InfoHub Logo

Qazaq SSR Memlekettik syılyǵyna usynyldy

Poezıa — aqynnyń jan syry, ómir jyry. Júrektiń jalynyn da, arynyń da, aqynnyń darynyn da óleńge quıyp syrtqa shyǵaratyn jan burqanysy, tolǵamy, oı tolqyny. Ekinshi sıpatpen aıtqanda, poezıa — sezimniń ystyq ushqyny, ilip túser ushqyry. Ári serisi, ári tákappar kerbezi, ári elgezegi.

Meniń jazý stolymda ózim birneshe ret oqyp shyqqan aqyn Sáken Imanasovtyń jańa óleń kitaby "Adyrna" jatyr.

Aqynǵa taqyryp kóp. Al, aqyn osylardyń qaısysyn jazsa da ólimsiz óleń — uzaq ómirlik, ómirsheń etip jazý aqyn darynynyń biregeı qudiretine ǵana buıyratyn qasıet. Talǵam talabynan tasyrqamaı tartatyn tórt tuıaǵy bolattaı dúldúl júristi sezimińdi ysytatyn da oınatatyn, janaryńa nur ústeıtin, júregińe jańa bir syr, sıqyrly syr quıatyn óleń jyr tileıdi oqyrman. Poezıa júrekten týyp — júrekterge qyzmet etetin keremet bolýy shart.

Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin —
Joq-bardy, ertegini termek úshin, —

dep ózine de, ózgege de osy shartty ósıet etip ótken uly Abaıdyń eskertkishi aldynda Sáken Imanasov aqyn:

Kóńilge kele jatqan tolmaı áli,
Aıtarym óleń qamy sol baıazǵy,
Búlinip júrgender bar júlde dese,
Júgirip — jerge tımeı qoldy-aıaǵy.
Saqtaǵan saf altyńdaı taza tilin,
Jazǵyryp otyr deme az aqynyn.
Kókeıin kólem kernep, óleńdi ermek
etkende qoldanatyn jaza túrin, —

suraıdy Abaıdan.

Sákenge muny aıtqyzyp otyrǵan — shyndyq. Óıtkeni sońǵy jyldarda "ekiniń biri" derlik óleń jazýdy jeńil kásip retinde "jelpildetip", jeńsik qyp barady. "Júlde" úshin, "kólem" úshin "ekpindeýlerdiń" bar ekeni de ras emes deı almaımyz.

Basqa aqyn qalamdastaryna qoıǵan talap-talǵamdy Sáken aldymen ózine qoıa bilgenin osy "Adyrna" atty óleń kitabyndaǵy poezıasy sıpattaıdy eken.

Sáken sergek sezimdi, qanatty da alǵyr, ójet aqyn. Sol sergek sezimdilikti, qanattylyqty, ójettikti aspanda jasap, jyr qanatyn sonda qaǵyp, jer álemine ǵaryshtan qarap jazyp júrgen joq. Óz ortamyzdaǵy, halyqtyń qalyń ortasyndaǵy aqyn. Ómir syryn, ashysy men tushshysyn júrek syryna ulastyryp, órnekteı biletin sýretker aqyn. Ómirge qushtar úlken oıdyń, sezimniń aqyny ekenin. "Adyrnadaǵy" árbir óleńinen ańǵarýǵa bolady. Mysaly "Shart emes" degen óleńin alaıyq.

Shart emes kóringenge unamaǵy...
Aqyndar úndemeı-aq júre alady.
Sonda da... kókireginde kúrkirep qyr,
Kúnine qansha bomba synalady.
İshinde tasyp aǵyp taza qaınar,
Shartta-shurt jarqyldaıdy najaǵaılar.
Sot saıyn júreginen jatady ótip,
Qansha bir qaıtalanbas ǵajap oılar.

Aqyn janynyń jaltaqsyz shyndyǵy, ómir shyndyǵy, armanymen mine osylaı shıyrshyq atady.

Oqyp, kórip otyrsyzdar, osyndaı tebirenisi de, tegeýrini de janyńdy jadyratady. Ómirdiń oı-oıpat, or-qyrlary, órleri, óristeri, búgini men aldaǵysy, armany men qyzý qımylyn, qulqy jaman qybyr sybyryn aınaǵa túsirgendeı búrkenishsiz sýretteıdi, shynshyl erlikke shaqyrady. Tolǵanysty oı tastaıdy.

Aqyn kózine, aqyn sezimińe bolymsyz úı-kúıi «Qarlyǵashtyń uıasyndaı» bólmeleri on segiz myń ǵalamǵa ashalady. Sondaı sátterde, ózi turatyn úı — "qorash qana qujyradaı úsh bólme, úsh qurlyqqa aınaldy da ketti endi".

" Mynadaı nashar úıde turady ekensiń ǵoı" — dep kekep muqatqan, elden kelgen qurdasyna aqynnyń "qaıdaǵy bir qurdastyqty maldanyp, qyjyrtam dep qytyǵyma tımeı kel!" — degenine dán rıza bolasyń.

" Kúsh" degen óleńindegi:

Otyz besim oralǵandaı qaıtadan,
Asqaq qaran, ańyratyp aıtam án.
Túrim qandaı júre bergen jańaryp.
Únim qandaı aspan astyn shaıqaǵan!

nemese:

Kókiregim qyzyl-jasyl ot kileń,
Tóbemmen de tireı alam kókti men! —

degende aqyn seziminiń jalyndy janartaý bop atylyp, júırik kóńili shalqyp ketedi.

Aqyn jany janar taý jalyndaıdy. Jalyndaıdy... Eshkimge jaǵynbaıdy! Teńiz ózi — ómirdi haq sapyryp, táńir — ózi eshkimge tabynbaıdy. Judyryqtaı júregi julqyný men, ólgen kúni ǵana tek damyldaıdy", — deıtinimiz osy ǵoı.

Aqyn jyr Mýzasymen ońasha qalǵan ýaqytta aıtpaǵan, aıtylmaǵan syr qalmaıdy. "Úreı" degen óleńinde úreıin alǵan ıttiń ózi asyraǵan kúshigi bop shyqqany, áldekimge meńzeý bolsa keshe ózin kúndegen pysyqtar: "Maǵandaǵy minbeden sóz beredi".

Quz basynda qalqyp ushar kúńderiniń qyz qasynda ótti-kettisine ókinedi. Bul da — ómir shyndyǵyna tize búge bilýi der edik.

Dalasynyń shegi joq eldiń aqyny "tartyp týdym tegime" dep te búgin shalqaqtap shalqyp alar kez kelgenin nesine jasyrsyn.

Taýy da bar boıymda, ózeni de,
Tartyp týǵan ulmyn-aý óz elime!
Qyran bolyp shúıilem tepsingende,
Teńeı kórme álde bir kójegińe, —

deıdi asqaq minezdi, týǵan elin, týǵan jerin oryndy maqtanysh etetin ár aqyn.

Birde Qaraǵandy qalasyndaǵy jyrqumar jastar qaýymynyń aqynǵa, onyń óleń-jyrlaryna kórsetken qurmeti aqyn janyn alǵyr qustaı túletedi.

Qudaı-aý... keshe ǵana kóptiń biri em,
Áp-sátte-aq aspandap-aq kettim bilem.
Mazdadym Qaraǵandy kómirindeı,
Qyp-qyzyl ortasynda ottyń kileń!

"Kóńil kirin otpen qaǵyp tastap", túlep shyǵa keledi. Kúshtige qarsy shyǵam dep, "tirnektep túnder boıy tergeniniń bárin shashyp alǵannan" keıingi kúnderinde Qarǵandy jastarynyń kórsetken qurmeti aqynnyń kóńil kirbińin shaıdaı ashary aqıqat qoı? Aqıqat!

Aýyl ómiri aqyn seziminiń aıaýlysy:

Shyr aınalyp tirshilik urshyǵyna,
Shaldyǵatyn shaǵy bar jyrshynyń da.
At shaldyryp, aýyldan aýlaq baryp,
Aýnap-qýnap qaıtaıyq, júrshi qyrǵa!

"Án shyrqap, tandy birge atyraıyq! Bulaq kúlip tómende qulaq túrip jataıyqshy qyrdaǵy bar dúbirge", — deıdi ol. Ómir shyndyǵy júrektiń ańsarly lúpilin móldiretip otyrǵan táttiligi bar, sátti týǵan óleń. Onyń ústine: "Qashyp talǵa tyǵylǵan ǵashyqtar ma, Aınalanyń barlyǵy kúbir-kúbir... Qaıdaǵyny esińe salar qıyrdy qaıtersiz! Oqyp qana qoımaı, júregińe jutyp qoıǵyń keledi der edim muny. Óıtkeni búgin — qaladaǵy, keshegi — dala perzentteriniń qaısysynyń bolsa da aýyl, el, en dala, qyr-qıyr qaǵıdasyn jańaǵy shýmaq esine salatyndyǵyna múltik bolyp pa!

Sáken mahabbat jyryna da ózgeshe, ózinshe keledi:

Bilmeımin búgingi tún kimdi alady?
"Súıemin" deýge biraq til barmady..
...Sóıleýdi qaıda, qalaı biletin em,
Tilimdi baılaǵany dirildep ún.

Nemese:

Qıalǵa eretiniń qyzyq eken —
Áli de kóretiniń meni balǵyn...

"Súıdim, kúıdim", — tárizdi aldamshy ersilikteri, nanymsyzdyqtary joq, perishte shyndyǵyndaı aqıqat júrek lúpilin tazalyq senimine bekitken eki jastyń sezim syrynyń baǵalyǵyn qurmetteıtin jyr shýmaqtary osylaı jazylsa kerek!

Kóbimiz kúndelikti qajetimizge jaratyp júrsek te eleı bermeıtin kádimgi qaǵaz she? Qaǵaz bolǵanda — aq qaǵaz. Bul qaǵazǵa qanshama aryz, hat, ósek-jala, daryndy da, darynsyz óleń, jyr, qara sóz aq betin shımaılaıtynyna, sýyq habar jetkizerde — qas-qaǵymda qaraıyp ketetinine, sonyń bárine kónip kele jatqanyna kóńil aýdarady da qynjylady. Jaqsy óleń men jaqsy lebizden basqany darytpasqa tyrysqanyn, uzaq jasar ulaǵattardan basqanyń bárin syzyp tastaǵysy keletinin jyr etýmen adam janyn tek qana izgilikke shaqyrady.

Ana týraly óleń-jyr ádebıetimizde barshylyq. Al Sáken Imanasov ana týraly jazǵan óleńinde burynǵy-sońǵy úlgilerden ózgeshe izdenispen, ózgeshe tolǵanyspen kelgen eken. Perzentiniń júreginde týǵan ananyń máńgi tiri júretinin dál taýypty.

Kóz aldyńa kúrsingeniń: kúlgeniń,
Duǵam bolyp bara jatyr bul meniń.
Joqtyǵyńdy bile tura áli de,
Renjitip aldym ba dep júrgenim, —

dep shertedi perzenttik sózin. Ana týraly bul shyndyq bizdiń búgingi jastarǵa da, keıingi urpaqtarǵa da: qara basyń qara jerge engenshe anańdy qurmette qaryzyńdy óteı bil! — dep otyr.

Otansyz ul — únsiz bulbul únsiz bulbul — bir sur qus qana ekeni ras! Bul rette Sáken Otan-anaǵa degen mahabbatyna shekara kúzetiniń saqtyǵyn, beriktigin paryz etip, jyr joldaryn Otan kúzetine arnaıdy. Toptama óleńderi ishinde bizdi ásirese, "Shekaradaǵy balama" óleńi tebirentedi. Otan — urpaqtan-urpaqqa mıras ekenin shekaradaǵy balasyna aıtýmen: balasy kúzette turǵan shekara — shekara bolǵanda qandaı: Altyn Altaı, Aq Ertis, Nur Zaısan, botanyń kózindeı móldir Marqakól aıdyn tárizdi aıaýlylarymyz ekenin eskertedi.

Bolmasa da kózge túser erligiń,
Shekarada tursyń balam, sen búgin.
Kúzetersiń týǵan jerdiń aspanyn,
Ózen-sýyn, keńdigin, kólemdigin eldigin.

Sonda:

Kúzetinde turmyn dep bil ezindi
Ar men uıat, zamattyq paryzdyń.

Nemese:

Umytpa tek, turǵanyńdy kúzetip,
Jaqsylyq pen jamandyqtyń arasyn!

dep úlken oı, fılosofıalyq oı tastaıdy. Búgingi óskeleń poezıamyzǵa qoıylyp júrgen talap-tilekterge jaýap retinde óziniń janrlyq tabıǵatymen, jarqyndyǵymen, jańa órnekterimen, sony teńeý-beıneleýlerimen, jalyndy oılarymen Sáken shyǵarmalary poezıamyzǵa jańa bir úles bolyp qosyldy deýge quqylymyz. Saıyp kelgende aıtarym S. Imanasov aqynnyń "Adyrna" óleńder kitaby — talap pen talǵam tarazysynan shyqqan, oqyrman qurmetine bólenýge laıyq shyraıly eńbek!

"Qazaq ádebıeti"  24 tamyz, 1990 jyl

---