobýstyń ishindegi jarty saǵattyq syǵylys terimizdi taryltady. Sonaý qıyn jyldary ne janymyz shydaǵan. Biz úshin oqqa keýdesin tosyp, biz úshin tankimen birge balqyǵan osynaý azamattardyń bir sáttik erkeligin kótere almaı qala jazdadyq - aý... Osy oı árkimdi baýrap alǵandaı. Osy oı aıaldamada qalǵan álgi úsheýge telmirte qaratyp, árkimdi tebirentip bara jatqandaı.

Men myna kezdesýge qyzyqqanym sonsha, olarmen birge túsip qaldym. Syrttarynan uzaq qarap turdym.

Aıaldamada turyp alyp qaıta-qaıta qushaqtasady. Qaıta-qaıta súıisti. Qastaryna baryp aty-jónderin suraǵym keldi. Qaıda, qaı maıdanda boldy eken.

— Joq, bóget jasamaıynshy. Resmı áńgimege aýyp ketpesinshi.

Qumarlarynan shyqsynshy. Maýqyn bassynshy. Kezdeısoq kezdesýden keýdeleri kúı bolyp kúmbirlep tur ǵoı qazir. Ózderi shertsinshi sol kúıdi. Beý, pendeshilik - aı, osyndaı sátterdi bárimiz jabylyp nege toı ǵyp jibermeske.

Úıge jetkenshe álgi úsheýine qaıta-qaıta qaraı berdim. Olardyń bul kezdesýi meni budan biraz jyl burynǵy saparǵa buryp áketti. Úıge kele salysymen sol jylǵy jol jazbalarymdy oqydym.

***

1977 jyl. Bolgar telegraf agenttiginiń shaqyrýy boıynsha týysqan bolgar eline barasyń degen habar, sóz joq, qýanyshqa bóledi. Bir jaǵy tvorchestvolyq komandırovka, bir jaǵy elmen, jermen tanysý. Jýrnalıs úshin kóp kórgennen, kóp túıgennen artyq ne bar. Onyń ústine osy eldiń Partıa - úkimet delegasıasy jýyrda ǵana bizdiń elimizde bolyp, Moskvada kelissózder júrgizildi. Almatyda, Ýlánovskide dostyq mıtıńiler ótti, kezdesýler boldy. Baýyrlastyqtyń, tatýlyqtyń kýási bolǵan sol bir kúnder áseri júregimizde áli saqtaýly edi. Birsypyra bolgar jýrnalıserimen qyzmet babynda dıdarlasyp, shúıirkelesip te qalǵanbyz. Bul halyqtyń aq peıil, adal kóńilin, qonaqjaı dástúrin burynnan da biletin jaı bar edi.

15 ıýn, birinshi kún. Tańerteńgi saǵat 6-da menimen birge ushatyn Zıgmýnd Donatovıch Osman keldi. Astynda TASS-tyń mashınasy. TASS-ta transport máselesi jaqsy jolǵa qoıylǵan. Moskvaǵa kelseń esh qıyndyqsyz qalaǵan jerińe bara alasyń.

Aeroportta shetelge júrý tártibiniń barlyq ilgishtiginen óttik. Ekeýmiz de dıplomattyq pasport, onyń artyqshylyǵy esh jerde bógelmeıdi. Samoletke otyrarda qolymyzǵa elden erek qyzyl «posadochnyı» berdi. Ol da bir táýir dúnıe eken. Súzip turǵandardyń bári shulǵı qaldy.

Samoletke kirgen soń qolyna aq bıalaı kıgen ádemi jas qyzdar eldi orny-ornyna otyrǵyza bastady, júristeri, bári jattyǵýdan myqtap ótkenin ańǵartady. Áskerı jattyǵýdan erlerdi ótkizse, mynalar áıelderdiń ádemilik jattyǵýynan ótken sıaqty. Ádemilik jattyǵýynyń keremetin de, keregin de kórgendeımiz. Jasandylyq kózge urmaıdy. Mádenıettilik, bıazylyq, qarapaıymdylyq — bári sulýlyqty, minez sulýlyǵyn qurap tur. Onyń ústine adamnyń tabıǵat bergen sulýlyǵy qosylsa, tipten jaqsy bolady eken.

Galá atty qyz bizdi kúlim qaǵyp qarsy aldy da, bólek salonǵa ertip áketti. Jańaǵy «qyzyl posadochnyıdyń» arqasy. Salon ishi biz minip júrgen samoletterden bólekshe. Saltanatty, birden kóńil kúıindi kóterip jiberedi. Aldymyzda stol, astymyzda jumsaq kreslo, otyra kettik, ádemi qyzdar kóbelekshe úıirilip, keregimizdiń bárin surap júr, tamaq keldi, ishimdigi jáne bar, qaı túrin qalaısyń. Aq salfetkany jaıyp tastap, ádemi rúmkalardy toltyryp - toltyryp jiberedi. İshýge kelgende kidirip qalatyn basym - aı. Júrek shirkinniń osyndaıdaǵy qıanaty orynsyz – aq tegi. Kúlimdep turǵan qyzdyń kózi úshin dep, osyndaı saltanaty ómirdiń ózi úshin dep, mundaıda quıylyp kelip qalatyn aqynnyń sózi úshin dep birdi tastap jiberdim. Tamaqty iship bolǵan soń Zıgmýnd ekeýmiz álgi qyzdyń birin shaqyryp alyp, aty-jónin suradyq.

— Galına Grıgorevna Shagaeva dep tanystyrdy ózin. 18-19 jasar.

Qos janary eliktiń kózindeı móltildep tur. Sózi sondaı bıazy. Seni ósirgen anańa rahmet degendeısiń. Rızashylyǵymyzdy bildirip sývenır berdik. Bir kezde ol da sývenır alyp keldi. "Moskaý" — otkrytkalar jınaǵy. Óte ádemi shyǵarylǵan. Súıkimdi qyzdyń qolynan shyqqan súıkimdi bazarlyq boldy. Durys salmasaq bir jerin myjyp alar ma ekenbiz dep álgi sývenırdi qolymyzǵa uzaq ustap otyrdyq.

— Ol qyz bizdiń ár qımylymyzdy kózinen tasa qylmaı qarap júr.

Maǵan bir unaıtyny — osy stúardessalardy tańdaý máselesi. Shynynda da uzaq joldy, mynadaı ádemi samoletterdi mádenıetti adamdardyń seniń qas-qabaǵyńa qaraǵany qandaı jaqsy. Osy bir qyzmettiń budan bylaı da jaqsara berýi, jetile túsýi kerek-aq qoı. Jol júrgende adamnyń kóńil-kúıin kóterý, sony kóteretindeı jaǵdaıdyń bolýy -qamqorlyqtyń jaqsy túri. Aeroporttaǵy osyndaı tańdaı bilýdi barlyq salaǵa da taratsa — temirjol, avtovokzaldar. Adamǵa degen qyzmetiniń eń jaýapty salasy dep qarasa. Buǵan olar qyzmetshi emes, kóńil qusyn babyna keltirip, kóńil kúıin kóterýshi, kóńil bapkeri dep qaraý kerek.

Áne-mine degenshe Sofıaǵa da kelip qaldyq. Eki jarym saǵattyq jol uzaq ushyp úırengen bizderge sóz bop pa, onyń ústine samolettegi jaǵdaıymyz joǵaryda aıtqandaı jaman bola qoıǵan joq.

Sofıanyń aerovokzalynda, samolet qasynda bizdi úsh erkek, bir áıel qarsy aldy. Bolgar telegraf agenttigi dırektorynyń orynbasary Shtefan Tıhchev, syrtqy elderimen baılanys bóliminiń bastyǵy Georgıı Perchev, bir foto tilshi, Katá degen kelinshek.

Bolgarlardyń aq júregi, adal kóńili vokzal basynda-aq kórindi. Eń jaqyn týystaryn kórgendeı, qushaqtasyp súıisip jatyr. Bizdiń elimizge degen qurmet qoı bul.

BTA-nyń Vıtosha taýynyń baýraıyna salǵan ádemi tvorchestvolyq úıi bar eken. Typ-tynysh, qalyn aǵash ishinde. Soǵan ákep ornalastyrdy. Sofıa ýaqytymen saǵat 11-de kelgen qoshemetshi dostar bizdiń qasymyzdan saǵat 3-ke deıin ketpedi. Tamaqtandyryp, bir-eki saǵatqa tynyǵýǵa jatqyzyp baryp ketti.

Qalada kún ystyq. Al myna jerde sap-salqyn. Taýdyń qoınaýynda 60 oryndyq, eki qatarly ádemi úı. Agenttiktiń adamdary senbi-jeksenbi kúni osynda demalady eken. Aqyldy, jaqsy jasalǵan dúnıe.

Bizdiń kelýimizge baılanysty qaıda bolatynymyz jaıly programmany korsetti. Óte jaqsy programma. Saǵat 4-te BTA-ǵa baryp, jumysymen tanyspaqpyz.

Onyń aldynda Georgıı Dmıtrovtyń mavzoleıinde bolmaqpyz. Dúnıe júzine belgili esim, ardaqty esim.

Mavzoleı qarapaıym ǵana salynǵan. İshine kirip, taǵzym etip shyqtyq.

BTA-daǵy áńgime, agenttikpen tanysý tórt saǵatqa sozyldy. Úırenetin, úlgi alatyn kóp jaılary bar. Agenttiktiń ózi ǵana 4 jýrnal shyǵarady eken. Búkil tabysynyń 73 prosentin osy jýrnaldar beredi. Sheteldik jańa úlgidegi aparatýralar, tehnıka jaǵy jaqsy. Bári qaıtkende ınformasıany tez jetkizýge qyzmet etedi.

Tipti televızıanyń sońǵy habaryn, osy BTA-nyń ózinen beredi eken. Arnaıy kamera tur. Oqyp jiberedi, bitti. Biz otyrǵanda mynadaı jaǵdaı boldy. Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alýyna baılanysty ózin quttyqtaǵandarǵa Todor Jıvkovtyń alǵys haty tústi. Saǵat 7-ge bes mınýt qalǵan. Týra jetide BTA-nyń stýdıasy jumysyn bastamaq. Alǵashqy habar jańaǵy hat boldy. Pýnshır zalynan oqyp jiberdi. Televızordy kórip otyrdyq. Qolma-qol boldy da shyqty. Operatıvtilik dep osyny aıtady.

BTA-nyń tarıhy, árıne kóp, aryda jatyr. 1898 jyldan isteıdi eken. Alǵash qolmen jazylǵan habar saqtalypty. Onyń ózi jatqan úlken bir tarıh.

Anyqtama búrosynda kóńil qoıar bir jaı — kerek derekti ekranmen kórsetý. Óte tamasha. Ol da isti shapshańdatady.

Keshine taý baýraıyndaǵy restoranǵa apardy. Bul eldiń turmystyq qyzmetke qatty nazar aýdaratynyn burynnan biletinmin. Restorandardyń ózin bir-birine uqsatpaı, ári qarapaıym, ári kóńil toqtatarlyq etip salady. Ulttyq salt, ulttyq maqtanysh, erekshelik bárinen ydys-aıaqtan bastalyp, daıashynyń kıgen kıimine deıin kórinip turady. Án-bı, onsyz qoǵamdyq tamaqtaný orny bolmaıdy. İshimdik kóp ishilmeıdi. Bul joly da solaı. Ádemi kıingen jigitter, qyzdar jaraýly attaı oınaqtap bir tamashany kórsetti deısiń. Ári tamaq iship, ári kóńil kóterip, demalyp qaıttyq.

Baıqap otyrsyz, birinshi kún jaman bolmaǵan sekildi.

16 ıýn — ekinshi kún. Bul kúngi programma boıynsha revolúsıa mýzeıin kórmekpiz. Qalanyń ortalyǵymen tanystyq. BTA-ǵa bir saǵatqa kirip shyqtyq.

Mýzeıde Bolgar Komýnıstik partıasynyń búkil qalyptasý joly. Munyń ózi óz aldyna bólek bir áńgime.

Túski tamaqty tabıǵattyń taǵy bir sulý jerindegi «Melnısa» degen restoranda uıymdastyrdy. Keshe vokzal basynda qarsy alǵan Katá degen kelinshek, fototilshi kelinshegimen, Georgıı Perchev, bizdiń qasymyzda udaıy erip júrgen Vılıan degen jigit, biz ekeýmiz — nebári 7 adam boldyq.

Kúıeýimen, fototilshi jýyrda ǵana Latvıada bolyp qaıtqan eken. Óte rıza bolyp oralypty. Katányń kúıeýi BTA-nyń bas redaktory, jaqsy komýnıs kórinedi. Belgradqa ketipti. Ózi áńgimeshil, súıkimdi kelinshek bolyp shyqty. Bolgar áıelderiniń boıynda bizdiń qazaq áıelderinde kezdesetindeı óte bir ınabattylyq bolady. Kúlse de, tursa da, júrse de sol ınabattylyq adamdy jylytady da turady.

Kóńildi otyryp kóp áńgimelestik.

Sol kúni tústen keıin jaýyn jaýdy. Turǵan jerimizdiń aýasy tipten ózgerip ketti. Turam degen ýaqytymnan ǵumyry keshigip kórgen adam emes edim. TASS-tyń mundaǵy tilshiler pýnktiniń jetekshisi Barınov Vladıslav Nıkolaevıch kelgenshe uıyqtap qalyppyn. Saǵat 18-00. Esik tars-turs qaǵyldy. Tegi aýanyń tazalyǵy, qorshaǵan ásem tabıǵat mys qylsa kerek. Boıym sergip, kóńilim órbip, ornymnan qur atqa mingendeı oınaqshyp turdym.

Barınov búgin qonaq etpekshi edi. Áıelimen ekeýi kelip tur eken. Mashınaǵa minip «Tıhıı ýgolok» degen jerge keldik. Mine, ekinshi kún, bir tamaq ishken jerimizge áli qaıtalap barǵanymyz joq. Mundaǵy qoǵamdyq tamaqtanýdyń jolǵa qoıylysy solaı. Esh ýaqyt kútip otyryp qalmaısyń. Týrıster kúndiz-túni jan-jaqty quıylyp jatsa da, tamaqty aınalysy 30-40 mınýttyń ishinde iship ketip otyrady.

Barınovtyń dastarhany elimizdiń bir pushpaǵy ispetti boldy. Emin-erkin ózimizdiń orys tilinde kósilip sóılep otyrdyq. Svetlana da ashyq minezdi adam eken. Eldi, ózimizdiń adamdardy saǵynyp qalǵany eki sóziniń birinen ańqyp tur. Bıylǵy rýmyn jerinen bastalǵan jer silkinýdiń dúmpýi Sofıaǵa da kelipti. Neler úreıler bolady ǵoı, — dedi Barınov, — biraq jer silkinýdiń úreıinen záreline kórgen joqpyn. Bizge jetkeni ushyǵy ǵana. Sonyń ózinde osy ýaqytqa deıin júregimiz dirildep ketedi.

TASS jumysynyń qıyndyqtary jóninde pikir alystyq. Tipti jańa kelgen sıaqty edik. Jaqsy otyryp, jaqsy tarastyq.

Jarasty áńgimeden keıin jazylyp sala beretin kóńil shirkin - aı. Seniń babyń árqashan bolyp tursa, kóp nárse isteler, kóp nárse jazylar, kóp nárse tabylar edi-aý. Átteń adam kóńilin aýlaýǵa ne jetsin.

Ertesi jol júremiz. Uıyqtaǵan maqul. Áıtpese kóńildiń kók dóneni jortyp kete berýi múmkin.

17-18 ıýn — úshinshi, tórtinshi kún. Erteńgi saǵat 7.30-da jolǵa shyqtyq. Eldi aralamaqpyz. Soltústiktegi Pleven degen qala búgingi at basyn tireıtin jer, 160 shaqyrym. Bul jaqta ol úlken qashyqtyq kórinedi. Erte shyǵýymyz sondyqtan eken. Men ishimnen jymıyp kúlemin. Etek-jeńi keń Qazaqstan jaǵdaıynda 160 shaqyrym mashınaǵa ot alyp keletin jerdeı-aq emes pe.

Bizdiń qasymyzǵa erip shyqqan Vılıan Mıtov palýan pishindi jas jigit. Moskvada 7-jyl BTA-nyń tilshisi bolyp istepti. Oryssha bir sydyrǵy táýir sóıleıdi. Ádette jol serikter kóringendi kúpıtip aıta bergish kelýshi edi. Bul óıtken joq. Qaıta Zıgmýnt ekeýmiz ózimiz sóılep otyrdyq. Qaljyńdap qoıamyz. 1975 jyly Monǵolıaǵa birge barǵan edik, úırenisip qalǵan, ári túıedeı qurdaspyz, ázilimiz de, sózimiz de jarasady. Keıde tipti Mınovty da kúldirip qoıamyz. Zıgmýnttyń súıip aıtar sózi: «Qazaqstan úlken, jol seniki barǵan jerde aldymen sen sóıle, biraq kishkene Latvıany umytyp ketip júrme» deıdi. Men «seniń jasyńnyń eki aılyq úlkendigi bar, jol seniki» deımin.

Bir qaqpa ádemi qaljyńy bar. Men de quralaqan emes sıaqtymyn. Kóńildi kelemiz.

Aınala kókpeńbek. Jaqsy bir ýaqytta kelgenbiz be deımin. Onyń ústinde bolgarlardyń jer kútýi, kókónis kútýi kelisti aq sıaqty. Tabıǵattyń sulýlyǵy óz aldyna, onyń ústine adam qolynyń aıaly qamqorlyǵy qosylyp, osynaý óńirdi qut qoınyna aınaldyrǵan. Bir tanapta bıdaı, bir tanapta qalyń aǵash. Osylaı kóz aldyńnan ásem kórinis - jerge degen asqan súıispenshilik, erekshe yqylas ótip jatady. Bári qolmen qoıǵandaı baıty, bir tal aram shop, ıgerýsiz jatqan bir súıem jer joq. Báriniń óz orny bar.

Kókpeńbek jal, buryn kórmegen ósimdigim kórinedi. Jasyl shymyldyqty bireý bıikteý etip osynaý tanapqa quryp tastaǵan sekildi. Saǵym qusap ta kórindi ózi.

— Mynaý ne, mynaý ne?

— Ol hmel, ashytqy. Bul shópsiz eshkim syra qaınata almaıdy. Tegi syra jasaý múmkin emes.

Júzimnen eki ese bıik bolady eken. Jipke tartyp ósiriletin boıshań neme eken. Syraǵa berer sapasyn qaıdam, ósip turysy tym sulý. Syrany ishkende boıdy alyp, delebeni qozǵaıtyn sen bále ekensiń ǵoı dedim ishimnen.

Bir bos jer joq. Tipti malǵa arnap shabatyn shóptiń ózi de ádeıi qoldan ósirgen sekildi, jelkildep tur. Shetinen shabylyp, arnaýly mashınamen untaqtalyp jatyr.

Osyndaı ádemi jerde derevnálar bir-birimen jalǵasa beredi. Aralary óte jaqyn. Birneshe qalany da basyp óttik. Shaǵyn - shaǵyn qalalar. Úılerdiń salynysynda da usynaqylyqtyń, sharýaqorlyqtyń taby bar.

Qysqasy osy bir jumaq pushpaqty sender ǵana ustaı alasyńdar dep jaratýshy bolgarlarǵa bere salǵan sekildi. Ustaı alýdyń kýási emes pe, ótken jyly búkil el boıynsha bıdaıdyń ár gektarynan 37 sentnerden ónim alypty. Rekordty jetistik — 83 sentner eken.

Jer ózine degen asqan yqylasqa jaýap retinde jemisin aıanbaı beretin bolsa kerek.

Mashına zýlaǵan saıyn ádemi kınokadrlar sekildi aınalanyń ásem kórki kóńilińdi aıalaı beredi.

Kóp keshikpeı Praves atty seloǵa keldik.

— Todor Jıvkovtyń týǵan jeri osy, — dedi.

Mashına tarlaý kóshemen bir úıge qaraı buryldy. Tóbesi eski bolgar stılimen jabylǵan, kádimgi qatardaǵy úı sharýanyń úıi. İshinde ákesi men sheshesiniń portreti. Jer tósek.

Búginde bolgar halqyn jarqyn bolashaqqa bastap otyrǵan Bolgar Komýnıstik partıasynyń basshysy ósken tarıhı úı bul. Óziniń búkil ómirin halyq baqytyna arnaǵan, dúnıe júzindegi aıaýly perzentterdiń biri.

Sofıadaǵy Revolúsıalyq qozǵalys mýzeıinen Komýnıstik partıanyń búkil kúres jolyn, Dımıtrı Blagoev, Georgıı Dımıtrov sekildi asyl uldarynyń ǵajaıyp isterin kórgenbiz. Dımıtrov partıa basynda turǵan kezde Todor Jıvkov Sofıa qalalyq komıtetinin birinshi sekretar!, Otandyq maıdan komıtetiniń, Sofıa qalalyq halyq Sovetiniń predsedateli bolyp istegen. 1950 jyldan Bolgarıa Komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń Saıası búrosynyń músheligine kandıdat, 1951 jyldan saıası Búroǵa múshe, 1954 jyldan Bolgarıa Komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary.

Revolúsıalyq qozǵalys mýzeıinde Blagoev pen Dımıtrovtyń qyzmetine erekshe kóńil bólingen. Dımıtrov ómiriniń jarqyn betterin kórsetetin ekspozısıalar barshylyq. Ásirese fashızmdi aıyptap turǵan sot aldyndaǵy jaýaby erekshe shynshyldyqpen salynǵan. Naǵyz patrıot, shyn mánindegi antıfashısttiń tulǵasy kóz aldynda. Fashızmniń shyn mánin áshkerelep, sot ony emes, Dımıtrovtyń fashızmdi aıyptap sóılegen sózin oqyǵanbyz. Mynaý sýret sol umytylmas, búkil dúnıe júzi eńbekshileriniń esinde qalǵan oqıǵany qyl qalam jaqsy bergen eken.

Osy bir asyl perzentin halyq óte qurmetteıtini bolgar jerinde árbir qadam basqan saıyn kórinip tur. Sofıadaǵy onyń mavzoleıi, ár kóshede, jol boıynda Lenınmen birge salǵan sýreti, onyń jeke sýretteri halyq júreginde máńgi qalǵan uldyń beınesin beredi. Ol bastap ketken uly isti Bolgar Komýnıstik partıasynyń, bolgar halqynyń buljytpaı, asqan jigerimen júzege asyryp jatqanyna kóziń jetedi.

Osy kúni Sofıadan 160 shaqyrym shyqqan soń Bolgarıadaǵy 28 okrýgtiń biri — Pleven okrýginiń ortalyǵy Pleven qalasyna toqtadyq.

Bolgar halqy bul jyly asa dańqty oqıǵany Túrkıanyń tepkisinen azat bolýynyń 100 jyldyǵyn ataýda eken. Búkil elde bul oqıǵaǵa arnalyp keń daıyndyq jumysy júrgizilgenge uqsaıdy. 1877- 1977 j. Osman - patsha ozbyrlyǵynyń qulaǵanyna, bes ǵasyr boıy Túrkıanyń tepkisinde bolyp, ezginiń nebir sumdyq túrlerin bastan keshirgen, sodan orys halqynyń kómegimen bolgar halqynyń azattyq alǵanyna — 100 jyl.

Pleven qalasy sol shaıqasta sheshýshi rol atqarǵan jerdiń biri. «Kanlyk» degen qonaq úıge toqtasymen qalany aralap berdik. Shaǵyn ádemi qala, turǵan jerin kýrort dersiń. Sonymen qosa tarıhı qala.

Almatyda bolǵan saparynda Todor Jıvkov bul oqıǵanyń el ómiri úshin qandaı mándi ekenin aıtqan bolatyn. Bolgar halqy óziniń tarıhynda quryp ketýdiń úsh apatyn bastan keshiripti. Túrkıa bıligi sonyń ekinshisi, nemis fashızminiń jaýlaýy — úshinshisi. Osy sońǵy eki apattan qutylýdyń jolyndaǵy kúres shejiresin halyq óte jaqsy jasaǵan jáne esten ketpeıtindeı etip keıingi urpaqqa qaldyrǵan.

Búkil elde soǵan baılanysty 440-tan astam eskertkish bar eken, onyń 130-i osy Pleven okrýginiń jerinde.

Taby-mavzoleı dep atalatyn, shirkeý stılinde salynǵan ádemi úı okrýgtik partıa komıtetiniń tap janynda tur. Mýzeıdiń aty bizdi tańdandyrady. «Tabyt-mavzoleıi» qalaı? Keıinnen túsindik, bul mavzoleı ǵana emes, sonymen birge tabytta eken, eki úlken sar - kofagqa orys - túrik soǵysynda osy arada qaıtys bolǵandardyń súıegi salynypty. Shirkeýdi soǵys bitken soń halyqtan jınalǵan aqshaǵa turǵyzǵan. Orystyń ataqty qolbasshylary M.D.Skobelev pen E.I.Totleven armıalarynyń Pleven shaıqasyndaǵy erligi beınelengen. Aty álemge áıgili sýretshi V.V.Vereshagınniń jan tebirenterlik sýretteri. «Shabýyl aldynda», «Jańa zań» atty týyndylar shyn talantty tanytýmen birge, sol kezdegi shaıqastyń surapyl kúıin qaz-qalpynda kóz aldyńa keltiredi. Osy úıdiń qasynda máńgi ot janyp tur. Al mańdaıshasynda úsh shýmaq óleń:

Vdalı ot rýsskoı materı zemlı,

Zdes paıaı vy za chestochızny mıloı.

Vy klátvý vernostı Rossıı prıneslı,

I sohranılı vernostdo mogıly.

Vas ne sderjalı groznye valy,

Bez straha shlı na boı svátoı ı pravyı.

Spokoıno spıte rýsskıe orly,

Potomkı chtýt ı mnojat Vashý slavý.

Ochızna nam bezmerno doroga,

I my proshlı po dedovskomý sledý,

Chtob ýnıchtojıt lútogo vraga,

Iýverdıt dostoınýıý pobedý.

Úshinshi Ýkraına maıdanynyń soldattary osy qalany azat etkende bul óledi gvardıa maıory Leonıd Grılovskıı jazyp tastap ketipti. Onyń sózderi mavzoleıdiń mańdaıshasyna altyn árippen oıylǵan.

Shyndyǵynda bul eki soǵystyń, eki azattyqtyń arasynda tutastyq jatyr. Budan 100 jyl buryn orys áskeri Bolgarıany Túrki Tepkisinen azat etse, 33 jyl buryn Sovet Armıasy fashızmniń apatynan alyp qaldy.

Dál osy úıdiń qasynda «Plevenniń 1877 jyly azat bolýy» degen mýzeı tur. Osman patsha ózinin tize búkkeni jóninde aktige osy úıde qol qoıypty.

Budan shyqqan soń qalanyń general Skobelev atyndaǵy park - mýzeıinde boldyq. Ol «mertvaıa dolına» (tylsym alqap) dep atalatyn oıpańnyń janynda eken. Osy aradaǵy shaıqasty este qaldyrý úshin osy parktiń tap ortasynan, bıik dóńeste «Borodıno panoramasy» ispetti úlken panorama salynyp jatty. Bizdi bolgar halqynyń ótken erlikke erekshe iltıpatpen qaraıtyndyǵy aıryqsha súısindirdi.

1977 jylǵy 2 ıýn kúngi Almatyda bolǵan Sovet-Bolgar dostyǵynyń saltanatty mıntıngisinde sóılegen sózinde Todor Jıvkov bylaı dep edi: «...Sizderdiń aralaryńyzda, biz sizderdiń Bolgarıaǵa, bolgar halqyna degen zor súıispenshilikterińizdi sezindik. Jáne osynda sizderdiń aralaryńyzda bizdiń halyqtardyń arasyndaǵy ózara súıispenshiliktiń qanshalyqty uly kúsh ekenine, bizdiń «Dostyqqa — dostyq, adaldyqqa — adaldyq!» degen qanatty uranymyzdyń qanshalyqty mazmundy da tereń ekenine kóz jetkizdik».

Dostyqqa — dostyq, adaldyqqa — adaldyq! Osy bir qasıetti uǵym, dostyqqa, erlikke degen erekshe qurmet halyqtyń qanyna sińgen be dedik.

Oǵan Pleven okrýgtik halyq Soveti atqarý komıtetinde bolǵan qabyldaýǵa taǵy da kózimiz jetti. Bizben bolǵan kezdesýge atqarý komıteti predsedateliniń birinshi orynbasary Iordan Prokopov jáne orynbasary Hrısto Topolskı qatysty. Olar áńgimesin orys halqynyń, Soveti Odaǵynyń qaltqysyz kóńilinen, aq júrek adaldyǵynan bastady. Búgingi baqytty ómirdiń tórkini dál osy dostyqta dep túıdi. Almatyda bolǵan dostyq mıtıńisin erekshe súısine aıtty. — Búkil elimiz, bárimiz televızordan kórdik. Ózderińizben, respýblıkanyń barlyq eńbekshilermen tikeleı dıdarlasqandaı boldyq. V.I.Lenın atyndaǵy saraılaryńyz qandaı saltanatty, qandaı ádemi edi. Sizderdiń bizdiń elge degen ystyq yqylastaryńyz ol saraıǵa da syımaı, shalqyp tasyp jatqanynda shúbámiz joq.

Prokopovtyń bul sózderi meniń tóbemdi kókke jetkizgendeı boldy.

Okrýgtik atqarý komıtetinen shyqqannan keıin Pleven sharap zavodynda boldyq. Bolgarıadaǵy kep zavodtardyń biri. Biraq osy zavodtyń keıpinen - aq sharap jasaý isiniń bul elde qalaı jolǵa qoıylǵanyn ańǵarýǵa bolady. Adam qoly tıetin bir jumys prosesi joq. Bári mashınanyń moınynda. Túgel avtomattandyrylǵan. Zavod dırektory Doko Máshıkov basqarý púltinde turǵan ádemi jas kelinshekpen tanystyrdy. Toıǵa kelgendeı sándi, muntazdaı bolyp kıingen.

— Kóne, kórset ónerińdi, — dedi oǵan dırektor qaljyńdap.

— Búkil zavod osy adamnyń kóz aldynda. Sehtarǵa barmaı-aq osy jerde qaı prosestiń qalaı júrip jatqanyn ańǵarýǵa bolady. Ony bizge álgi ádemi kelinshek qolma -qol kórsetip berdi.

Bizdiń zavod qana Sovet Odaǵyna jylyna 15-16 mıllıon shyny sharap jóneltedi, dedi dırektor. Bolgar sharabyn satyp alýshylardyń ishinde ekinshi orynda German Demokratıalyq Respýblıkasy, úshinshi orynda — Polák Halyq Respýblıkasy, tórtinshi orynda — Chehoslovakıa.

Bul qalada sharap jasaý sheberleriniń mektebi jumys isteıdi. Onyń syrtynda ǵylymı-zertteý ınstıtýty jáne bar. Olardyń búkil qyzmeti júzim sharýashylyǵyn órkendetýge, júzim ónimin jetildirýge baǵyndyrylǵan. Sońǵy jyldardyń ózinde osy Pleven mańynda júzimniń jańa 8 túri shyǵarylypty.

Sharap zavodtarynda bolý eń úzdik sharap úlgilerinen dám tatýmen aıaqtalatyny jurttyń bárine málim ǵoı. Bul dástúrdi biz de buza almadyq. Eksportqa shyǵaratyn «Balkan ottary», «Quıyn bı», «Melnık», «Kavarne» sharaptaryn baıqap kórýge týra keldi.

Keshine Zıgmýnd Donatovıch ekeýmiz qonaq úıde halyq Sovet atqarý komıtetinde ózimizge syıǵa tartqan álbomdardy qyzyǵa qarap otyrdyq. Eń basty álbomnyń, aty nazarymyzdy birden aýdardy. «Pleven okrýgindegi rızashylyq eskertkishteri» — «Památnıkı prıznatelnostı v Plevenskom okrýge».

Rızashylyq eskertkishteri. Qandaı ádemi, aq júrekten qoıylǵan at. Mana kúndiz kórgen eskertkishter jónindegi, bul qala jónindegi uǵymdarymyz keńeıe tústi.

1877 jylǵa deıin eleýsiz bolǵan qala orys áskerleriniń túrik basqynshylaryna qarsy kúrestegi ǵajaıyp erligi arqasynda ataǵy shyǵyp, tarıhta qalǵan. Budan júz jyl buryn eki dúrkin sátsizdikke ushyraǵanyna qaramastan, úshinshi rette - 10 dekabrde orys soldattary teńdesi joq jeńiske jetken. Bul azattyq kúreste 31 myń orys soldaty, 7500 rýmyndar óz ómirlerin qurban etken.

Asa bir súısinerlik jaı — sol soǵys jarasy jazylmaı jatyp, búkil el boıynsha qurban bolǵandardy este qaldyrý, eskertkishter ornatý qozǵalysy bastalyp ketkeni. Arnaıy komıtet qurylyp, jer-jerde onyń 500 bólimshesi bolǵan. Bul qozǵalysty bolgar halqynyń asa bir aıaýly perzenti Stoıan Zaımov bastapty da, basqarypty.

Myna ózimiz kórgen eskertkishter, mýzeıler, parkter sol halyqtan jınalǵan qarjyǵa salynǵan. Mynaý álbomda sonyń 25- iniń ǵana sýreti, tarıhy bar. Barlyq eskertkishti berse, jazsa ol qanshama tom bolar edi.

Kúndiz qalanyń qaq ortasynda turǵan záýlim eskertkishti kórgenbiz. Azattyq ákelýshi sovet soldatynyń beınesi berilgen onda. Vokzal qasynda Lenınniń eskertkishi tur.

Dostyqqa — dostyq. Adaldyqqa — adaldyq! Halyq qate aıtpaǵan. Urpaqtan urpaqqa qalar eń asyl ósıetke aınalǵan. Eskertkishterdiń altyn kitabyna túsken jazýlar da osyny rastaıdy.

«Orys áskerleriniń eskertkishin qasıettep saqtap otyrǵan bolgar halqyna, Pleven azamattaryna myń da bir alǵys.

F.Tolobýhın. Sovet Odaǵynyń Marshaly».

«Bolgar halqynyń azattyǵy jolynda qurban bolǵan senderdiń dańqtaryń máńgi óshpeıdi. Tiriler senderdi umytpaq emes.

Iý.Gagarın»

***

19-20 ıýn — besinshi, altynshy kún. Plevennen alǵan áserimizdi mashına ústinde taǵy jalǵastyrdyq. Bizdiń áńgimemizge úndemeı qulaq túrip otyrǵan Vılıan Mıtov:

— Aldymyzda "Shıpka", — dep kúlimsiredi. — Gabrovo qalasyna toqtap dem alamyz ba, joq "Shıpkany" kórip kelip bir-aq tynyǵamyz ba?

Erlik, dostyq jónindegi áńgimeden lázzat ala túskileriń kelse, "Shıpkadan" bir-aq shyǵyndar degen emireýindi uqtyq onyń sózinen.

— Bolgarıaǵa kelip, Shıpkany kórmeý kúná bolar, tarttyq, demalys sodan keıin, — dedim Zıgmýndqa qarap. Ol da basyn ızedi.

Tarıhı oqýlyqtyń sarań joldarynan, kórkem ádebıetten bul tanys. Tipti sıgarettiń syrtynan da eskertkish sýretin jıi kórip júremiz. Degenmen sol bir tarıhı oqıǵanyń bolǵan jerine óziń kelgenge ne jetsin. Erlik eskirmek emes. Urpaq jadynda jańara túspek, jańǵyra bermek. Ótkendi bilmeı búginginiń qadirin túsiný kıyn. Tarıhtyń qudireti de osyndaı ǵoı.

Iá, budan 100 jyl buryn bul arada áıgili shaıqas boldy. Osynaý asý ne azattyqqa aparar baqyt joly ne múlde quldyq qursaýynda qaldyrar tozaq joly sıaqty bolyp turdy emes pe ol kezde. 6 aı taban tires qandy shaıqas qanshama perzenttiń basyn jutty. Túrikterdiń bes ǵasyrlyq tenkisinen qutylýdyń eń sońǵy núktesi osy arada qoıylmaq. Ómir joly men ólim joly osynaý taýdyń basyna kep túıisken-di. Orys áskeri ózinin baýyrmaldylyǵyn dáleldeıtin taǵy bir tabandylyqty osy jerde kórsetken bolatyn. Orys - túrik soǵysynyń taǵdyry shyn máninde osy asýda sheshilgen-di.

Bıiktigi 35,5 metr tórt qyrly eskertkish qaı núkteden qarasań da asqaq kórinedi. Arhıtektor erliktiń asqaqtyǵyn solaı kórsetkisi kelsek kerek. Eskertkishtiń ishine kirip ketkende tabyt basynda eki adamnyń aq mármárden jasalǵan músini nazaryńdy birden aýdarady. Ol myna áńgimeni eske túsiredi.

— Temekiń joq pa, baýyrym?

— Bar. Minekı týys. Atyń kim seniń?

— Dımıtr Svetkov. Al seniń she?

— Mıkolaenko Nıkıfor Stepanovıch.

Oq astynda qysqa da shyn peıil soldat tanystyǵy osylaı bastalǵan-dy. Túrikterdiń órshelengen shabýyly taǵy da bastalyp ketti. Ekeýi tize qosa qarsylyq kórsetti. Bir sát Svetkov orys soldatyna kezelgen myltyqty kórip qaldy.

— Baýyrym, saqtan! Osy sózderimen qosa oǵan atylǵan oqty óz keýdesimen tosyp aldy. Nıkıfor álginde ǵana shylym shegisken bolgardyń qanǵa boıalyp, ushyp túskenin kóredi.

— Týysqan - aý, munyń qalaı, men úshin oqqa ushqanyń ne?

— Azattyq úshin, baýyrlyq úshin, — dep Dımıtr jan tapsyrady.

Osy oqıǵany komandırine baıandap bolǵan soń Mıkolaenko ózine Bolgarov degen famılıa berýdi suraıdy. Kóp keshikpeı urystaǵy erligi úshin Mıkolaenko Georgıev kresine usynylady, Bolgarov degen famılıaǵa da kóshedi.

Osy bir erdiń kishi balasy Egor Nıkıforovıch Bolgarov keshegi ekinshi dúnıejúzilik soǵysta tap osy Bolgarıanyń Varna qalasynyń túbinde teńiz desantynyń quramynda qaza boldy. Sóıtip, Bolgarovtyń eki urpaǵy, ekeýi de bolgar jerinde erlik kórsetti. Ekeýi de baýyrlas eldiń azattyǵy úshin shaıqasty. Mynaý turǵan áke Bolgarovtyń músini.

Eskertkishtiń ózi, onyń aınalasyndaǵy tarıhı oryndar 1877 jylǵy 5 ıýlden 1878 jylǵy 9 ıanvarǵa deıingi surapyl shaıqas. oqıǵalaryn kóz aldyńnan qaz-qalpynda ótkizedi. Orystar men bolgarlardyń jaýyngerlik dostyǵynyń sımvoly bolǵan osynaý Azattyq eskertkishiniń jobasyn arhıtektor Anatas Donkov jáne skýlptor Aleksandr Andreev jasaǵan eken. Qurylysy 1926 jyly bastalyp 1934 jyly aıaqtalypty. Osy shaıqasqa qatynasqan áskerı bólimshelerdiń bárine, ásirese osy shaıqasta qolbasshylyǵymen kózge túsken generaldar N.G.Stoletov, M.D.Skobelev, F.F.Radeskıılerge aıryqsha qurmet kórsetilgen. Eskertkishterdiń shyǵys jaq qabyrǵasyndaǵy myna jazý nazar aýdarady: «Aý, «Bolgar halyqtyń azattyǵy jolynda qurban bolǵan senderdiń dańqtaryń máńgi óshpeıdi. Tiriler senderdi umytpaq emes.

Iý.Gagarın»

***

Ataly sóz.

Stefan Fırtýnov qolymyzǵa «Gaborovo qaljyńdary» atty kitaptyń bir-bir danasyn ustatty.

- Kóńil kóterip júrińizder.

Men oıǵa kettim. Bizdiń halqymyzda da aqyldy qaljyńdar kóp - aý. Tapqyr oıy, tárbıelik qýaty baryn jınasa, qandaı ǵanıbet bolar edi. Satıranyń maqtamen baýyzdaıtyn sypaıy túri óz topyraǵymyzda qaǵajý qalyp júrgen joq pa?! Qaljyńǵa qaljyń dep qaramaı, qarý dep qarasa qaıter edi.

20-21 ıýn. Jetinshi, segizinshi kún. Bul sapardaǵy ár kúnniń óz ereksheligi boldy. Ár jer eziniń umtylmas áserimen qaldy kóńilde. Sonyń biri qazynalyq qalasy, onyń qasyndaǵy raýshan alqaby. «Qazanlyq» degen túrik sózi eken, «Qazaqtyq» degen uǵymdy beredi. Jeriniń shuqyrlyǵy, bir jaǵynyń qazandyqtyń aýzy sekildi ashyqtyǵynan alynsa kerek. Bul aranyń dúnıe júzine atyn shyǵarǵan oıpańynda ósetin raýshan gúli. Bolgarıanyń ezge jerinde de Qazanlyqtaǵydaı óspeıtin kórinedi. Osy jerde raýshan gúlin jáne efır maılaryn beretin esimdikterdi zertteıtin ǵylymı-zertteý ınstıtýty jumys isteıdi. Sonyń dırektory Vasıl Staıkov mynadaı qyzyqty derekti keltirdi. Bir gram maı alyný úshin bir jarym myń gúl julynýy tıis. Gúldiń úsh tonnasyn julý qanshama mıhnatty jumys deseńizshi. Raýshan gúlin ósirýge mamandanǵan ındýstrıaly - agrarly komplekster bar kórinedi. Olarda isteıtinder bul gúldi ósirýdiń naǵyz sheberleri eken.

Qazanlyqtyń raýshany maı aıynyń aıaǵy men ıýn aıynyń bas kezinde gúldeıdi. Ákki tergishter tań silem bere turyp, kún qyzǵanǵa deıin gúl jınaıdy. Óıtkeni túske jaqyn julynǵan gúldiń maıy erteńgi gúldikinen 60 prosent kem deıdi. Bul tájirıbede kóz jetken aqıqat bolsa kerek. Gúl terýge kiriser kún úlken toımen, túni boıy serýenmen atap ótiletin kórinedi. Gúlge oranǵan adamdar, gúlge oranǵan bala. Án men bı qosylady bul kórikke. «Adam gúl me, gúl gúl me, ony ajyratý kıyn bop qalady ol kezde» deıdi osy qyzyqty talaı tamashalaǵandar. Gúl terýge kirisýdiń bul dástúri talaı jyldardan beri qalyptasqanǵa uqsaıdy. Qandaı ádemi dástúr.

Raýshan maı ıis retinde ǵana qundy emes, sonymen birge onyń tolyp jatqan emdik qasıeti de bar kórinedi. Gastrıt, et aýrýy, teri aýrýlaryna myń da bir emdesedi. Arnaıy jasalǵan «Konkret» atty qospany tek teri aýrýyn emdeýge paıdalanady eken.

... Kún - jaǵa. Kýrort - qalanyń aty. Qara teńizdiń jaǵalaýynda Bolgarıanyń kýrorttary bar ekeni jurtqa málim. Ol qalalarǵa búkil Evropadan demalýǵa keledi. Eldi qaq jaryp halyqaralyq E-95 magıstrali ótedi. Osy magıstral boıymen alýan eldiń serıasy jazylǵan mashınalardyń kúndiz-túni aǵylyp jatqanyn kóresiń. Tirkemelerinde shatyrlary, keıbireýi keıingi jyldary shyqqan jyljymaly kádimgi bir bólmeli úıdi domalatyp súırep keledi. Plasmassa, taǵy sol sekildi jeńil materıaldardan jasalǵan. Qona qalǵan jerinde ishinde eki tósegi, tamaq ishetin stoly bar. Gazy, shaǵyn asqanasy qajet tamaqty lezde daıar etedi. Týrıserdi tıegen asa shapshań júristi sándi avtobýstar da zý-zý etip ótip jatyr. Teńiz jaǵasyna jurttyń bári asyqqandaı.

Bir jarym kúndik tynystaýǵa biz de alyp-ushyp kelemiz. Teńizben etene ósken, Baltyq boıyn túgel sharlaǵan Zıgmýnd Donatovıchtiń yqylasy tipten zor. Teńiz dese ol, dala dese men aǵyp sóılep ketemiz. Osydan eki jyl buryn Monǵolıaǵa barǵan saparda «dalanyń ezi teńizge uqsaıdy eken ǵoı» dep ol ishek-silemdi qatyrǵan. Árıne, ushan-teńiz kendigi jaǵynan olardyń bir-birine uqsaıtyny da ras.

Kózimniń astymen Zıgmýndqa qarap qoıamyn. Mashınanyń terezesinen teńizge tónip keledi. Qalanyń kún jaǵy attyń taǵasy sekildi ıilip ketedi eken. Osydan 20 jyldaı buryn ǵana negizi salynǵan qala dep aıtý qıyn. Záýlim-záýlim qonaq úıler, kók jelek jamylǵan kóshe, olardyń teńizge aparyp tirkelmeıtini joq. Qala solaı salynǵan. Qonaq úıler kompleksi dese de bolǵandaı. Bir qalada 24 myń oryndyq 105 qonaq úı, qoǵamdyq tamaqtaný oryndary 26 myń adamǵa laıyqtalǵan. Bizdiń turaǵymyz «Kýban» qonaq úıi bolmaq.

Bolgarıadaǵy barlyq qalalar sekildi bul qalanyń da ózine tán dástúri bar. «Altyn orfeıdi» alý úshin jyl saıyn ótkiziletin estradalyq ánder festıvali osynda ótedi.

Bıyl bul báıgeni alǵan bizdiń qaryndasymyz Roza Rymbaeva. Rozanyń án shyrqap, top jarǵan jerine kele jatyrmyz. Osydan az ǵana kún buryn Bolgar telegraf agenttiginiń Rozanyń úzdik jetistigi jóninde maqala uıymdastyrýdy suraǵanbyz. Júregimiz taǵat tappaı asyǵa kútkende Sofıadaǵy áriptester ol festıvál Kún - jaǵada ótip jatyr degen-di. Jer aıaǵy shalǵaı. Dese de tilekterimizdi oryndaımyz dep sendirgen bolatyn. Iá, olar ýádelerinde turdy. Shirkin, búgingi baılanys quraly - aı deseńshi. Eki saǵattyń ishinde osy Kún - jaǵada Almatyǵa qýanyshty habar jetkizdik. Búkil Respýblıkadan súıinshi suraǵandaı bolyp edik. Sonda ol qýanyshty habardyń júrip ótken joly Kún -jaǵa – Sofıa – Moskva - Almaty.

Maǵan Roza osynaý ádemi qalada, teńiz tórinde «bul qaı halyqtyń» qyzy degizip, áli án shyrqap turǵandaı kórindi. Onyń «Álıasyn» teńiz de tyna qalyp tyńdaǵandaı. Árıne, óıtip shalqyp kele jatqan meniń kóńilim.

Shirkin, jaqsynyń júrgen jeri - aı. Qonaq úıge kelip túsisimen bizge nomer bólgen qyz maǵan:

— Qaıdansyz, — dedi.

— Qazaqstannanmyn.

— Á, Roza Rymbaevanyń jerlesi ekensiz ǵoı. Ol ǵajap ánshi eken.

Álgi qyz báıek boldy da qaldy. Maǵan tipti erekshe iltıpat kórsetti. Boıymdy bir maqtanysh sezimi bılep tur...

Sol kúnniń keshi. Qara teńizge shomylyp, kúnge qyzyp, foıede maýjyrańqyrap televızor kórip otyrǵanbyz. Túrli-tústi televızor, meıilinshe aıqyn. Dabyr-dubyr áńgime, jurt ár tilde sóılesip otyr. Aǵylshyn tilinde sóılep otyrǵan bir top «bóget bolmasyn» degendeı televızordyń daýysyn basyp qoıdy. Biraq sýret keıipkeri kórinip tur. Bir kezde osy qalada ótken festıváldiń qorytyndy konsertin beremiz demesi bar ma.

Birinshi bolyp jarq etip Roza shyǵa keldi. Ústinde óte ádemi tigilgen qyzyl kóılegi. Ornymnan atyp turyp, televızordy bar daýysyna bastym. Jurt selk ete túsip, ajyraıa maǵan qarady.

Olarda sharýam qansha, eki kózim Rozada. Baıqaımyn, jurt ta tesile qalypty. Bári de meniń jańaǵy oqys áreketimdi keshirgendeı. Bárimizdi de ózinin ánshilik ónerimen Roza shulǵytty da qoıdy.

— Bul bizdiń elden, Qazaqstannan, — dedim orys tilinde. — Únimde masattaný da, maqtaný da bar. «Altyn orfeıdi» kádimgi ozim qolyma ustap turǵandaımyn.

Otyrǵandar televızor aldynda dý qol soqty. Oryndarynan turyp, meniń qolymdy aldy.

Qalaı maqtanbassyń, buǵan!

22-23 ıýn. Toǵyzynshy, onynshy kún. Baǵytymyz Plovdıv qalasy. Halqynyń sany jaǵynan eldiń Sofıadan keıingi qalasy. 6 myń jyldyq tarıhy bar kóne de qala. Qalanyn aınalasynda alty jota tur, ár jotanyń ózi jatqan tarıh. Ataqty «Alesha» eskertkishi bar jotaǵa shyqtyq. Aınala túgel kórinedi, qala tup - týra alaqanda turǵandaı». «Alesha» áni, «Alesha» eskertkishi. Keshegi ekinshi dúnıe júzilik soǵysta azattyq ákelgen Sovet Armıasyna degen qurmettiń belgisi bul eskertkishi. Bıik Jotanyń ústine bıik salynǵan eskertkish tym tulǵaly kórinedi. Qalanyń qaı jerinde tursa da «Aleshany» kórmeıtin turǵyn joq qoı deıdi mundaǵylar.

Okrýgtyń el ekonomıkasynda alatyn orny jóninde okrýgtik partıa komıtetiniń sekretary G. Petkov joldas jaqsylap aıtyp berdi. Ónerkásibi basym, tústi metalýrgıa, mashına jasaý, elektr dvıgatelderin shyǵarý jaqsy jolǵa qoıylypty. Júzim jınaıtyn kombaındardy shyǵarý kolǵa alynypty. Iá, qol eńbegin kóp kerek etetin osy bir salany tehnıka moınyna artatyny qandaı jaqsy bolǵan. Júzim kombaıny bir saǵattyń ishinde 300 adamnyń isin atqarady eken.

Aýyl sharýashylyǵynyń da qadamy qaryshty. Búkil Bolgarıa shetelge shyǵaratyn pomıdordyń 40 prosentin osy okrýg beredi eken. Egis tanaptarynyń ornalasýy da kóńil aýdararlyq. Alma bagy, júzimdik, sosyn onyń tanaby. Osyndaı úsh bólikten turatyn alqaptyń árqaısysy 40 kılometrge deıin sozylady. Basqa okrýgtardaǵy sıaqty munda da agrarlyq - ónerkásiptik komplekster. Jerdi óndeýden bastap, ónimdi tutynýshynyń aýzyna tıgizgenge deıingi istiń bárin osy komplekster atqarady. Iaǵnı olar barlyq prosesti ózderi atqarady, bir prosestiń bir prosesti bógemeýine múddeli.

Dándi daqyldardyń ónimdi sorttaryn shyǵarý jóninde edáýir jumystar júrgizilýde eken. 40 myń gektar júgeriniń ár gektarynan 70 sentnerden dán alýǵa jetý — úlken izdenistiń nátıjesi. Sońǵy eki jylda baldaı sorttaryn yń 70 prosenti jańartylǵan. Sonyń arqasy bolsa kerek, okrýg boıynsha bul daqyldan orta eseppen 37 sentnerden ónim alýǵa qol jetken.

Asa bir den qoıarlyq jaǵdaı qansha ónim alýǵa bolatynyn kúni boljaý jolyndaǵy izdenister. Qazir aýyl sharýashylyǵy óniminiń kóp túrinen qatelespeı boljaý aıta alýǵa jettik deıdi. G.Petkov joldas. — Árıne, bul ońaı sharýa emes, kóp jaıdy eskerýdi, kóp máseleni jetik bilýdi talap etedi. Dáıekti, júıeli zertteý jumysy kerek. Teorıa men praktıkanyń tyǵyz baılanysy, birin-biri tolyqtyrýy qajet. Jáne bul iske ǵalymdar ǵana emes, agrarly - ónerkásip kompleksteriniń barlyq eńbekkerleri qatystyrylýǵa tıis. Qysqasy ǵalym dıqan, dıhan ǵalym bolý kerek. Aýyl sharýashylyǵynyń bolashaǵy máseleni tek osylaısha qoıýdy talap etti.

Ózimiz toqtaǵan «Trımonsıým» qonaq úıine kelgende qarańǵy túsip, qala elektr nuryna bólengen edi. Mynaý qonaq úı oıymyzdy taǵy bir basqa máselege bóldi. Bul da «Balkantýrıst» eldegi búkil týrızm isin kolǵa alǵan asa bedeldi mekemege uqsaıdy. Barlyq qalada osy mekemeniń ádemi qonaq úıleri, jaıly avtobýstary, qoǵamdyq tamaqtaný oryndary kóńildendiretin ansámblderi bar.

— Týrızmniń bizde damyǵany sonshama, árbir bolgar jyl saıyn shetelden bir-bir qonaq qabyldaıdy, — deıdi mundaǵylar qaljyńdap. Sonda elge jylyna 8 mıllıonnan astam adam keletin baǵany ǵoı. Jolaýshyǵa jaıly jatatyn oryn bolsa, jol qıyndyǵyn kórmese, mezgilinde tamaq iship, kóńildi dem alsa — odan artyq ne kerek. Osy máseleniń bári jaqsy oılastyrylǵan. Jańaǵy «Balkantýrıstiń» qyzmeti sol.

Memlekettiń bul máselege bólekshe mán beretini de aıqyn kórinip tur. Arnaıy sheshimmen keıbir qalalardyń eski kvartaldary, búkil meken mýzeı - qoryq dep jarıalanyp, qamqorlyqqa alynǵan. Olar — eski Plovdıv, Velıko-Tyrnov, Koprıvshısa, Melnık, Nesebyr, Kotel, Jerevna, Arbanası, Bojensy. Memleket bul mekenderdi saqtaýǵa jáne jańǵyrtýǵa edáýir qarjy bólgen.

Ertemen Plodıvten Sofıaǵa attanbaqpyz. Alǵashqyda uzaqtaý kóringen 10 kún kózdi ashyp-jumǵansha óte shyqty. Batysynan bastap soltústikke, odan shyǵysqa — teńizge deıin baryp, sosyn ońtústiginen bir-aq shyqtyq. Iaǵnı eldi kókteı otyryp, kóp áser aldyq. Jol jazba sol áserdiń 60 prosentin alsa — onda óz mindetin oryndaǵany.

Eń basty áser — fashısik ezgiden azat bolysymen az ýaqyt ishinde jańa ómir ornatyp kemeldengen, qoǵam qurýdy qulshyna júzege asyryp jatqan týysqan eldi kórdik.

Almatyda bolǵan Bolgar-Sovet dostyǵynyń mıtıńisinde Todor Jıvkov bylaı degen edi.

«... Bolgarıa Halyq Respýblıkasy otyz jyldan az ǵana astam ýaqyt ishinde óz kelbetin túbegeıli ózgertti. Úmitsiz artta qalyp, Evropada eń sońǵy oryndardyń birine ǵana ıe bolǵan, bolgardyń satqyn býrjýazıasynyń kesirinen úshinshi ulttyq apattyń shegine taqap qalǵan Bolgarıa qazirgi kezde osy zamanǵy ónerkásibi men aýyl sharýashylyǵy, baı mádenıeti bar gúldengen sosıalısik semányń teń pravoly qurmetti múshesine aınaldy. Al onyń munshama samǵaýyna jaǵdaı týǵyzǵan sharttardyń biri — bizdiń Sovet Odaǵymen, sovet halqymen barǵan saıyn tyǵyz jáne jan - jaqty jaqyndasýdy kózdegen aınymas baǵytymyz».

Búkil saparymyzda osy sózdiń aqıqattyǵyna, aınymas dostyqtyń qudiretine kózimiz jetti. On kún. Bolgar jerindegi jańa ómirdiń, jarqyn bolashaqqa degen senimniń kýási bolǵan on kún sóıtip óte shyqty. Baýyrlas eldiń batyl qadamyna, aq nıet, qonaq jaı adamyna júrek sóıtip qýanyp qaıtty. Dos elindegi kirshiksiz dostyq yqylasty kórdik.

***

Iá, ystyq kúnde avtobýsta Andreıdi oıda-joqta kezdestirgen Ǵanı men Vasılıı bul ózgeristerdi kórmegen de bolar-aý. Olardyń esinde qalǵany ataqty «T-34» tankteriniń bolgar jerinde janǵany, Andreıdiń bulardy shyǵaryp, óziniń tank ishinde qalǵany. Qan kóılek dostyń oqys tabylǵany, ony Ǵanı men Vasılııge qaıta týǵandaı etip otyr-aý. «Sender qan tókken, sender bir - birińnen aıyrylǵan Bolgar jeri búgin osyndaı, oǵan kýá myna meniń kúndeligim» dep aıtsam ba eken. Qaıdan tabam? Sol qaharmandardan nege qara úzip qaldym, nege tanyspadym? Jeńis kúniniń aldyndaǵy azdaǵan erkeligin kótere almaǵannyń ishinde meniń de bolǵanym ba? Joq, olardy tóbege kóterý kerek. «Esinde me, esinde me» dep qana sóılesedi.

— Esimizde, bárimizdiń esimizde! Sender de «T-34» tankteriniń de bolgar dostarynyń esinde.

Oǵan meniń eshbir shúbám joq. Ómirdegi izder keıde osylaı da jazylady.

Al myna kúndeliktegi syrlar she?

---