InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy,
Arys aýdany, M. Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy

Sabaqtyń taqyryby: Daýysty dybystardyń emlesi
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: oqýshylardyń fonetıka taraýynan alǵan lıngvısıkalyq bilimderin jattyǵý jumystary arqyly bekitý.
2. Tárbıelik: oqýshylardy eńbekke, eldikke tárbıeleý.
3. Damytýshylyq: oqýshylardyń aýyzsha jáne jazbasha til mádenıetin damytý, lıngvısıkalyq dúnıetanymdaryn keńeıtý, dybystyq taldaý daǵdylaryn damytý.

Sabaqtyń tıpi: qaıtalaý sabaǵy
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirý, suraq-jaýap, jattyǵý.
Sabaqtyń kórnekiligi: taqyrypqa baılanysty úlestirmeler.
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
İİİ. Jańa sabaq. Daýysty dybystardyń emlesi.
1. Ashyq daýystylardyń jazylýy
1. A, e daýystylary sózdiń barlyq býynynda jazylady. Mysaly: alaqan, maqala; ereje, elgezek.
2. Á daýystysy kóbinese sózdiń birinshi býynynda jazylady. Mysaly: á-sem, á-leý-met, dáý-ren, ká-sip, án, t. b.
Eskertý:
1) á árpi myna sıaqty sózderdiń ekinshi býynynda estilýi boıynsha jazylady: sirá, kýá, kúná, kiná, ińkár, kúmán, zámzám, shúbá, músápir, Kúlán, Kúlásh, Kúláı;
2) á árpi birikken sózder men qos sózderdiń ekinshi syńarynyń alǵashqy býynynda jazyla beredi: endigári, ájeptáýir, Gúljámıla, Beısenáli, káp-kári, álsin-áli.
3) O, ó daýystylary sózdiń birinshi býynynda jazylady. Mysaly: bó-rene, kó-belek, ó-simdik, oq, tor, tór. Eskertý: 1) o árpi orys tilinen engen sózderdiń sońǵy býyndarynda jazyla beredi: kıno, sınonım, domıno;
2) o, ó áripteri birikken sózder men qos sózderdiń ekinshi syńarynyń alǵashqy býynynda jazyla beredi: kórkemóner, tósek-oryn, alabota, Aınamkóz, t. b.

2. Qysań daýystylardyń jazylýy.
1. U, ú áripteri sózdiń birinshi býynynda jazylady. Mysaly: uzyn, uly, qu-lyn, kún, qun, un, ju-dyryq, t. b.
Eskertý: 1) U, ú áripteri myna tárizdi sózderdiń ekinshi býynynda jazylady: bulbul, mazmun, maqul, dúldúl, májbúr, dástúr, baıǵus, maǵlumat.
2) U, ú áripteri birikken sózder men qos sózderdiń ekinshi syńarynyń alǵashqy býyndarynda jazyla beredi: qystygúni, kókqutan, mal-múlik, kúp-kúreњ, t. b.
2. Y, i áripteri sózderdiń barlyq býyndarynda jazylady. Mysaly: ydyraý, ystyq, abyroı, aıyǵý, isker, kórinis, qabilet, qatynas, yqylas, qyrtys, t. b.
Eskertý: Keıbir sózderdiń sońǵy býynyndaǵy y, i dybystary táýeldik jalǵaýynan basqa qosymshalar jalǵanǵanda, jazýda túsip qalady: oryn+a=orna, oıyn+a=oına, buıyr+yq=buıryq, jıyn+al=jınal, qoryq+yt=qorqyt.
3. I dybysyna bitken etistikter men syı, tyı degen etisterge –ý, -a jurnaqtary jalǵanda, olar ıý, ıa bolyp jazylady: qı+ý=qıý, qı+a=qıa, ı+ý=ıý, keı+ý=keıý, tyı+ady=tyıady.

İV. Bekitý sabaǵyn ótkizý:
Qaı jaǵynan oqysańdar da, belgili bir maǵynany bildiretin 10-15 sóz terip jazyńdar.
Tús - sút, saq - qas, laq - qal, sal - las, qazaq, qyzyq, qus - suq, taq - qat.
Sózdiń basy men sońǵy birdeı daýysty nemese birdeı daýyssyz bolyp keletin 10 sóz taýyp jazyńdar.
Alma, ini, yntaly, arna, arpa, áje, ólke, arba, aına, aqqala.
Qasyq, qaq, balyq, jastyq, qar, tas, tól, sal, qyr, mal.
Deńgeılik tapsyrmalarmen jumys

Ú. Sabaqty qorytyndylaý. Bir býyndy sózderdiń daýysty, daýyssyz dybystaryn ózgertip, jańa sózder qurańdar:
at, tal, soı, aq, es, in, ul, kún, qaq, jaz.

Vİ. Úı tapsyrmasyn berý:
1. Ashyq daýystylardyń jazylýy, Qysań daýystylardyń jazylýy.
VİI. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.