Qytaıdaǵy qaıǵyly ári áıgili torǵaılardy joıý naýqany
Qytaıdaǵy qaıǵyly ári áıgili torǵaılardy joıý naýqanynan beri jarty ǵasyrdan asa ýaqyt ótti. Bul naýqan álemdegi kóptegen elderdiń ekologıa oqýlyqtaryna qaradúrsin ári ǵylymı negizdelmegen qadamdardyń qandaı qatelikke ushyratatynyn kórsetetin kórneki mysal retinde kirdi. Qazirgi ornıtologtar sol kezdegi oqıǵany egjeı-tegjeıli bile bermeıdi. Ol kezde de shash al dese bas alatyn, kelte oıly adamdar kóp bolǵan.
Osydan 20 jyl buryn qazirgi qytaı ornıtologıasynyń negizin qalaǵan profesor Cheng So-sınge arnalǵan, qytaı tilinen aǵylshyn tiline aýdarǵanda «Cheng and The Golden Pheasant» (Yang Qun-Rong 1995) degen kitap shyqty. Orys tilinde ol týraly Evgenıýsh Novaktyń Baıkal zoologıalyq jýrnalynda (Shergalın 2013) jarıalanǵan «Ýaqyt ıirimindegi ǵalymdar» (2009) degen eńbeginde ómirbaıandyq ocherk bar. Biz osy kitaptan torǵaılarmen kúresti sıpattaıtyn úzindini keltire ketýdi jón kórdik.
«1955-jyldyń qysynda Qytaıda «Tórt Zıankesti»: torǵaı, tyshqan, shybyn jáne masany joıýǵa arnalǵan búkilhalyqtyq qozǵalys bastaldy. Buǵan kárisi de, jasy da, erkegi de, áıeli de, bári-bári qatysty. Stýdentter sabaqtarynan bosatyldy, sheneýnikter keńsedegi jumystaryn toqtatty. Osylaısha búkil Beıjińde syrnaılar men daýylpazdardyń qulaq jańǵyrtqan úni torǵaılardy uıalaryna bezdirip, jerge ólip qulaǵansha qýalady. Ashyq jerlerde torlar men ýlanǵan jemder qoldanyldy. Shýǵa toly úsh kúnnen keıin Beıjińde bir de bir tiri torǵaı qalmady.
Kelesi jyly Qytaı zoologıa qoǵamy Shandýn aımaǵyndaǵy Sındao qalasynda torǵaı máselesi kóterilgen ekinshi ulttyq jınalysyn ótkizdi. Keıbir ǵalymdar bul qustardy astyqty óte kóp jeıdi dep aıyptap, olardy «úı urylary» dep atady. Qytaıdyń ashyq agrolandshaftarynda on myńdaǵan torǵaılar meken etkendikten, ǵalymdar astyq urlaýshylardy tolyqtaı joıyp jiberýge úndeý tastady. Sonymen qatar, keıbir ǵalymdar torǵaılardyń kóptegen zıankesterdi jep, paıda keltiretinin aıtyp, olardy joıýǵa qarsylyq bildirdi. Ártúrli pikirler aıtylyp, arty daý-janjalǵa ulasty.
Basqa elderdiń tájirıbelerinen mysaldar keltirildi. Ótken ǵasyrda Fransıada torǵaılardyń kózin joıý týraly buıryq shyqqan. Ár ólgen torǵaı úshin alty shılıń tólenetin boldy. Nátıjesinde ár adam neǵurlym kóbirek torǵaı óltirýge tyrysty. Alaıda, birneshe jyldan keıin bul naýqan qazynany ortaıtyp qana qoımaı, jemis aǵashtaryndaǵy zıankesterdiń kúrt kóbeıip ketýine ákep soǵyp, ol óz kezeginde ónimniń azaıýyna áser etti degen qorytyndyǵa keldi. Úkimet buıryqtyń kúshin joıýǵa májbúr boldy.
Qytaı zoologıa qoǵamynyń Bas Hatshysy bolǵan Cheng te óz pikirin bildirdi:«Torǵaılardy tolyq joıyp jiberýge bolmaıdy. Óıtkeni ol búkil álemde bar. Biraq, bul qustardyń sanyn retteı otyryp, odan keletin zıandy qysqartý kerek. Balapan basý kezinde torǵaılar jándikterdi joıyp, paıda keltiredi». Sıez delegattary torǵaılar áli tolyq zerttelmegen, solaı bola turǵanmen, olar ekonomıkada jáne adamdardyń ómirinde úlken ról atqarady degen sheshimge keldi.
Jınalystan keıin Cheng pen onyń áriptesteri 848 torǵaıdy jemis aǵashtary otyrǵyzylǵan Changlıge jáne Beıjiń mańyndaǵy aýyl sharýashylyq aýdandaryna alyp ketti. Olar jyl boıy negizinen qustardyń asqazandaryndaǵy tamaqtardy saraptama jasap, sondaı-aq qustardyń tamaq izdeý áreketterin baqylap, jan-jaqty zertteý júrgizdi. Ornıtologtar asqazandaǵy tamaqtyń prosenttik qatynastaryn ólshedi. Barlyq kishkentaı qustar sıaqty torǵaılardyń da asqazandaryndaǵy tamaqtyń mólsheri az bolady, ony anyqtaý ońaı emes. Sondyqtan sýdyń sıymdylyǵy ádisin qoldandy. Ornıtologtar keıin salystyrmaly zertteý júrgizý úshin tamaqtyń ártúrin suryptap aldy. Oǵan qosymsha, qolda kóbeıtilgen qustarǵa tájirıbeler jasaldy. Olardyń nátıjesi tabıǵattaǵy jabaıy qustardan alynǵan nátıjelerden ózgeshe bolsa da, olardy baǵalaý úshin negiz retinde qoldanýǵa bolatyn edi.
Cheng jáne onyń kómekshileri 1957-jyly «Zoologıa jýrnalynda» «Torǵaılardyń tamaqtanýy týraly aldyn-ala esep» maqalasyn jarıalady. Alynǵan nátıjelerge súıene otyryp, olar «Ulttyq kúndelik» degen úlken gazetke jáne basqa gazetterge torǵaıdyń paıdasy men zıany týraly maqala jazdy. Chengtiń zertteýleri «torǵaılar qysta negizinen shópterdiń dánimen qorektenetinin; kóktemde jumyrtqa salyp, balapan shyǵaryp, olardy qorektendirgen kezde kóp mólsherde jándikter men olardyń jumyrtqalaryn qorek etetinin kórsetti. Balapandardyń tamaǵynyń 95%-i jándikter eken: shilde jáne tamyz aılarynda, astyq jınaý kezinde torǵaılar egis dalasyna jáne qoımaǵa zıan keltiredi.
Egindi jınap alǵannan keıin torǵaılar egis dalasynda qalǵan masaqpen jáne shópterdiń uryǵymen qorektenedi. Sondyqtan kóbeıý kezinde torǵaılar adamdarǵa paıdaly, biraq, egin jınaý jáne saqtaý kezinde zıan keltiredi. Ormandaǵy, qaladaǵy torǵaılardy jáne basqa maýsymdarda olardy jaıyna qaldyrý kerek. Biz ártúrli aımaqtarǵa, maýsymdarǵa jáne qorshaǵan ortanyń túrli jaǵdaılaryna sáıkes, olardy esepke ala otyryp torǵaılardyń tıgizer zıany týraly ashyq, anyq aıtatyn bolamyz». Búkil halyq torǵaılardyń kózin qurtýǵa bilek sybanyp kirisip jatqanda, Cheng bul iske ǵylymı turǵyda qaraýdy talap etti.
Ǵalymdardyń bul pikirine qytaı úkimeti de qulaq túrdi. «Aýylsharýashylyq damýy negizderi» jobasyn tekserý kezinde «qala men ormandy jerlerdegi torǵaılardy joıýǵa bolmaıdy» dep kórsetildi. «Negizder» resmı túrde 1959-jyly maquldanǵan kezde, «Tórt zıankes» tórttigindegi torǵaıdyń ornyn jándikter almastyrdy. Aman qalǵan torǵaılar qorǵaýshy retinde ózderin qorǵap qalǵan profesor Cheng So-sınge alǵys aıtýlary kerek. Chengtiń torǵaılardy ońaltý boıynsha istegen eńbegi keıinirek, Mádenı revolúsıa kezinde ózine aıyp bolyp taǵylatynyn ol kezde eshkim bilmegen edi. Bireý Cheng torǵaılardy Uly Kóshbasshy Mao Zydońǵa qarsy shyǵý úshin paıdalanǵan dep aıtyp qalady. Sol sátte-aq ornıtologtar qatań synnyń astynda qaldy. Sondaı jınalystardyń birinde Chengten «Sen ózi qandaı sumdyq qylmys jasaǵanyńdy bilesiń be?» dep suraıdy. Óziniń eshqandaı qatelik jasamaǵanyn biletin Cheng «Bilmeımin» dep jaýap berdi. Synshylar bolsa, «Sen! Kertertpa akademık, torǵaılardy sonsha dáriptep, joǵary nusqaýlyqtardy buzýǵa dátiń bardy!» dep ashýǵa basty.
Cheng qansha tereń oılansa da, muny esh túsine almady. Torǵaılar bárin jeıtin zıankesterdiń tiziminde qaldy. Ol ol ma, «Aýylsharýashylyq damý negizderinde» qandalanyń ornyn torǵaı basty. Olar torǵaıǵa nelikten sonsha shúılikti? Keıinirek bireý ǵalymǵa qupıa túrde Qytaı ǵylym Akademıasynyń Hong Veı qyzmeti basyp shyǵarǵan «Joǵarǵy nusqaýlyqta» «Endi torǵaılardy joımaý kerek, olarmen kúres qandalamen kúreske almastyrylsyn...» degen sóılem baryn aıtady. Cheng buǵan qatty qýandy.
1988-jyly bastaýysh mektepterdiń 11 oqýlyǵynda «Torǵaılardy ońaltý» taraýy paıda boldy. Bir paragrafta «biraz adamdar Cheng So-sınmen keliskenimen, «torǵaılardy joıý» Tóraǵa Mao men Partıanyń ortalyq komıtetiniń nusqaýlyǵy bolǵandyqtan bir de bireýiniń oıyn ashyq aıtýǵa batyly barmady» dep jazylǵan. Biraq Cheng basqalarǵa uqsamaıtyn. Ol ǵylymnyń aqıqatyna jáne Tóraǵa Mao men OK túptiń túbinde ǵylymı aqıqatqa kóz jetkizetinine [jáne kóz jetkizdi de: joǵaryda aıtylǵandardan, kóptegen ǵalymdar da, partıa basshylary da shyn máninde jaǵdaıdyń torǵaılardyń paıdasyna sheshiler-sheshilmesin bilgisi kelgenderin anyq baıqaýǵa bolady] senimdi boldy.
Ol ǵalymnyń eń basty maqsaty – aqıqatty izdep jáne ony dáripteý dep eseptedi. Saldary qalaı bolady dep qoryqpastan ol óz zertteýleriniń nátıjeleri men pikirlerin ashyq túrde jarıalap otyrdy. Mátinniń sońynda ol «Osylaısha torǵaılarǵa kesilgen «Ádiletsiz úkim» qaıta qaraldy» dep jazdy. Kóptegen adamdar Chengtiń ózimshil emes ǵylymı kózqarasyn qurmet tutyp, ony ar-ujdan men qurmet ǵalymy retinde dáripteıdi» (Yang Qun-Rong 1995, 92-97 b.).
Áıgili qytaıtanýshy jáne ekolog Iýdıt Shapıro óziniń «Maonyń halqyna qarsy soǵysy» (Shapiro 2004) degen kitabynda osy oqıǵany «Tabıǵat jaý sıaqty: torǵaılarǵa qarsy kúres» degen bólimde bylaı sıpattaıdy:
«Eger tabıǵatqa aýylsharýashylyq jerleri nemese orman sıaqty ózgertý maqsatynda qarasa, onda ony kózin joıýǵa tıis jaý retinde qabyldaý kerek bolady. Úlken Jarys aıasynda tabıǵatqa qarsy baǵytalǵan tikeleı shabýyldardyń biri, torǵaılarǵa qarsy ulttyq kóterilis boldy. Ózimiz kórgendeı, Úlken Jarystyń maqsaty ýtopıalyq sosıalısik bolashaq boldy: ol tazalyq pen gıgıena qalypty ómirge aınalatyn qoǵamǵa kóbirek nazar aýdardy. «Tórt Zıankes» - egeýquıryq, torǵaı, shybyn jáne masanyń kózderin joıý kerek boldy. «Tórt Zıankesti sypyr» (Chý Sı Haı) degen lozýngtar nasıhattalyp, bul eldegi barlyq qustardy joıý úshin joǵary shoǵyrlanǵan jáne birmezetti naýqanǵa aınaldy. Ormandardy joıý nemese aýylsharýashylyq jerlerin tozdyrýdan aıyrmashylyǵy, torǵaılarǵa qarsy bul naýqan tikeleı óltirýge baǵytaldy. Torǵaılarǵa shabýyl jasaý úshin tabıǵatqa qarsy soǵysqa sarbaz-balalardy tartty. «Zıankesterge» qarsy soǵystyń eń negizgi qatysýshylary mektep oqýshylary boldy. 1958-jyldyń 18-mamyryndaǵy partıanyń Segizinshi sıeziniń Ekinshi sesıasynda Tóraǵa Mao naýqanǵa qatysatyn balalardyń jasyn ózi belgiledi: «Bes jastan bastap, búkil halyq Tórt Zıankesti joıý úshin jumylý kerek».
Sol kezdegi kóptegen orta mektep oqýshylary sol naýqandy kóńil kóteretin, mekteptegi sabaqtan bosatylatyn oqıǵa retinde esterine alady. Sychýannyń bir turǵyny mekteptegi kezindegi torǵaılardy joıý naýqanyna qalaı qatysqanyn bylaı dep eske túsiredi: «Tórt Zıankesti sypyr» degen naýqan – kóńil kóterý bolatyn. Biz qustardyń uıasyn buzý úshin satylardy paıdalandyq jáne keshkisin uıalaryna qonaqtaýǵa kelgen qustardy úrkitý úshin daýylpaz soǵa bastadyq. Torǵaılardyń jaqsy qus ekenin túsingenshe biraz jyl da ótip ketti. Ol kezde biz tek olardy dán jeıtin zıankes retinde biletinbiz. Qazirgi áskerı naýqandar sıaqty, eń bastysy áreket koordınasıasy boldy. Naýqanǵa qatysýshylar bir mezette shabýyl jasaýlary kerek. Áıtpese torǵaılar tynysh jerge ushyp keter edi. Biraq ártúrli jastaǵy mıllıon qytaı oı men qyrǵa shyǵyp, bir mezette shý kótergen kezde, torǵaılardyń ushar jeri, qonar butaǵy qalmaıtyn edi. Bul kezdegi birmezettilik dárejesi óte úlken áser qaldyrdy».
Ońtústik-Batys aýylsharýashylyq ýnıversıtetiniń aýylsharýashylyq hımıasy mamany Chońkıń «Ymyrt kezinde búkil Beı-beı – Chýnsın qalasynyń batys bóligindegi aýdan – dóńge shyqty dep eske alady. Biz torǵaılar ábden sharshap qulaǵansha, dabyldy toqtatpaı ura berýmiz kerek boldy. Biz muny birneshe kún qatarynan jasadyq. Osydan keıin qalatyn tiri torǵaılar sany saýsaqpen sanarlyq qana edi. Japonıamen soǵys kezinde Sýchjoýdan Chongkınge kóship kelgen áıgili Lýgaodjıan meıramhanasy áli esimde. Ol jerdegi eń súıikti taǵamdardyń biri «djıaoǵa» arnalǵan taıaqshadaǵy tuzdalǵan eki torǵaı bolatyn. Biraq Tórt Zıankeske qarsy naýqannan keıin bul taǵamǵa tapsyrys berý múmkin bolmady. 1959-jyldary jándikter kóbeıip ketti. Syrt kózge birden baıqalmaǵanymen, ósimdikterdi qorǵaý departamenti astyqty zıankesterdiń kóbirek búldirgenin atap ótti. Tórt Zıankes týraly plakattar olardy dál jaý sıaqty kórsetip jasalǵany onyń áli de esinde:
«Basqalar jylqynyń, asshaıannyń nemese balyqtyń sýretterin salýdy úırenip júrgende, torǵaıdyń sýretin salýǵa mashyqtanǵan bir sýretshi boldy. Biraq Tórt Zıankesten arylý naýqanynan keıin ol sýretterin eshkimge kórsete almady!». Onyń aımaǵyndaǵy Tórt Zıankesten qutylý naýqany uzaq ári pestısıdterdi artyq paıdalanyp, óte qatal júrgizildi. «Men jyldar boıy torǵaıdy kóre almadym. Bıyl birinshi ret terezemnen torǵaıdyń uıasyn kórdim».
Sharýalar torǵaılardyń zıandy jándikterge qarsy kúreste eń úlken odaqtasy bolǵanyn tym kesh túsindi. 1960-jyldyń sáýir aıyna taman tósek búrgeleri jaý retinde torǵaıdyń ornyn almastyrdy. Alaıda, bul kezde Qytaıdyń keıbir aımaqtarynda torǵaılardyń popýlásıasy tolyqtaı joıylyp ketken edi. Iýnnan provınsıasynda bir botanık Maonyń ózi torǵaılardyń máselesin sheshýdi qolǵa alýǵa shaqyrǵanymen, keıin kútpegen jerden naýqandy toqtatty dep esine alady. «Biz torǵaılardyń uıasyn laqtyryp, jumyrtqalaryn shaǵyp, balapandaryn óltirdik. Keıin ǵalymdar torǵaılardyń jándikterdi jeıtinin jaza bastady, Ulttyq ǵylym Akademıasy torǵaılardyń jegen astyqpen salystyrǵanda qansha zıankes jándikterdiń kózin qurtatynyn salystyryp baıandamalar jasady. Sodan keıin Tóraǵa Mao «Sýnle» (muny umytyńdar) degeni sol edi, bárimiz qustardy óltirýdi doǵardyq. Ol kezde bári bir adamnyń sózine baılanysty edi».
Aqylǵa syıymsyz is bolǵany aıqyn bolǵanymen, «Tórt Zıankeske» qarsy naýqan rýhy Qytaıda tolyq joǵalyp ketken emes. 1988-jyldyń 19-maýsymynda Ońtústik-Batys ýnıversıtetiniń kópshilik alańyna ilingen posterde: «Tórt Zıankesten qutylyńdar» dep dál Úlken Jarystaǵydaı sóz jazylǵan edi. Torǵaı nemese tósek búrgesin taraqandar almastyrdy. Al qalǵan zıankester sol baıaǵy – egeýquıryqtar, shybyndar jáne masalar boldy. Turǵyn úıler men jumys oryndarynyń 95%-yn zıankesterdiń belgili bir prosentinen belgilengen merzimde tazalaý kerek boldy. Múmkin emes sıaqty kóringenimen, mundaı tapsyrmalar oryndalady jáne jergilikti halyq mundaı naýqandardy jaqsy qabyldaıdy [jarys arqyly buǵan qol jetkizý múmkin emes. Biraq KSRO-nyń iri qalalarynda jáne basqa da sosıalısik elderde josparly túrde júzege asyrylǵan deratızasıa qalalardy aýmaqtarǵa bólip, belgili bir qarqynmen josparly túrde atqarýdyń arqasynda tabysty boldy. Jeke menshik pen erkin kásipkerlik jaǵdaıynda bul múmkin emes edi. Óıtkeni bir-birimen básekelesken deratızasıalyq fırmalar is júzinde sınantropty kemirgishterdi saqtap qalýǵa múddeli. Sáıkesinshe, kúsh men tehnıkalyq múmkindikterdi birkelki uıymdastyryp, jumyldyrǵan «sosıalısik qalalar» «kapıtalısik» qalalarǵa qaraǵanda taza boldy. Kapıtalızmniń kelýimen mamandar men ǵylymı zertteýler qalǵanymen, bári qurdymǵa ketti. — Jarıalaýshynyń esk.]
Torǵaılardyń kózin joıǵannan keıin jándikterdiń zaqymdaýynan, ásirese astyq ónimine áser etetin basqa faktorlardy esepke ala otyryp, qansha astyqtyń shyǵyn bolǵanyn esepteý múmkin bolmady. Barlyq kúshti bolat balqytýǵa shoǵyrlandyrǵan 1958-jyly memlekettiń ony esepeýge murshasy da bolmady. Qytaılyqtar «Tórt Zıankespen» kúres boıynsha naýqandy el terıtorıasyndaǵy uzaq ýaqytqa sozylǵan ekologıalyq teńgerimsizdiktiń sebebi retinde jıi eske alady. Torǵaılardy jappaı qyrý - qorshaǵan ortany kúrt ózgertý maqsatynda adamdardyń kúshin eshkimge kereksiz jumyldyrýdyń qısynsyz kórinisi retinde qaldy. Bul oqıǵa Mao dáýirindegi tabıǵatqa qatysty qarama-qaıshy qadamdardyń qalaı naqty qadamdar men áreketterge aınalǵanyn kórsetetin aıqyn mysal boldy (Shapiro 2004).
Ádildik úshin aıta ketý kerek, zıankesterge jappaı shabýyl jasaý Maonyń oılap tapqany emes – HH ǵasyrdyń basynda-aq ony qolǵa alǵandar bolǵan. Biraq ol adamdardy jappaı uıymdastyrýda jáne ekojúıege masshtabty áser etýde bárinen asyp tústi (Garret 1970). Sońǵy jyldary Ǵalamtordan osy qaıǵyly oqıǵa jaıly beınerolıkterdi kórý múmkindigi paıda boldy. Bul turǵyda Qytaıdyń qaıǵyly tájirıbesi mundaı naýqandy qaıtalamaý úshin basqa elderge sabaq boldy.
[QHR-da tek mundaı sátsizdikter ǵana emes, «eski Qytaıda» múmkin bolmaǵan úlken jetistikter de oryn aldy. Mysaly, fızıologıa jáne medısına boıynsha Nobel syılyǵynyń qazirgi ıegerleriniń biri – sol jyldary qazirgi ýaqytta da óte tıimdi bolyp qalǵan bezgekke qarsy dárini oılap tapqan qytaı áıel adamy.]
E. E. Shergalın
Rýsskıı ornıtol. jýrn. 2015. Tom 24. Ekspress-vypýsk № 1171
You Might Also Like
