InfoHub Logo

          

                                                           El ishi – óner kenishi

        Kez kelgen  ulttyń ózindik keskin – kelbeti men bolmys – bitimin aıqyndaıtyn uǵymdy onyń ózine tán ulttyq mádenıeti desek, óner sol mádenıettiń eń mańyzdy quramdas bóligi bolyp tabylady. Ásirese, qazaq halqynyń sonaý yqylym zamannan kele jatqan salt – dástúri, ádet- ǵurpy, mádenıeti men bar bolmysy ónermen baılanysty. Sondyqtan ónerdiń qaı túri bolmasyn ata- babamyzdan qalǵan  asyl muramyz, taýsylmas qazynamyz ekeni daýsyz.

        Halqymyz ult bolyp qalyptasqannan beri qazaq óneri tek qana alǵa jyljyp, damyp keledi. Qazaq halqy basynan ne ótkermedi?  Tarıhqa bir sát úńiler bolsaq, kóshpelilikten bastaý alatyn qazaq halqy san túrli soǵystardy, keń baıtaq jerimizge kóz tikken jaýlardyń shabýyldaryn bastarynan ótkerip, Reseı patshalyǵynyń otarlaý saıasatyn da ótkere bildi.  Qıyn- qystaý kún týǵanda, tilinen de, dininen de aıyrylý qaýpi tóngen shaqta ulttyq qundylyqtarymyzdy saqtap qalý  jolynda halqymyz kóp kúresti. Sonyń nátıjesinde, mine, egemendigimizge qol jetkizip, ónerimizdi damytyp kelemiz. Óner bitkenniń qaınar kózi halyq shyǵarmashylyǵynda jatatyny málim. Ár talapker óziniń týǵan topyraǵyndaǵy dástúrli ónerdi ıgerip, ony ilgeri  damyta otyryp, órken jaıady.

        Óner salalarynyń ósý jolynda talaı tamasha talaptar boı kóterip, órken jaıǵan. Qyzynyń da, ulynyń  da  ónerge degen talabyna súısinip, tabystaryn tamashalap, shabystaryna shattanyp, júzden ozǵan júırigin  júdetpeýge, jibekti jún, altyndy mys etpeýge tyrysyp baqqan. Uldan ardager azamat, qyzdan aqylyna kórki saı  asqan arýdy mápelep, ónerge baýlyp ósirgen. Danyshpan Abaı atamyzdyń  «Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,óleńmen jer qoınyna kirer deneń» degen sózderi qazaq ómiriniń búkil tynys-tirshiligi óleńmen órnekteletinin aıqyn kórsetedi. Shyndyǵynda sábı dúnıege kelgende  «besik jyrymen» áldılep qarsy alyp, adam dúnıeden ótkende «joqtaý» aıtyp shyǵaryp salamyz. Qadym ǵasyrlar qoınaýynan bastalatyn osy tamasha dástúr áli kúnge deıin jalǵasyn taýyp keledi. Búgingi kún jastarynyń toıy da «jar-jar», «betasharmen» ótetini ata- baba saltyna adaldyqtyń, ónerge degen mahabbattyń aıqyn kórinisi ispettes.  Orystyń ataqty ǵalymdarynyń biri G.Potanınniń «Maǵan búkil dalasy án salyp turǵandaı kórinedi»  degen sózi qazaq turmysynyń osyndaı daralyǵynan týǵan tujyrym bolsa kerek. Án besiginde terbetilip ósken ultymyzdyń asa baı án ónerin damytýǵa Abaı bastaǵan, Birjan sal, Aqan seri, Balýan Sholaq, Úkili Ybyraı, Áset,Nartaı sıaqty halyq kompozıtorlary ólsheýsiz úles qosyp, ony sapalyq jańa bıikke kóterdi. Olardyń mol shyǵarmashylyq murasy qazaq operasy men baletinde jáne klasıkalyq mýzykalyq týyndylarda keńinen paıdalanyp, álemniń eń áıgili mýzykatanýshylary tarapynan joǵary baǵaǵa ıe boldy. Osyndaı sýyryp salma aqyndardyń biri, halyq kompozıtory ári ánshi  Qultýma Ótemisuly óziniń  týyp ósip, kindik qany tamǵan Aqmola óńirinde ǵana emes, Aqtóbe, Syr elinde, Orynbor, Qyzyljar, Kereký qalalarynda da óner kórsetip, halqynyń erkesine aınalǵan. Óner adamdarynyń barlyǵy da   shabyt qushaǵynda otyrǵanda qýatty keletini anyq. Qultýmanyń shabytqa beriletini sonsha, aıtqanda shıyrshyq atqan tulpardaı, tipti,  bir ornynda otyra almaıtyn bolǵan. Halyq aqyny Muzafar Álimbaevtyń  Qultýma jónindegi  myna óleńi  aqynnyń  shabyt tulparynyń ústinde  otyrǵan kezeńin dál bergendeı:

                              Qulandaı  quıqyljyǵan quıyn aqyn,

                              Qultýma – júırik aqyn, qıyn aqyn.

                              Tóbesi kóringennen qudirettiniń,

                              Halaıyq  qaptaı dúmek jıylatyn.

Al, óziniń myna jyr joldary dúldúl aqynnyń  rýhynyń bıik, sóz saptasynyń asqaq , beıneli ekeniniń aıqyn dáleli:

                               Aýzynan lebiz burqylda,

                               Qalamdaı bitken on saýsaq,

                               Dóńgelengen on tyrnaq

                               San altyndaı jyltylda...

                               Men – ór Altaıdyń óreni

                               Ataqty júırik Qultýma...

Oqyp otyrsaq, aqynnyń ózin kórip, ózin tyńdamasaq ta, óleńnen taraǵan kúsh- qýat, ekpinniń kúshtiligi birden seziledi. Qultýma Ótemisulynyń ánshi – kompozıtorlyǵy jóninde qazaq  mýzyka óneriniń  asqan  bilgiri akademık Ahmet Jubanov: «Qultýma ánderiniń ishindegi bir sharyqtaý shegý, bıigi, shyńy «Úsh kóterme», ánde úlken rýhanı kúsh bar. Onda lırıkamen qatar bir dramalyq element te bar sıaqty. Órlep bastalǵan kúsh kópke deıin álsiremeıdi, qaıta údeı túsedi» dep óte joǵary  baǵa bergen. Ras, onyń barlyq óleńderinen osyndaı saryndy sezinýge bolady. Ánshi – sazger aqyndardyń ishinde tek Qultýma Ótemisuly ǵana emes, Úkili Ybyraı, Arystanbaı Tobylbaıuly  syndy sol kezdiń has sheberleriniń de óleńderiniń ekpini kúshti ekenin atap ótkenimiz durys.  Olardyń  týyndylary qazaq án óneriniń  qaıtalanbas bólshegi bolyp tabylady. Qazaq ónerin baǵalaı biletin, onyń damyp, órkendeýine atsalysyp júrgen ánshi – sazger  atalarymyzdy  biz qurmettep, ánderi áýeletip, shyrqaı berýimiz kerek. Talaı synnan súrinbeı  ótken qazaq ánderin qazirgi  jastar  joǵaltyp alsaq, ol bizge ǵana emes, búkil halqymyzǵa úlken syn. Halyq ánderiniń aınymas bóligine aınalǵan ánshi- sazger aqyndardyń ánin sezine bilmeıtin, túpki maǵynasyna úńile almaıtyn jastardyń kózqarasyn, ónerge degen oılaryn ózgertý tez qarqynmen júrse nur ústine nur bolar edi. Sebebi, bizden keıin de keletin urpaq bar. Ózimizdiń ári keler  urpaqtyń rýhanı baılyǵyn arttyryp, jan azyǵyn tolyqtyrýda qazaq án óneriniń alar orny zor ekenin eshqashan umytpaǵanymyz jón.

---