InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: §52 Celeksıanyń genetıkalyq negizderi

Sabaqtyń maqsaty
Bilimdilik: Oqýshylarǵa Seleksıanyń genetıkalyq negizderi týraly túsinik berý, olardyń mańyzyna qyzmeti toqtalyp ótý.
Damytýshylyq: Oqýshylarǵa seleksıanyń genetıkalyq negizderi jáne olardyń mańyzdylyǵyn ashý, bilimderin jetildirý, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý, bilimderin shyńdaý.
Tárbıelik: Oqýshylarǵa túrli oıyn elementin paıdalanyp oıyn erkin jetkizýge, ashyq aıtýǵa, adamgershilik, estetıkalyq tárbıe berý.

Sabaqtyń tıpi: Dástúrli
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ótý ádisi: STO elementteri, aýyzsha, baıandaý, suraq jaýap,
Sabaqtyń kórnekiligi: Keste, sýret, mýláj, elektrondy oqýlyq, ınteraktıvti taqta, tirek – syzba.
Sabaqtyń pán aralyq baılanysy: Geografıa, hımıa.

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Sálemdesý, túgeldeý oqýshy nazaryn sabaqqa aýdarý, synypty qalypqa keltirý.

İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
Keste toltyrý.
Tabıǵı suryptalýdyń formalary Mysaldar Túrdiń turaqtalýyna áseri Evolúsıalyq mańyzy
Turaqtandyrýshy
suryptaý
Qozǵaýshy suryptaý
Venn dıagram

İİİ. Ótken sabaqty pysyqtaý.
İÚ. Jańa sabaqty baıandaý.
Ol mádenı ósimdikterdiń taralý ortalyǵyn 8 aımaqqa bólgen, olar: Qytaı, Úndi, Úndi - Malaıa, Orta, Aldyńǵy Azıa, Jerorta teńizi, Batys, Ortalyq Meksıka, Ońtústik Amerıka jáne Chılı Andysy. Orys ǵalymy P. M. Jýkovskıı (1888 – 1975) mádenı ósimdikterdiń taralý ortalyǵyn 12 aımaqqa bóldi. Olar: Qytaı, Japonıa, Indonezıa, Úndiqytaı, Avstralıa, Úndistan, Orta, Aldyńǵy Azıa, Jerorta teńizi mańy, Afrıka, Eýropa, Sibir, Ortalyq, Ońtústik, Soltústik Amerıka. Mádenı ósimdikterdiń taralý ortalyǵynyń paıda bolýy adamzat mádenıetiniń qalyptasýymen tyǵyz baılanysty. Qytaı, Japonıadan kúrish, qonaq tary, qytaı kapýstasy, burshaq túrleri, qurma, apelsın, mandarın, shaı, t. b. ósimdik túrleri; Indonezıa, Úndiqytaıdan nan aǵashy, mango, lımon, banannyń birneshe túri, qant pálmasy, evkalıpt, temeki, maqta; Avstralıadan qant qamysy, qıar, kenep, kokos pálmasy, kúrish túrleri, qara burysh; Orta Úndistannan qara bıdaı túrleri, burshaqtyń birneshe túri, zyǵyr, maqsary, qarbyz, sábiz, alma, almurt, órik, shıe, banan jemis aǵashy; Orta Azıadan bıdaı, qara bıdaı, arpa, suly, burshaq, jońyshqa, qant qyzylshasy, alma, júzim, anar; Aldyńǵy Azıadan záıtún, lavr, jemis aǵashtary, t. b. mádenı ósimdikter taralǵan. Dúnıe júz. mádenı ósimdik tobyna Afrıka ortalyǵynan maqtanyń birneshe túri, qarbyz, kofe; Amerıka ort - nan júgeri, kartop, qyzanaq, asqabaqtyń birneshe túri, kakao, jerjańǵaq, jer almurty qosyldy.

Mádenı ósimdikterdiń shyqqan ortalyqtary
Osy zamanǵy adam mádenı ósimdiktersiz ómir súre almaǵan bolar edi. Mádenı ósimdikter adamdy eń qajetti zattarmen qamtamasyz etedi. Mádenı ósimdikter - astyq, kókónis, jemis - jıdek, mata toqýǵa qajetti shıkizat. Mádenı ósimdiktersiz qant, maı, mal azyǵy da bolmas edi. Úı jıhazy, qaǵaz, dári, úı ishin sándeıtin ár túrli zattardan ózge de qajettilikterdi tek mádenı ósimdikterden alamyz. Mádenı ósimdikterdiń san alýan túrleri men iriktemelerin alý úshin qanshama jyldar ótti emes pe?

Alǵashqy adamdar tek jabaıy ósimdikterdiń tuqymy, jemisi, pıazshyǵy jáne basqa bólikterin paıdalandy. Ósimdikterdi qolda ósirý ádisin meńgere almaǵandyqtan, tabıǵattyń bergenin ǵana mise tutty. Sondyqtan bul kezeń jınaýshy kezeń dep ataldy. Adamzat tarıhyndaǵy bul kezeń san ǵasyrlarǵa sozyldy. Adamdar birtindep keıbir ósimdikterdi tuqymynan ósirý jolyn tapty. Ondaı adamdar qunarly topyraqqa ósimdikti ósirýmen ǵana shektelmeı, ol ósimdiktiń sapasyn ózgertýdi de meńgerdi. Ósimdiktiń ózine qajetti ónim berýin retteý úshin suryptal, irikteý qajet boldy. Adam suryptaý jolymen qoldan shyǵarǵan bir tur daraqtarynyń jıyntyǵy irikteme dep atalady. Sóıtip ómirge seleksıa ǵylymy keldi. Janýarlardyń qoldan shyǵarylǵan túrin soltshym deıdi. Ósimdikterdiń jańa iriktemelerin, janýarlardyń jańa qoltuqymdaryn shyǵarýmen shuǵyldanatyn ǵylym - seleksıa dep atalady (latynsha «seleksıa» - irikteý, suryptaý).

Mádenı ósimdikterdiń san alýandyǵy jáne shyǵý ortalyǵyn orys ǵalymy N. I. Vavılov zerttedi. Ol bes kontınentti aınalyp shyǵyp, dúnıe júziniń 52 elderinde boldy. N. I. Vavılov ósimdikterdiń 400 - ge jýyq túriniń Ońtústik Azıada, 200 - ge jýyq túriniń Ońtústik Amerıkada mádenılendirilgenin dáleldedi. Ol osy saparynda mádenı ósimdikterdiń 1 000 - ǵa jýyq túrin zerttedi. Sóıtip ósimdikter san alýandyǵynyń ortalyqtaryn belgiledi.

Qazaqstanda qant qyzylshashy men kendirdi bıologıalyq suryptaý jaǵynan ǵylymı turǵyda sıpattaǵan alǵashqy ǵalym - Kárim Myńbaev. Ol kóksaǵyzdyń bıologıalyq erekshelikterin zerttep, ony suryptaý ádisterin tapty. Kandıdattyq jáne doktorlyq dısertasıasyn Lenıngradta akademık N. I. Vavılovtyń jetekshiligimen qorǵaǵan Kárim Myńbaevtyń negizgi ǵylymı eńbekteri ósimdikter genetıkasy men seleksıasyna arnalǵan. K. Myńbaevtyń armandaǵan is - josparlarynyń birqatary keıin júzege asty. Sóıtip, Qazaqstandy astyqty óńirge aınaldyrý, Betpaqdalany mal sharýashylyǵy úshin paıdalaný, sondaı - aq Ortalyq jáne Ońtústik Qazaqstan aımaqtaryn sýlandyrý, qumkóshkinin tejeý maqsatynda jańa jerlerge sekseýil otyrǵyzý jobalary halyq ıgiligine aınaldy.

Ósimdik sharýashylyǵynyń ónimin alýda mádenı ósimdikterdi egýdiń mańyzy zor. Bul - aýyl sharýashylyǵy negizgi salasynyń biri. Egistik daqyldar toby dándi daqyldar, túınekjemisti jáne tamyrjemisti daqyldar, maıly daqyldar, malazyqtyq daqyldar, toqyma daqyldary, baqsha daqyldary bolyp bólinedi. Al jemisti daqyldar: shekildeýikti daqyldar, súıekti, jıdekti, jańǵaqjemisti, sıtrýsty daqyldarǵa jikteledi. Demek mádenı ósimdikter jergilikti halyqty - azyq - túlik ónimderimen, mal sharýashylyǵyn - malazyqpen, adamzatqa qajetti shıkizattarmen qamtamasyz etedi. Mádenı ósimdikter men olardyń iriktemelerin adamzat qanshama jyldar tabıǵatty4 bergenin jınaqtap, jınaýshy kezeńdi bastan ótkizdi. Sóıte - sóıte ósimdikterdi ósirýmen ǵana emes, ony ózine qajetti ónim berýge suryptal, irikteýdi meńgerdi. Ósimdikterden - irikteme, janýarlardan qoltuqym shyǵarýmen shuǵyldanady.
Áıgili ǵalym N. I. Vavılov mádenı ósimdikterdiń shyǵý ortalyǵyn zerttedi. Ǵalym - seleksıoner Kárim Myńbaev Qazaqstanda ósimdikter genetıkasy men seleksıasyn zertteýdi órkendetti.

Ú. Sabaqty bekitý.
Anyqtama búrosy.
1. Mádenı ósimdikterdiń ortalyǵyn anyqtaǵan ǵalym?
2. Júgeri, asqabaq, burshaq otany qaı qala?
3. Seleksıa degenimiz ne?
4. Mádenı ósimdikterdiń neshe ortalyǵy bar?
5. İri qaranyń arǵy tegi ne?
6. Arpanyń qansha jýyq jabaıy túrlerinen bir ǵana mádenı túri shyǵarylǵan?
7. I. V. Vavılov qansha elderge saıahat júrgizdi?
8. I. V. Vavılov ósimdikterdiń qansha jýyq túrlerin zerttedi.
Úİ. Jańa sabaqty qorytyndylaý.
Úİİ. Oqýshy bilimin baǵalaý.
Úİİİ. Úıge tapsyrma berý. Osy taqyrypty oqyp kelý. Kartaǵa ortalyqtardyń attaryn jazyńdar.