Buqar jyraý Qalqamanuly
Buqar jyraý Qalqamanuly
Qalqamanuly, Buqar jyraý (1668 — 1781) — qazaqtyń uly jyraýy, 18 ǵ. jońǵar basqynshylaryna qarsy qazaqtyń azattyq soǵysyn bastaýshysy ári uıymdastyrýshysy ataqty Abylaı hannyń aqylshysy. Shyqqan tegi Arǵyn taıpasynyń qarjas rýynan. Zamanyndaǵy synshylar ony «kómekeı áýlıe» degen. Sóılegende kómekeıi búlkildep, aýzynan tek óleń sóz tógiledi eken.
Abylaı han bir jaqqa joryqqa attanarda odan aıdyń, kúnniń sátin suraıtyn, kórgen túsin jorytatyn bolǵan. El aýzyndaǵy ańyz áńgimelerge qaraǵanda, Buqar jyraý áz Táýke hannyń tusynda da ordadaǵy bedeldi bılerdiń biri retinde, el basqarý isine aralasqan sekildi. Ony Úmbeteı jyraýdyń: «Kórikteı basqan kúpildep, kómekeıiń búlkildep, sóıler sózden taımadyń. Táýkeniń bolyp jarshysy, halqyńnyń bolyp zarshysy, beldi bekem baıladyń» degen sózderi de aıǵaqtaǵandaı. 18 ǵ. bolǵan jońǵar shapqynshylyǵy qazaq halqynyń múldem joıylyp ketý qaýpin týdyrǵany belgili. Osy kezde «Aqtaban shubyryndyǵa» ushyraǵan eldiń basyn qosyp, ata jaýǵa qarsy azattyq kúresine jumyldyrý bar ǵumyryn halqynyń birlik bútindigine arnaǵan uly jyraýdyń basty maqsatyna aınalady. Onyń sózderi osy kezde eline esti keńes, erine ámir bolyp estiledi. Han da, qara da tarıh kóshiniń baǵdaryn, shıelengen qıynnyń sheshimin Buqardan kútedi. Halqynyń áýlıe danasy, dýagóı bitimshisi, kóregen boljaýshysy sanatyna kóterilgen Buqar jyraýdyń osy tustaǵy dańqyn orta ǵasyrdaǵy oǵyz jurtynyń áýlıesi Qorqytpen, 14 ǵ. noǵaıly eliniń danasy Sypyra jyraýmen salystyrýǵa bolardaı.
Halyq jadynda saqtalǵan bir áńgimede Buqar jyraý aýyryp jatqanda Abylaı hannyń alystan kúni túni attan túspeı júrip kelip, kóńilin suraǵany aıtylady. Bul taqqa ıe bolǵan uly hannyń baqqa ıe bolǵan uly jyraýyna degen yqylas nıeti, erekshe qurmetiniń belgisi bolsa kerek. Zamanynda osylaı hany qadirlep, halqy ardaq tutqan jyraýdyń murasy halqymen máńgi birge jasaı bermek. Buqar jyraý tolǵaýlarynda ózi bastan keshirip otyrǵan almaǵaıyp zamannyń kelbeti bar bolmysymen kórinip, ómir qubylysy men dúnıe zańdylyqtary, áleýmettik jaǵdaı men adam tirshiligi keń tynyspen jyrlanady. Ondaǵy basty saryn eldiń birligi men yntymaǵyn kúsheıtý máselesi.
Ol jan jaqtan andyzdaǵan jaýlardan qorǵanýy úshin basty shart birlik ekenin tereń túsinedi, ata jaýǵa qarsy birigip, tize qosa kúresken erlerdi ózgelerge úlgi etedi. «Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, ormandaı kóp orta júz, solardan shyqqan tórt tirek» dep maıdan dalasynda kórsetken erligimen birge eldiń uıytqysy bolyp, birliktiń tiregi bolyp júrgen erlerdi madaqtaıdy. Sondyqtan da Buqar jyraý jyrlaryn basqynshy jaýmen uzaq arpalysyp, erlik pen ezdiktiń, parasattylyq pen azǵyndyqtyń parqy tarazyǵa túsken syndarly shaqta Abylaı handaı basshynyń tóńiregine toptasyp, uly jeńisterge jetip, erliktiń úlgisin, birliktiń qudyretin tanytqan qazaq ómiriniń shyndyǵyn aıshyqtaı órnektegen poezıa, uly mura dep bilemiz.
Jyraý qazaq halqynyń jońǵar basqynshylyǵy tusynda, eldiń bolashaǵy qyl ústinde turǵan kezde ómir súrip, sol almaǵaıyp zamandaǵy kúrdeli máselelerge óz jyrlarymen jaýap bere bilgen. Osyndaı aýyr sátterde Abylaı hanǵa durys keńes berip, el - jurtty basqynshy jaýǵa qarsy kúreste biriktirýge, bir týdyń astyna toptastyrýǵa kúsh salǵan. Óziniń saıası - áleýmettik mándi jyr - tolǵaýlarymen sol jalyndy kúrestiń jyrshysyna aınalǵan. Osy maqsatta ol Abylaı handy birden - bir qajetti basshy sanap, oǵan halyq birligin saqtap kalatyn kósem turǵysynda úlken senim artqan. Abylaı han da sol bıik talaptan tabylyp, eldiń birligi men jarqyn bolashaǵy úshin jan aıamaı qyzmet etken. Jyraý sol azattyq jolynda ólimge bas baılap, erliktiń nebir ǵajaıyp úlgilerin kórsetken han men onyń batyrlaryn jyrǵa qosyp, olardyń óshpes ádebı beınelerin jasaǵan. Ásirese, Abylaı hannyń kóregendigi men danalyǵyn, aýyr kezeń, qıyn sátterde el uıytqysy bola bilgenin asqaq jyrlaǵan.
Onyń «Abylaı hannyń qasynda», «Al, tilimdi almasań», «Aı, Abylaı, Abylaı», «Qazaqtyń hany Abylaı», «Hanǵa jaýap aıtpasam», «Basyńa bitken kúnińiz», «Aı, Abylaı, sen on bir jasyńda», «Al, aıtamyn, aıtamyn» atty tolǵaýlarynda hannyń sol kezdegi ustanǵan saıasaty men kóregendigi, alǵyrlyǵy men bilgirligi sıpattalǵan.
Buqar jyraý Qalqamanuly júkteý
Qalqamanuly, Buqar jyraý (1668 — 1781) — qazaqtyń uly jyraýy, 18 ǵ. jońǵar basqynshylaryna qarsy qazaqtyń azattyq soǵysyn bastaýshysy ári uıymdastyrýshysy ataqty Abylaı hannyń aqylshysy. Shyqqan tegi Arǵyn taıpasynyń qarjas rýynan. Zamanyndaǵy synshylar ony «kómekeı áýlıe» degen. Sóılegende kómekeıi búlkildep, aýzynan tek óleń sóz tógiledi eken.
Abylaı han bir jaqqa joryqqa attanarda odan aıdyń, kúnniń sátin suraıtyn, kórgen túsin jorytatyn bolǵan. El aýzyndaǵy ańyz áńgimelerge qaraǵanda, Buqar jyraý áz Táýke hannyń tusynda da ordadaǵy bedeldi bılerdiń biri retinde, el basqarý isine aralasqan sekildi. Ony Úmbeteı jyraýdyń: «Kórikteı basqan kúpildep, kómekeıiń búlkildep, sóıler sózden taımadyń. Táýkeniń bolyp jarshysy, halqyńnyń bolyp zarshysy, beldi bekem baıladyń» degen sózderi de aıǵaqtaǵandaı. 18 ǵ. bolǵan jońǵar shapqynshylyǵy qazaq halqynyń múldem joıylyp ketý qaýpin týdyrǵany belgili. Osy kezde «Aqtaban shubyryndyǵa» ushyraǵan eldiń basyn qosyp, ata jaýǵa qarsy azattyq kúresine jumyldyrý bar ǵumyryn halqynyń birlik bútindigine arnaǵan uly jyraýdyń basty maqsatyna aınalady. Onyń sózderi osy kezde eline esti keńes, erine ámir bolyp estiledi. Han da, qara da tarıh kóshiniń baǵdaryn, shıelengen qıynnyń sheshimin Buqardan kútedi. Halqynyń áýlıe danasy, dýagóı bitimshisi, kóregen boljaýshysy sanatyna kóterilgen Buqar jyraýdyń osy tustaǵy dańqyn orta ǵasyrdaǵy oǵyz jurtynyń áýlıesi Qorqytpen, 14 ǵ. noǵaıly eliniń danasy Sypyra jyraýmen salystyrýǵa bolardaı.
Halyq jadynda saqtalǵan bir áńgimede Buqar jyraý aýyryp jatqanda Abylaı hannyń alystan kúni túni attan túspeı júrip kelip, kóńilin suraǵany aıtylady. Bul taqqa ıe bolǵan uly hannyń baqqa ıe bolǵan uly jyraýyna degen yqylas nıeti, erekshe qurmetiniń belgisi bolsa kerek. Zamanynda osylaı hany qadirlep, halqy ardaq tutqan jyraýdyń murasy halqymen máńgi birge jasaı bermek. Buqar jyraý tolǵaýlarynda ózi bastan keshirip otyrǵan almaǵaıyp zamannyń kelbeti bar bolmysymen kórinip, ómir qubylysy men dúnıe zańdylyqtary, áleýmettik jaǵdaı men adam tirshiligi keń tynyspen jyrlanady. Ondaǵy basty saryn eldiń birligi men yntymaǵyn kúsheıtý máselesi.
Ol jan jaqtan andyzdaǵan jaýlardan qorǵanýy úshin basty shart birlik ekenin tereń túsinedi, ata jaýǵa qarsy birigip, tize qosa kúresken erlerdi ózgelerge úlgi etedi. «Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, ormandaı kóp orta júz, solardan shyqqan tórt tirek» dep maıdan dalasynda kórsetken erligimen birge eldiń uıytqysy bolyp, birliktiń tiregi bolyp júrgen erlerdi madaqtaıdy. Sondyqtan da Buqar jyraý jyrlaryn basqynshy jaýmen uzaq arpalysyp, erlik pen ezdiktiń, parasattylyq pen azǵyndyqtyń parqy tarazyǵa túsken syndarly shaqta Abylaı handaı basshynyń tóńiregine toptasyp, uly jeńisterge jetip, erliktiń úlgisin, birliktiń qudyretin tanytqan qazaq ómiriniń shyndyǵyn aıshyqtaı órnektegen poezıa, uly mura dep bilemiz.
Jyraý qazaq halqynyń jońǵar basqynshylyǵy tusynda, eldiń bolashaǵy qyl ústinde turǵan kezde ómir súrip, sol almaǵaıyp zamandaǵy kúrdeli máselelerge óz jyrlarymen jaýap bere bilgen. Osyndaı aýyr sátterde Abylaı hanǵa durys keńes berip, el - jurtty basqynshy jaýǵa qarsy kúreste biriktirýge, bir týdyń astyna toptastyrýǵa kúsh salǵan. Óziniń saıası - áleýmettik mándi jyr - tolǵaýlarymen sol jalyndy kúrestiń jyrshysyna aınalǵan. Osy maqsatta ol Abylaı handy birden - bir qajetti basshy sanap, oǵan halyq birligin saqtap kalatyn kósem turǵysynda úlken senim artqan. Abylaı han da sol bıik talaptan tabylyp, eldiń birligi men jarqyn bolashaǵy úshin jan aıamaı qyzmet etken. Jyraý sol azattyq jolynda ólimge bas baılap, erliktiń nebir ǵajaıyp úlgilerin kórsetken han men onyń batyrlaryn jyrǵa qosyp, olardyń óshpes ádebı beınelerin jasaǵan. Ásirese, Abylaı hannyń kóregendigi men danalyǵyn, aýyr kezeń, qıyn sátterde el uıytqysy bola bilgenin asqaq jyrlaǵan.
Onyń «Abylaı hannyń qasynda», «Al, tilimdi almasań», «Aı, Abylaı, Abylaı», «Qazaqtyń hany Abylaı», «Hanǵa jaýap aıtpasam», «Basyńa bitken kúnińiz», «Aı, Abylaı, sen on bir jasyńda», «Al, aıtamyn, aıtamyn» atty tolǵaýlarynda hannyń sol kezdegi ustanǵan saıasaty men kóregendigi, alǵyrlyǵy men bilgirligi sıpattalǵan.
Buqar jyraý Qalqamanuly júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Býyn túrlerine arnalǵan jattyǵý, taldaý jumystary ( qazaq tili 5 - synyp)
