Býyn túrleri
Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdany,
M. Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Býyn túrleri
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: oqýshylarǵa býyn jáne onyń túrleri jaıynda jalpy maǵlumat bere otyryp, ashyq býyndy, tuıyq býyndy, biteý býyndy jattyǵý jumystary men tapsyrmalar arqyly meńgertý.
2. Tárbıelik: oqýshylardy eńbekke, izgilikke, eljandylyqqa tárbıeleý.
3. Damytýshylyq: oqýshylardyń lıngvısıkalyq dúnıetanymdaryn keńeıtý, fonetıkalyq taldaý jasaý daǵdylaryn arttyrý, pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirý, suraq-jaýap, jattyǵý, taldaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: taqyrypqa baılanysty keste
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. Býyn týraly túsinik
2. 299,300,301-jattyǵýlar.
İİİ. Jańa sabaq. Býyn túrleri
Býyn jeke daýystydan jáne daýysty men daýyssyz dybystardyń tirkesinen jasalatyn bolǵandyqtan, onyń quramy únemi bir qalypty bolmaıdy. Qazaq tilinde býynnyń úsh túri bar. Olar 1) ashyq býyn; 2) tuıyq býyn; 3) biteý býyn.
1. Ashyq býyn. Jalǵyz daýystydan quralǵan nemese daýystydan bastalyp, daýystyǵa aıaqtalǵan býyndy ashyq býyn dep ataımyz: a-ǵa, ba-la, qa-la t. b. Ashyq býynnyń ishindegi jalǵyz daýystydan bolǵan býyndy jalań býyn deımiz: a-dam, a-ta.
2. Tuıyq býyn. Daýystydan bastalyp, daýyssyzǵa aıaqtalǵan býyndy tuıyq býyn dep ataımyz: at, az, aq, órt, ul, ant, t. b.
Tuıyq býynǵa jalań býyn qosatyn bolsań, onda býyn jigi ózgeredi: órt+i-ór-ti, oq+y-o-ǵy, ep+i-e-bi, ek+in-e-gin t. b.
3. Biteý býyn. Daýyssyzdan bastalyp, daýyssyzǵa aıaqtalǵan (daýysty dybys ortada keletin) býyndy biteý býyn deımiz: tal, tórt, bar, jaz, kel, keń, qant, t. b.
Sózdik qordy quraıtyn túbir sózderdiń kóbi tuıyq jáne biteý býyndy bolyp keledi. Ashyq býynnyń óz aldyna sóz bolýy óte sırek.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
1. Taldaý jumysy
Ár oqýshy óz týǵan mekeniniń ataýyna fonetıkalyq taldaý jasaıdy.
Al –tuıyq býyn
ma – ashyq býyn
ty –ashyq býyn
a – daýysty, jýan, ashyq, ezýlik
l – daýyssyz, úndi aýyz joldy.
m – daýyssyz, úndi, muryn joldy
t – daýyssyz, qatań.
y – daýysty, jýan, qysań, ezýlik.
Aýlada oınap júr edik, eki atty adam bir úıir túıeni qýalaı aıdap, mal qoraǵa kirgizdi. Qyzyq kórip qasyna bardyq. Túıelerdiń ishinde meniń nazarym aýǵany – botaly aq ingen. İngenniń ózine aınymaı uqsaǵan sútteı appaq kishkene botasy bar. Shýdalary aq jibekteı jelkildep, tula boıyn basqan appaq ulpa júnderi maqtadaı úlbirep tur. Qap-qara moıyldaı dóńgelek úlken kózderi jáýdirep, eriksiz qyzyqtyrady. Ájemniń «Oı, aq botam» dep meni aımalaıtyny esime túsip, men de ájeme dál osyndaı ádemi kórinem be eken dep oıladym.
Túıelerden seskengendikten, umtyla júgirip barýǵa batylym jetpeı tur edim, aq bota maǵan jaqyndap kelip, ózindeı bala ekenimdi sezip oınaǵysy keldi me, áıteýir, moınyn sozyp, meni ıiskeledi. Sol sátten bastap men aq botaǵa baýyr basyp kettim.
(T. Áýbákirov)
3. Semantıkalyq kartamen jumys.
Fonetıka taraýyn qaıtalaý.
Áripter Tildiń qatysyna qaraı--------Jaqtyń qatysyna qaraı --------Erin men ezýdiń qatysyna qaraı
---------------jýan /jińishke ------------------ ashyq /qysań -------------------------erindik /ezýlik
A
Á
E
I
O
Ó
U
Ú
Ý
Y
İ
E
V. Úı tapsyrmasyn berý:
1. Fonetıka taraýyn qaıtalaý.
2. 309-jattyǵý
VI. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.
VII. Sabaqtyń aıaqtalýy.
M. Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Býyn túrleri
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: oqýshylarǵa býyn jáne onyń túrleri jaıynda jalpy maǵlumat bere otyryp, ashyq býyndy, tuıyq býyndy, biteý býyndy jattyǵý jumystary men tapsyrmalar arqyly meńgertý.
2. Tárbıelik: oqýshylardy eńbekke, izgilikke, eljandylyqqa tárbıeleý.
3. Damytýshylyq: oqýshylardyń lıngvısıkalyq dúnıetanymdaryn keńeıtý, fonetıkalyq taldaý jasaý daǵdylaryn arttyrý, pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirý, suraq-jaýap, jattyǵý, taldaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: taqyrypqa baılanysty keste
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. Býyn týraly túsinik
2. 299,300,301-jattyǵýlar.
İİİ. Jańa sabaq. Býyn túrleri
Býyn jeke daýystydan jáne daýysty men daýyssyz dybystardyń tirkesinen jasalatyn bolǵandyqtan, onyń quramy únemi bir qalypty bolmaıdy. Qazaq tilinde býynnyń úsh túri bar. Olar 1) ashyq býyn; 2) tuıyq býyn; 3) biteý býyn.
1. Ashyq býyn. Jalǵyz daýystydan quralǵan nemese daýystydan bastalyp, daýystyǵa aıaqtalǵan býyndy ashyq býyn dep ataımyz: a-ǵa, ba-la, qa-la t. b. Ashyq býynnyń ishindegi jalǵyz daýystydan bolǵan býyndy jalań býyn deımiz: a-dam, a-ta.
2. Tuıyq býyn. Daýystydan bastalyp, daýyssyzǵa aıaqtalǵan býyndy tuıyq býyn dep ataımyz: at, az, aq, órt, ul, ant, t. b.
Tuıyq býynǵa jalań býyn qosatyn bolsań, onda býyn jigi ózgeredi: órt+i-ór-ti, oq+y-o-ǵy, ep+i-e-bi, ek+in-e-gin t. b.
3. Biteý býyn. Daýyssyzdan bastalyp, daýyssyzǵa aıaqtalǵan (daýysty dybys ortada keletin) býyndy biteý býyn deımiz: tal, tórt, bar, jaz, kel, keń, qant, t. b.
Sózdik qordy quraıtyn túbir sózderdiń kóbi tuıyq jáne biteý býyndy bolyp keledi. Ashyq býynnyń óz aldyna sóz bolýy óte sırek.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
1. Taldaý jumysy
Ár oqýshy óz týǵan mekeniniń ataýyna fonetıkalyq taldaý jasaıdy.
Al –tuıyq býyn
ma – ashyq býyn
ty –ashyq býyn
a – daýysty, jýan, ashyq, ezýlik
l – daýyssyz, úndi aýyz joldy.
m – daýyssyz, úndi, muryn joldy
t – daýyssyz, qatań.
y – daýysty, jýan, qysań, ezýlik.
Aýlada oınap júr edik, eki atty adam bir úıir túıeni qýalaı aıdap, mal qoraǵa kirgizdi. Qyzyq kórip qasyna bardyq. Túıelerdiń ishinde meniń nazarym aýǵany – botaly aq ingen. İngenniń ózine aınymaı uqsaǵan sútteı appaq kishkene botasy bar. Shýdalary aq jibekteı jelkildep, tula boıyn basqan appaq ulpa júnderi maqtadaı úlbirep tur. Qap-qara moıyldaı dóńgelek úlken kózderi jáýdirep, eriksiz qyzyqtyrady. Ájemniń «Oı, aq botam» dep meni aımalaıtyny esime túsip, men de ájeme dál osyndaı ádemi kórinem be eken dep oıladym.
Túıelerden seskengendikten, umtyla júgirip barýǵa batylym jetpeı tur edim, aq bota maǵan jaqyndap kelip, ózindeı bala ekenimdi sezip oınaǵysy keldi me, áıteýir, moınyn sozyp, meni ıiskeledi. Sol sátten bastap men aq botaǵa baýyr basyp kettim.
(T. Áýbákirov)
3. Semantıkalyq kartamen jumys.
Fonetıka taraýyn qaıtalaý.
Áripter Tildiń qatysyna qaraı--------Jaqtyń qatysyna qaraı --------Erin men ezýdiń qatysyna qaraı
---------------jýan /jińishke ------------------ ashyq /qysań -------------------------erindik /ezýlik
A
Á
E
I
O
Ó
U
Ú
Ý
Y
İ
E
V. Úı tapsyrmasyn berý:
1. Fonetıka taraýyn qaıtalaý.
2. 309-jattyǵý
VI. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.
VII. Sabaqtyń aıaqtalýy.
You Might Also Like
