InfoHub Logo

Grek tilinde dınamıt sózi «kúsh» degendi bildiredi. Bul nıtroglıserın, kalıı nemese natrıı nıtratynyń jáne aǵash untaǵynan turatyn jarylǵysh zattar, kólemine baılanysty kólikti, úıdi buzyp, tasty jaryp jibere alady. Dınamıtti shved ınjener-hımıgi Alfred Nobel oılap tapqan, 1867 jyly patenttep, týnnelderdi tesý úshin paıdalanýdy usynǵan. Bul ónertabys Nobeldiń atyn búkil álemge máshhúr etip, oǵan asa iri tabys alyp keldi. 1895 jyly ósıethat jazyp, onda kapıtalynyń basym bóligin hımıa, fızıka, medısına, ádebıet jáne  beıbitshilikti nyǵaıtýdaǵy aýyz toltyryp aıtarlyqtaı jetistikke jetkenderdi marapattaıtyn syılyqqa aýdardy.

1842 jyly Sankt-Peterbýrgte Reseıdegi bý mashınalaryn óndiretin fırmanyń ıesi shved Emmanýel Nobelge Stokgolmnan 9 jasar kishi uly keldi. Ákesi ulyn jekemenshik mektepke ornalastyrdy. Alfred jaqsy oqyp, hımıa men fızıkaǵa qyzyǵýshylyq tanytty jáne bos ýaqytynyń bárin ákesiniń fırmasynda ótkizdi. 17 jasqa tolǵanynda, Germanıaǵa oqýǵa attandy. Ákesi kishi ulynyń nemis joǵary oqý oryndarynda hımıa jáne fızıka negizderimen tanysqanyn qalady. Germanıadan keıin Alfred Parıjde taǵylymdamadan ótti, sosyn AQSH-qa bardy. Amerıkada shvedtik tanymal ónertapqysh Djon Erıksonnyń zaýytynda eńbek etip, bý mashınalary men kemelerdiń óndirisimen tanysty.

Sankt-Peterbýrgke Nobel 1853 jyly qaıtyp oraldy jáne sol jyldary Reseı Qyrym soǵysyn (1853-1856) júrgizip jatqandyqtan, oq-dári óndirisimen aınalysyp jatqan ákesiniń fırmasynda jumys isteı bastady. Soǵystan keıin áskerı ónimderge degen suranys azaıyp, soǵysqa deıin jasaǵan keme bólshekterine tapsyrys azaıǵandyqtan, Alfred ata-anasymen otany Stokgolmge oraldy. Ol bos ýaqytynyń bárin ákesiniń oǵan jasap bergen shaǵyn zerthanasynda ótkizdi. Onda ol hımıalyq zattarmen tájirıbe júrgizdi. Ony jarylystar qyzyqtyrdy. Ol nıtroglıserındi óz yrqyna kóndirgisi kelip, sol úshin arnaıy detonator ázirledi.

Kóptegen eksperımentterdiń nátıjesinde synappen toltyrylǵan kishkentaı metal kapsýlasynda detonator daıyndady. Nıtroglıserın men túrli organıkalyq zattardyń qospasynan Nobel jarylǵysh zat jasap, ony dınamıt dep atady. Jańalyq jasaldy. Nobel ony 1867 jyly patenttep, birden shved temirjoldarynyń basqarmasyna týnel tóseý úshin jarylǵysh zattardy qoldanýdy usyndy. Eldiń tabıǵı jaǵdaılaryn eskere otyryp, taýly jerler úshin óte ózekti boldy.

Dınamıt óziniń tamasha tesip ótetin qasıetterin birden kórsetti. Baǵyttalǵan jarylystar - Monblannyń (Batys Eýropanyń eń bıik taýy, 4808 metr) janyndaǵy Alpide uzyndyǵy 11,6 shaqyrym bolatyn avtomobıl týnnelin tóseýge, Dýnaı arnasyn tazartýǵa, Grekıadaǵy Korınftik arnany salýǵa, Nú-Iorktegi Ist- Rıver buǵazyndaǵy sý asty jartastaryn joıýǵa múmkindik berdi.

Dınamıttiń kómegimen Baký munaı ken oryndarynyń burǵylaý jumystaryn júzege asyryldy. Onda Nobeldiń eki úlken aǵasy jumys istep, budan tapqan aqshalaryna olardy «orys Rokfelleri» dep atady.

Eýropada jáne muhıttyń arǵy betinde dınamıt óndiretin kásiporyndar ashylyp jatty. Nobeldiń ózi osyǵan uqsas 20 manýfaktýraǵa ıelik etti. Dınamıt tek ınjenerlik qurylystarda ǵana emes, sondaı-aq áskerı is-qımyldarda da belsendi qoldanyla bastady. Nobel bunyń bárinen aıtarlyqtaı dáýlet jınady. 

1873 jyly Nobel Parıjge ketip, onda ol shaǵyn hımıalyq zerthanasynda óz kompanıalaryn basqardy. 1880 jyldyń sońynda, ol jańa, tútinsiz untaqty ári asa qýatty jarylǵysh zatty patenttep, ony «balıstıt» dep atady. Ol óz patentin Italıa úkimetine satyp, sonyń sebebinen birden fransýz úkimetimen arada qaqtyǵys bolady. Ony alaıaqtyq boıynsha aıyptap, zerthanasyna tintý jasaıdy. Osy áreketterge ashynǵan Alfred, 1891 jyly Fransıany tastap, ıtaládaǵy Rıvere San Remoǵa qonys aýdardy.

Nobel eshqashan úılenbedi, adamdardan saıaq turdy, kúndelikti ómirde qarapaıym ómir súrdi, fransýz, nemis, orys jáne aǵylshyn tilderinde erkin sóıledi, búkil álemdik danq oǵan masyl bolǵandyqtan, tynyshtyqta ómir súrýge talpyndy. Ol óziniń vıllasyndaǵy apelsın baǵynyń arasynda, jańa hımıalyq zerthana qurdy. Kóp uzamaı ony júrek aýyrýy qınaı bastady, ol jalpy sharshaǵandyq sezinip, onda júrek qyspasy damydy. Nobel mıǵa qan quıylýynan qaıtys boldy.

1888 jyly bir fransýz gazetiniń tilshisi Nobeldiń qaıtys bolǵany jaıly jalǵan habarlama jarıalady. Ony «qan mıllıoneri», «ólim saýdageri», «dınamıtti patsha» dep atady. Bul bıznesmenge qatty áser etip, ol adamzattyń esinde «álemdik zalym» retinde qalǵysy kelmedi. 1895 jyly 27 qarashada Parıjdegi shved-norvegıalyq klýbta Nobel ósıethatqa qol qoıyp, soǵan sáıkes onyń baılyǵynyń basym bóligi ǵylym, ádebıet, beıbitshilikti nyǵaıtý isindegi jetistikteri úshin beriletin, halyqaralyq syılyqqa aýdaryldy.

---