InfoHub Logo

Kórkemóner ishinde ásirese óleńniń orny bólek. Sondyqtan da uly Abaı "Óleń — sózdiń patshasy"... degen ǵoı. Qaı halyqty alsaq ta, eleń, jyrǵa ǵajap mán bergen.

Al bizdiń qazaq arasynda "Túıe mingen qazaqtyń tórt aýyz óleńi bar" deıtin naqyl sóz aıtylady. Munyń ózi qazaqtyń óner sózge kendeligin emes, kemeldigin andatady. Bylaı Qaraǵanda, óleń sózge shorqaq kórinetin túıekeshtiń ózi de bul ónerden quralaqan emes ekendigi kep nársege kepildik etedi.

Halqymyzdyń mólshersiz mol poezıa murasy, onyń uzaq tarıhy jóninde ǵasyrlar boıy aýyz ashyp aıta almaı, tolyq tanyta almaı kelgenimiz endi myna qaıta qurý, demokratıa, jarıalylyq, betburys kezeńinde ǵana aıan bolyp otyr. Sońǵy jyldary baspa júzinde jaryq kórip jatqan baı halyq poezıasynyń murasy, Abaı kótergen qazaq poezıasynyń bıik munarasy, 90 jyl boıy etek jaıyp, eńse kótergen jańa qazaq-sovet demokratıalyq poezıasy — osynyń aıqyn aıǵaǵy.

Biraq, óskeleń poezıa qansha aıdyndy, aýqymdy bolsa, onyń adam janyna jol tabýy árqıly. Sonyń ishinde eń mańyzdy da qudirettisi — ómirdegi shynaıy shyndyqtyń aqıqatyn aıqyn tanyp aıta bilý, soǵan qaltqysyz ılandyra bilý. Mine, aqyn talantynyń tapqyrlyǵy da, tazalyǵy men tarazysy da osynda.

Ótken stalınızm zamany men kúni keshe toqyraý kezindegi olqylyǵymyz ne, kemshiligimiz ne degende, aldymen adam taǵdyryna qatysty zobalań shyndyqtyń aqıqatyn kóre bermeýimiz oıǵa oralady. Tipti dál keıingi jyldary baspasóz betinde kúnbe-kún jaryq kórgen óleńder men jınaqtardyń ózinde álgi aqaýlyqtan múlde ada boldyq dep aıta almaımyz. Desek te jańa bet-burys kezeńiniń aqıqat aıasy keńirek alqapta bastalǵan sıaqty. Sonyń ishinde ala-bóten kóz taratqany — belgili aqyn Sáken Imanasovtyń 1988 jyly jaryq kórgen "Adyrna" aty óleńder jınaǵy. Bul jınaqtyń aıryqsha aıyrmashylyǵy — ómirdiń alýan qubylystarynyń aqıqatyn "adyrnadaı" adýyn jyrlarmen "ańyrata" jetkizýdi maqsat tutqan.

"Betashar", óleńiniń ózinde:

Adyrnam ańyraýǵa búgin daıyn,
Saýsaqty solqyldata syǵymdaıyn.
Qarsylas turysatyn jerin aıtsyn,
Bet buryp, bireýinen burylmaıyn.

Aqyn qaı taqyrypqa barmasyn, bárinde ol (avtor) — ózi keıipker; ózi jyrlaıdy, syr shertedi — shyndyqty aıtady, aqıqat shýaǵyna bóleıdi. Týǵan úı deısiń be, aýyl deısiń be, balalyq shaqtaǵy saýyq-saıran, at shabys, báıge deısiń be, qurby-qurdas, súıgen qyz, mahabbat deısiń be, janǵa saıa asqar taý men aıasy keń Alakól deısiń be, ómir jolyndaǵy taǵdyr belesteriniń synaqtary deısiń be — osynyń bári aqynnyń júreginde uıalap, shabytpen shamyrqanyp shyǵady da oqyrman júregine shýaq shashady, adaldyǵymen tánti etedi.

Sáken óleńderi jiger men qaıratqa, náziktik pen móldirlikke toly. Ol barynsha aqtarylyp, kóńiline syr búkpeı shynaıy shyndyqty jazady. Osy oraıda biz aqynnyń "Aýyldaspen áńgime" atty óleńime kóz júgirteıikshi:

Keńkildep te kúledi endi: "Áı, páli-aı,
Kómeıiń de kórindi ǵoı baıqamaı.
Aqyn bolyp keregi ne, tirlikti
Asty-ústine shyǵara bir shaıqamaı, —

dep ishteı tolqyp, ishteı tebirenip, aýyl adamynyń kekesinine kúıinip otyr. Aqyn shaǵyn ǵana úsh bólmeli páterine elden kelgen qurbysynyń qomsyna qaraǵanyna jany aýyryp:

Kúıip kettim, biletiniń — kil mazaq,
Bul ómirde kezikpeı me shyn ǵajap.
Kómekeıin kúı kernegen keshegi,
Qasymǵa da úı bermegen bul qazaq, —

dep bizdiń aramyzdan shyqqan keıbir ákimderdiń ónerdi, ony aspandatyp otyrǵan azamattyń qadyr-qasıetin túsinbeıtinin bıik te bederli jyrlaǵan.

Keshe ǵana aramyzda júrgen ǵajaıyp aqyn Qasym Amanjolovtyń baspanaǵa zar bolyp, talaı tańdy uıqysyz, talaı kúndi kúlkisiz ótkizgeni belgili ǵoı. Aqyrynda aqyn:

Berseń ber, bermeseń qoı baspanańdy,
Sonda da tastamaımyn astanamdy,
Óleńniń otyn jaǵyp jylytamyn,
Ózimdi, áıelimdi, jas balamdy, —

dep zarlady ǵoı. Al Sáken Imansov kerisinshe, asqaqtaı qarap ór minez tanytady. Ol:

Qas-qaǵymda kúıge túsip ol neler,
Eshkim joqtaı endi ózine teń keler.
Aınalady on segiz myń ǵalamǵa,
Qarlyǵashtyń uıasyndaı bólmeler, —

dep tolǵaıdy aqyn. Adamnyń nıeti aq, peıili jomart bolsa, úıdiń tarlyǵy eshtemege de turmaıdy eken-aý. Aqyn on segiz myń ǵalamdy bir ózi bılep, bir ózi tóstep ǵumyr keshedi, tirshilik etedi. Óıtpeıinshe ol jaqsy jyr jaza alar ma, óziniń ishki aıqaıyn oqýshy qaýymǵa estirte alar ma?.

Halqymyzdyń: «Ózi toımaǵannyń sarqytyn ishpe" degen danalyǵy osyndaıdan kelip shyqqan ǵoı.

Sákenniń biz sóz etip otyrǵan "Adyrna" atty kitaby halqymyzdyń búgingi tirligi men ótken jaǵdaıyn da ádemi jyrlaǵan. Aqyn uly Abaıdy sóz ete otyryp, oǵan tabyna otyryp, az oıyn da ashyq-jarqyn aıta bilgen:

Daýlaǵan taıǵan baǵyn, baıdan malyn,
men emes Bazaralyń, paıǵambarym.
Emespin qataryńda, jataǵyń da,
Aqtaryp óz aldyńa jaıǵan bárin.
Sapynda qasıetti jyr-jasaqtyń,
Atyndy uran etip qyrda shaptym.
Qosty ma el jaqsylardyń sanatyna,
Keledi ara-tura muń da shaqqym, —

dep bar janymen ishki syryn tutas ashyp tastaıdy.

Sákenniń jyrlarynan tabıǵattyń sulýlyǵyn, adamnyń ulylyǵyn, búkil tirshilik ataýlarynyń bir-birimen tyǵyz baılanysty ekenin kórip, ańǵaramyz. Aqyn osynyń bárin óleńmen órnektep, ózindik oı, ózindik syr túıgen. Ózi baıqaǵan, ańǵarǵan qupıany oqyrmanǵa jetkize bilgeni. Ol:

Óleń joly — qandaı ǵana qıyn eń,
Ózimdi-ózim qaıraı túsip jıi men, —
Byt-shyt bolǵan oıdyń basyn qosa almaı
Túni boıy túneremin, túıilem" —

dep shıyrshyq atsa Sákenniń jan dúnıesi ashyla túsedi. Jalpy jyr avtordyń búkil tirlik-tynysyna aınalmaıynsha, jaqsy jazylýy múmkin emes.

Sákenniń "Adyrna" atty kitaby adamnyń ishki rýhanı jan dúnıesin jarqyrata kórsetýimen dara, bólek dúnıe.

Búgingi qaıta qurý kezeńinde mundaı jaqsy shyǵarmaǵa "báıge berilýin óz basym oryndy dep bilemin. Bul jeńis tek Sákenge ǵana emes, qazaq poezıasyna tıetin úles bolady desek artyq aıtqandyq bolmas.

1990 jyl

---