InfoHub Logo

Bir shyǵarma tóńiregindegi daý-damaı

Jaqynda bir jiberip em ysqyryp,
Óleń shyqty, bastyrdym men qol qoımaı,
Qol qoımastan maqalasyn qystyryp,
Jýrnal qýy sol óleńge saldy oıbaı! —

dep bastalatyn A.S.Pýshkınniń Qasym Amanjolov aýdarǵan bir shaǵyn óleńi bolýshy edi. Sol aıtqandaı, "Parasat" jýrnalynyń jarty jylǵa sozylǵan sandarynda (2001 jyldyń qarashasynan 2002 jyldyń mamyryna deıin) meniń "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiligińde ótken on segiz aı" atalatyn jazbalarymnyń alǵashqy betteri jarıalana bastaýy muń eken, bireýi "oıbaılap", bireýi "baıbaılap", áıteýir attanǵa aıqaı qosyp ádettengen biraz jurttyń qudaıy berip-aq qaldy. Bárinen de buryn janǵa batatyny — bul aıtaqty qaımana qazaqtyń biri emes, qadiri artyq qalamdas inim Dýlat Isabekovtiń bastap jiberýi boldy. Osyndaıda Mádı Bápıulynyń:

...Dushpannyń súńgi naıza suqqanynan,
Týystyń saýsaǵymen túrtkeni aýyr! —

deıtin sózi eriksiz eske oralady eken. Qatar júrgen qalamdastyń sol "túrtpegin" aýyrsyna otyryp, biz de myna bir hatty jazýǵa májbúr bolǵanbyz.

Qurmetti Dýlat, sen sóz joq qazaqtyń oıy ushqyr, qıaly sergek, qalamy júrdek jazýshylarynyń birisiń. Meniń de qarajaıaý kóptiń biri emes ekenime kúmániń bola qoımas dep oılaımyn. Sen ekeýmizdiń dos bola bekip ketisken, qas bola ketip shekisken jerimiz joq, sırek ushyrasýlar kezinde ótirik ólip-óship, jik-japar bolyp jatpastan sypaıy qol alysyp, hal-ahýal surasýdan árige uzaı qoıǵan aralas-quralastyǵymyz da bolǵan emes. Qysqasy, bir-birimizdiń qadir-qaýqarymyzdy syrttaı ǵana shamalap, sol taza ǵana áriptestik turǵysyndaǵy sypaıy dıplomatıalyq qatynasta kele jatqan kisiler edik qoı.

Sen, Dýlat, biraq sol sypaıy qatynastyń ózine bolar-bolmas syzat túsirip, túneý kúngi "Ana tili" gazetindegi (naýryzdyń 22-si, 2002 j) "Joq-bardy, ertegini termek úshin..." dep at qoıyp, aıdar taqqan "áıgili" maqalańda birer kórnekti qazaq qalamgerlerine qosaqtaı meni de ilip-qaǵyp, ıyǵyńmen qattyraq súıkep ótipsiń. Ol maqalanyń qanshasy esepten, qanshasy ósekten turatynyn aıyryp jatýdyń múmkindigi joq, tek bir ǵana ańǵarǵanym, bul seniń aýzyńnan shyǵa qoıar sóz emes ekendigi edi.

Dál sol seniń maqalań jaryq kórgen naýryz merekesi kezinde men ózimniń týǵan aýylymda júr edim. Týǵan jerin beımaral ǵana aralap júrgen adamnyń kúndelikti gazetterge úńile otyrýǵa qulqy da, ýaqyty da bola bermeıtinin óziń de eshkimnen kem bilmessiń. Aýdandyq deńgeıdegi úlken laýazymdy bir azamat oqyǵan eken, qyby qana kúlimdeı otyryp: "Bizdiń batyp aıta almaı júrgen sózimiz edi, renish-ókpemiz de bar, sonyń bárin Dýlat oqsata jetkizipti, mine!" — dep álgi gazetti aldyma tartty.

Sóziniń arǵy astarynda: "Ózińizge de so kerek, sybaǵańdy aldyń ba, bálem!" — degen saryndaǵy muqatý ma, tabalaý ma, áıteýir mysqyl aralas bir nárseniń jatqanyn sezdim. Sóz talastyra qoımadym. "Keıin oqyrman", — dep, ol usynǵan gazetke de qol sozbaǵan kúıi kete bergen edim.

Almatyǵa oralǵan soń da, joq degenge bir kebisti bir kebiske kıgizip otyratyn qazaqtardyń shabymnan túrtkisi kelip: "Dýlattyń sende nesi bar shúıligip!" — degenderi de boldy. Arandatýǵa aldana qoımaǵan da edim. Onyń ústine kóp uzamaı sol sen tilge tıek etken "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken on segiz aı" atalatyn hıkaıalardy jarıalap kele jatqan "Parasat" jýrnalynyń Bas redaktory, qazaqtyń óziń syndy oıshyl uldarynyń biri Baqqoja Muqan arnaıy áńgime qozǵap, jaýap bergendeı boldy da, "sózińdi bireý sóılep jatsa aýzyń qyshyp bara ma", — degendi eskerip, umyta bastaǵandaı edim. Onyń ústine bir-birine qarsy maqala jazyp, qarymta qaıtaryp jatatyn qalamdastar qylyǵyn jarata qoımaıtynym bar, ónbes daýdy qýa berip keregi ne degendeı, birjoly jyly jaýap tastaǵym kelgen.

Biraq osy jýyrda óziń sıaqty syrtynan syılasyp júretin aqyn inilerimizdiń biri Serik Turǵynbekov jolyǵyp qalyp, Israıl Saparbaıdyń kózinshe:

— Sáken aǵa, sizge qarsy maqala jazaıyn dep júr edim, Dýlat aldymdy orap ketkeni, qazaqtyń kózge túsip júrgen sırek qyzdarynyń biri Jibekke nege sonsha shúıliktińiz! — dep joq jerden tosyn suraq qoıǵany.

Serikke ne degenim esimde joq. Jaýap berip jatýǵa yqylas-qulqym da bola qoımady ǵoı deımin. Biraq osyndaı alyp-qashpa áńgime tek obyvatelder emes, jaman-jaqsy el kózine túsip júrgen kisilerdiń aýzynan estile bastaǵan soń, Dýlat, saǵan qarata birer aýyz sóz aıtqym keldi.

Eń aldymen sen meniń bul kúndelikterimniń "Jazýshy" baspasynan tutas kitap bolyp jaryq kórgen tolyq nusqasyn oqymaǵan ekensiń. Jýrnaldaǵy bastapqy jaǵyn sholyp shyǵyp, "áı, jobasy osy bolar" dep tótelep tarta bergensiń. Áıtpese: "Sáken aǵamnyń... "...on segiz" aıy meni ekiudaı oıǵa tiredi. Ákimshilik apparatyndaǵy ejelden kele jatqan búrokratıa, jaǵympazdyq, óz pikiriniń bolmaýy, t.s.s. qalyptasqan atmosferany sol apparatta jumys istemegen adam da biledi nemese shamalaıdy. Eldi ilgeri jeteleýdiń ornyna keri ketirip kele jatqan da osy indet — búrokratıa men jaǵympazdyq. Biraq bul esteliktegi oqıǵalar tym, usaq, keıingileri úlken aýqymda áńgime qozǵaýǵa olqylyq etetin, qoǵam men memleket qurylysyna qozǵaýshy kúsh bola almaıtyn ekinshi, úshinshi plandaǵy jaı ǵana sheneýnikter. Ondaǵy qaqtyǵys ta, renish te kúndelikti kúıbeń tirshilik aýqymynan asa almapty" degen sózdi jazbas pa edim, kim bilsin.

Óıtkeni sol kitaptyń alǵy sózinde men ózim: "Buryn ne jazsam da jorǵalaı jóneletin qalamym bireý zorlaǵandaı jer baýyrlap jatyp alyp, tusaýly attaı kibirtiktep, keı tusta tipti tabandap turyp alyp ta silikpemdi shyǵarǵan. Taqyrybymnyń aýqym-aıasynyń tarlyǵy, keıipkerlerimniń óte usaqtyǵy da dińkemdi qurta áser etken bolar dep túıdim", — deı kelip, bul kúndelikti jarıalaýǵa sebep bolǵan jaǵdaıatqa keńinen toqtalyp ótip em. Kitap aıaqtalar tusta bul jaǵyna qaıta oralyp soǵyp: "Bul hıkaıatta menen bireý ádeıilep: "Kimnen qorlyq, kimnen zorlyq kórdiń!" dep suraǵandaı-aq, ózimniń áldekimdermen uǵysa almaǵan, shyǵysa, juǵysa almaǵanym jaıynda jazýyn jazyp alyp, apyr-aı, búrkit qartaısa tyshqan aýlaıdynyń kebin kıip, tym usaqtap, eldiń bári bile berýi mindet emes kór-jerdi tizip ketken joqpyn ba dep te oılaǵan edim", — dep te jazyppyn. Dýlat, sen sol óz sózimdi ózime min ete otyryp, sol tóńirekti ǵana aınalyp ótipsiń. Kórkem shyǵarma emes, kúndelikti qaǵazǵa túsken derek pen sol turǵydaǵy baıbalam ǵana eken ǵoı dep qaramaǵansyń.

Kitaptyń sońyn: "İshterińde júrgen soń, ózim kórip, kózim jetken soń baryp, bireýdi saqtandyrar, bireýge sabaq bolar, jastardyń adam tanýyna, aınalasyna baısaldy baıyppen qaraýyna septigin tıgizer dep ádeıi áńgimelep berdim. Áıteýir, aıtýdyń jóni osy eken dep, bet aldy laǵyp bireýge jala jappadym, kúıe jaqpadym. Aryna, namysyna tıip ketpeý jaǵyn da oılap, qolym da, tilim de qyshı tura tartyna berdim, ózimdi barynsha tejep ustaýǵa tyrystym. Qara boıaýy qalyń sıaqtanyp kórinse, oǵan da men kináli emespin...", — dep bitirip edim.

Avtordyń ózine ózi syn kózben qaraı alatynyna, artyq-kem aıtqan tusyn aıyptaı alar aqyly baryna osy da dálel bola almas pa edi? Buǵan kelip orynsyz kıligip, deldal bola ketýdiń jóni de, josyǵy da joq sıaqtanady da turady maǵan.

Jańaǵy Serik Turǵynbekovtiń meni kinálap: "Jibekke beker tıiskensiz", — degen aıyptaý sózine de osy kitaptyń 101-betindegi myna úzindimen jaýap bere keter edim. "Jibek Ámirhanovany men munda qyzmetke kelmesten buryn atústi ǵana bolsa da ájeptáýir tanıtyn edim. Jolyǵa qalǵanda, ártúrli jıyn-toılarda ushyrsa qalǵanda bir-birimizben ádepten ozbaı amandasyp, jyly kúlip qoshtasyp júretinbiz. "Syrt kóz — synshy" demeı me, biletinderdiń aıtýy boıynsha, óz ornyna ábden laıyqty, oqyǵany da, birshama toqyǵan da bar áıel retinde tanylǵan. Qara jaıaý kóptiń biri emes ekenin osynda kelgeli ózim de ańǵaryp, baıqaı bastaǵan edim. Ázil-ospaqqa da júırik, oqystan taýyp aıtyp tastaıtyn tapqyrlyǵy da, bir basyna jeterlik sheshendigi de bary baıqalǵan...

Biraq qaıtkende de sheneýniktiń shekpenin erte kıgen áıel, tistene qatyp qalǵan, ómirine ózek etip ustanǵan erje-sharty bar, boıǵa sińire úırengen ádet, daǵdylanǵan minezi bar. Tartqany da, tapqany da sol, kózin ashyp kórgeni, aýzyn ashyp súıgeni de sol. Sol minezge súıenip karera jasady, sonyń arqasynda el aýzyna ilikti.

Kóp sheneýnikke tán qaraketten ol da uzap kete qoıǵan joq. Laýazymy joǵaryǵa ıilip, dáreje-mansaby tómenge shúıilip úırengen. Tik sóıleıtin, týra minezdi adamǵa tiksine qaraıdy".

Meniń Jibekke bergen minezdememniń bar-joǵy osy saryndas. Qalǵanynyń bári onyń kúndelikti qyzmet ústindegi shálkem-shalys is-áreketine arnalǵan. Oǵan bola baıbalam salam deýdiń ózi de artyq áýreshilik.

Dýlat, sen Ákim Tarazıǵa qarata aıtqan sózinde: "Ne jazý kerek, qalaı jazý kerek dep men sizge aqyl aıtýdan aýlaqpyn", — depsiń. Qalaı jazý keregin aıtpasań da, qalaı jazbaý keregin aıtyp jiberipsiń. Álemdik tájirıbeden azdy-kem bizdiń de habarymyz bar. Teńge tıynnan, jıhaz buıymnan quralatyny sıaqty, kez kelgen "qomaqty, bıik maqsattardyń" ózi irili-ýaqty oqıǵadan jınala kelip, birte-birte shoqtyǵyna túsip, kesekten kesekke aınalatynyn bilýshi edik.

Sen, Dýlat, ádebıet isine de, áleýmet isine de bir kisideı belsene aralasyp júrgen azamatsyń. Óziń "Qyryq shaqty maqala jazdym" depsiń ǵoı, kim sanapty onyńdy, biraq sonyń birazyn men de oqyp, keıbir "aıttym-bitti, kestim-úzildi" derlik kelte tujyrymdaryń bolmasa, kesip aıtqan, kelistirip aıtqan, ondy aıtqan tustaryńa udaıy súısinip júretinim bar edi.

Kóp oqıtynyń, sezgen-túıgenińniń moldyǵy da bilinip turady. Biraq solaı eken dep aldy-artyńda júrgen áriptesterińniń bárine aqyl úırete berip qaıtesiń. Biraýyq men bilgendi solar da biledi-aý, men oqyǵandy solar da oqyp júrgen shyǵar-aý dep qoısań teris bolmas edi. Áıtpese, seniń tilińdi alamyz dep bárimiz de qalam ustaýdy qoıyp, bir ǵana seniń aýzyńa qarap otyra berýimiz de múmkin ǵoı.

Men bul jerde "synalyp qaldym, muqalyp, juqaryp qaldym" dep, sonyń bári betime shirkeý bolar-aý dep otyrǵan joqpyn. Biraq kún qansha bıik bolǵanmen de keı-keıde onyń betin shúıkedeı ǵana bult jaýyp, kóılegeılep almaı ma, sol sıaqty, sen sıaqty oıy bıik azamattyń, azamat bolǵanda da anaý-mynaý emes, áıgili jazýshynyń jańsaqtaý aıtyp qalǵan bir sóziniń ózin ústirt túsinip, óresi jetpese de ilip alyp, óz yńǵaıyna qaraı buryp alyp, san-saqqa júgirtip áketetinder az ba? Solardyń qoltyǵyna sý búrkip, óziń syndy jany aıaýly jaqsyǵa sháýildetip, shabalańdatyp, shabýyldatyp qaıte qoıaıyn dep ediń. Kisini "neni jazdyń" dep emes, "qalaı jazdyń" dep synamaýshy ma edi, synasa.

Sen, Dýlat, jaqsy jazyp júrsiń ǵoı, qaıtalap aıtam, aldyńnan jarylqasyn. Tek qana udaıy ǵana "men bilemge" salynbaı, ózge de bir oıly aǵaıyn bar-aý degendi eskere júrshi, qudaı úshin. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine keler bolsaq, sen maqalańdy Abaı sózimen bastaǵan ekensiń, biz de o kisini úzip-julyp oqyp júretinimizdi bildirip:

Demeımin jurt maqtasyn,
Ia jaqsyn, ıa jaqpasyn.
Súıtse de mundaı synshydan
Qudaıym bizdi saqtasyn! —

degen Abaı-Krylov mysalynyń bir shýmaǵymen aıaqtaǵymyz keledi.

Sálemmen, Sáken Imanasov. 2002 jyldyń sáýiri.

Osy hat op-ońaı jazylǵanymen, jarıalanýy qıynǵa tústi. Sáýir aıynyń sońǵy kúnderinde qaǵazǵa tústi de, ne jazsaq ta ózimizdiń tól gazetimiz ǵoı dep "Qazaq ádebıetine" qaraı ala júgiretin baıaǵy ádet boıynsha eńken qaǵyp, entige jetkenim bar bolsyn, bozbala shaǵynan biletin jaqsy syı las aqyn inim — jańa Bas redaktor — taqyrybyna qaraı salyp, ot basyp alǵandaı shar ete qalǵan. "Oıbaı, qoıyńyz, ózim jańa kelip, jańasha tártip ornatqaly jatqan adammyn, onyń ústine daý-shardan aýlaq júrýge tyrys dep basshylardyń qadaı aıtqan tapsyrmasy da bar!" — dep shát-shálekeıi shyqty.

— Oý, áýeli óziń ozyp shyǵyp, úkimińdi sodan soń aıtpaýshy ma ediń! — degen sózime de aıylyn jıa qoımady.

"E, meıli" dep oıladym. "Áleýlaıym bolmasa, háleýlaıym bar ǵoı, qudaıǵa shúkir, bul kúnde ne kóp, gazet kóp, sóıtse de Dýlattyń maqalasyn basqan ózderi edi ǵoı, meniń sózimnen de at tonyn ala qasha qoımas" degen nıetpen "Ana tili" gazeti Bas redaktorynyń orynbasary, jazýshy Qýanysh Jıenbaı inime aparyp berdim. "O, bizge mundaı materıal óte qat, bul jolǵy emes, kelesi nómirge mindetti túrde salamyz, aǵa", — dep alyp qaldy. "E, báse!" — dep máz bola kúlimdep men kettim.

Amal ne, Qýanysh ta aıtqan sózinde tura almady. Bir ret "anaý" dedi, ekinshi ret "mynaý" dedi, taǵy bir habarlasqanymda: "Bas redaktor oqyp jatyr edi, men ózim habarlasaıyn sizge", — dep sıyrquımyshaqtatty. Qudaı-aý, eki-úsh bet qaǵazdy oqyp shyǵý úshin de osynshama sózbuıdaǵa salý nesine qajet boldy eken?" degen kúdigim ishte keptelip qala berdi de, Qýanysh inim qaıtyp maǵan habarlaspaǵasyn: "E, e, sengen qoıym sen bolsań..." dedim de, men de ony ári qaraı mazalaı berýdi doǵardym.

Qasym Amanjolovtyń:

"Kúnshilderdiń kúni qarań! —
deıdi bizdiń Áljappar,
Sony aıtqanda bulan-talan
bolýynda bir gáp bar!" —

deıtin epıgramsy bolýshy edi, osylardyń bezek qaǵýynda da men seze qoımaǵan bir gáp bolyp júrmesin degen kúdik te qylań berip qala bergen.

Aqyry qoıshy, Almaty oblystyq "Jetisý" gazeti Bas redaktorynyń orynbasary Ámire Árinmen suhbat ótkizdim de, ol áńgime sol gazettiń 30 naýryzyndaǵy sanynda jarıa-landy. Uzyn-yrǵasy tómendegideı:

"Betiń qısyq bolsa — aınaǵa ókpeleme!" — deıdi aqyn Sáken Imanasov.

Sáken Imanasov: Ózderiń jaqsy bilesińder, men osy óńirde týyp-ósip, týǵan jerdiń keshegisi men búgingisine bir perzentteı-aq aralasyp kele jatqan adammyn. Aýdandyq komsomol komıtetinde, aýdandyq, oblystyq, respýblıkalyq gazetter redaksıalarynda, oblystyq partıa komıtetinde, oblystyq ákimshilikte qyzmet isteı júrip, aınalada bolyp jatqan tynys pen tirshilik — kún saıynǵy umytylmas uly-kishi ýaqıǵanyń bárine belsene de, bel sheshe de aralasyp keldim. Ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońǵan da kezderim az bolǵan joq. Eldesterim men jerlesterimniń jemisti isine, jeńisteri men jeńilisterine de bir kisideı aralasyp otyrdym, ıaǵnı elim men jurtymnyń bastan ótkizip jatqan barsha bolmysymen birige sińisip ketken adamnyń birimin dep oılanbaı aıta alamyn. Eldi de qadirlep, qasterleımin, ózime de basqanyń sondaı qurmetpen qaraýyn talap etýge qaqym bar ǵoı dep biletin azamatpyn. Óıtkeni "Betege ketip — bel qalady, bekter ketip — el qalady", — deıtin sóz ras bolsa, bastyqtardyń da, basqalardyń da orny aýysqanda osy óńirdiń aryn arlap, joǵyn joqtap biz júretin bolarmyz dep oılaımyn.

Mine, osy jerde meniń taıaýda ǵana jaryq kórgen "Qalam men Zaman" kitabym týraly, ásirese sol kitapqa kirgen "Parasat" jýrnalynyń betterinde eki-úsh aıdan beri úzindileri úzbeı jarıalanyp kele jatqan "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken on segiz aı" atalatyn bólimi tóńiregindegi ári-sári áńgime, san-saqqa júgirip jatqan jurt pikiri jaıly únsiz qala berýdi jónsiz sanadym. Óziniń durystyǵy úshin daýlaspaý da arsyz adamnyń isi degendi estigenim bar edi bir jerden.

Óıtkeni, maǵan jeń ushynan judyryq siltep, syrtymnan ǵaıbat aıtqan áldekimderdiń sybyry men kúbiri kóbeıe túsip, úıge de, túzge de telefon soǵyp, ókpe-naz bildirgender de jıilep barady. Olardyń ishinde men jáne meniń tanys-beıtanystarym arasyna ot jaqqysy keletinder de, ózderi oqymaı, tek elden estip-bilgen dolbary boıynsha syrttan ton piship, túımedeıden túıe jasap, órekpip, estigenin ásire jetkizetinder de barshylyq sıaqty. Qaısysynyń aýzyna qaqpaq bolarsyń! Tipti jón-josyq biledi deıtin jaqsy bir azamat — Almatydaǵy baspalardyń biriniń dırektory bolyp isteıtin jazýshy jigit te: "Sáken aǵa, sizdiń obkomdy jamandaǵan kitabyńyz shyǵypty ǵoı, sony qaıdan alýǵa bolady?" — dep ózimnen suraǵany da bar. "Oý, — deımin oǵan, — birinshiden "obkom" degen sóz de, uǵym da, uıym da joq qazir, bul kúnde "ákim", "ákimshilik" dep atalady. Ekinshiden, men eshkimdi jamandaǵan emespin, bolǵan isti bolǵanynsha, ár nárseni óz ataýy, adamdardy óz aty-jónimen ataı otyryp, aqıqat pen shyndyqty ǵana áńgime ettim. Bireýdi qaralaǵan da, janyn jaralaǵan da emespin. eshkimge kúıe jaqqan da, kisige jala japqan jerim joq: Eger áldebir astarly sózdiń arasynan ózderin "tanyp" qalǵandar bolsa, keıbir oǵash, oqshaý is-áreketke oraı meniń tarapymnan artyq-aýys sóz estigen úlken-kishi bolsa, olarǵa da: "betiń qısyq bolsa — aınaǵa nesine ókpeleısiń, qaıta bet-beıne pıǵylyńdy árlep, sándep, túzetý jaǵyn oılastyrǵanyń durys bolmaı ma, qaraǵym!" — degen bolar edim.

Ámire Árin: Aǵa, tym ashyna, qyzyna sóılep kettińiz-aý. Ondaı áńgimeniń shet jaǵasyn men de estip júr edim, sizden nesin jasyraıyn. Osy oraıda: "Bul kitapty jazýǵa, qysqa merzim ishinde tasqa basyp shyǵarýǵa ıtermelegen qandaı kúsh? Aqyn qalamyna úıirile qalar taqyrypqa uqsamaıtyn da sıaqty", — degen bir suraq kóldeneńdeı beredi, oǵan ne der edińiz?

Sáken Imanasov: Suraq kóldeneńdeı berse — kelisti jaýaby da ázir dep bilgeısiz. Zerdeli, kókiregi oıaý jigit dep aıtyp jatyrmyn saǵan. Kim kóringenge aq ta toq syr aqtaryp áýre bolǵym kelmeıdi. Onyń ústine sen de memlekettik qyzmettiń dámin tatqan azamatsyń.

Ózińe sodan belgili ǵoı, oblys ákimshiliginde biraz qyzmet atqardym. Eshkim zorlap aparǵan joq. Zamanbek Nurqadilov sıaqty azamat qalap shaqyrdy, men bardym. Qoldan kelgenshe aq-adal qyzmet ettim dep oılaımyn. Biraq sheni de tómen, deńgeıi de pás áldekimderge jaqpaı júrgenimdi bara sala baıqap edim. Batys halqynda: "atty sylap-sıpap sýatqa jetelep ákelýge bolar, biraq zorlap sýǵara almaısyń!" — degen sóz bar. Menen de "ózgelerden aýmaı qalǵan" sheneýnik shyǵarmaq bolyp tyrysqan burynǵy áriptesterime osyny aıtqym kelip edi. "Qashan kelseń de murnyna sý ketip asyǵyp júretinder ádette eshteńe tyndyryp jarytpaıdy", — depti batys oıshyldarynyń taǵy biri G.Mıhtenberg. Meniń eń basty kemshiligim — solarǵa uqsaı almaǵanym, solar sıaqty bola almaǵandyǵym.

Men ózi qaı jerde júrmeıin, qaıda qyzmet istemeıin kún saıynǵy kórip-bilgen, estigen-túıgenimdi udaıy ǵana qaǵazǵa túsirip otyratyn ádetim bar adammyn. Sol ádetpen oblystyq ákimshilikte júrgen kezde de qalyń bir dápterdi kúndelikke toltyrǵanym bar. Jumystan qol bosaı sala sony aýdaryp-tóńkerip, aqtara-tekserip, "eń keregi osy bolar-aý" degen tustaryn taǵa da anyqtaı túsip, jetildirý, táptishteýmen qaıta kóshirip shyqtym. Oraıy kelip "Parasat" jýrnaly birneshe sanynda bólip jarıalaıtyn boldy da, qarasha aıynan jarıalaýdy bastap ta jiberdi.

Sol kezde qazirgi Premer-mınıstr Imanǵalı Tasmaǵambetov myrzanyń tikeleı aralasýymen qazaq qalamgerleriniń "Otyrar kitaphanasy" atalatyn 100 kitaby jaryqqa shyqpaq boldy da, sol júz avtordyń biri bolyp sonyń turaqty tizimine biz de ilikken bolatynbyz.

Osylaısha oraıy kele ketken isten bas tartý múmkin emes edi. Baspa jaıy da saǵan belgili shyǵar — yrǵalyp-jyrǵalýdy, sózbuıdaǵa salyp, súırete berýdi kótermeıdi. Aqysyz-pulsyz kitap shyǵarýdyń da qıyndyǵyn bilesiń. Sóıtip, táýekel dedim de, áli de bolsa bir qaınaýy ishinde, sary sýy sarqylyp bitpegen. "Ózim týraly", "Jazýshy" baspasyndaǵy jıyrma jyl" jáne osy biz sóz etip otyrǵan "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken on segiz aı" atalatyn úsh shyǵarmanyń basyn qostym da, bir jınaq etip baspaǵa tapsyryp jiberdim.

Qoljazbamdy baspaǵa joldar aldynda kóńili jaqyn birer azamatqa oqytyp ta aldym. "Jazýshy" baspasyndaǵy redaktorym aqyn Baıbota Serikbaevqa: "Qaraǵym, bul qoljazbany asa yjdaǵatpen qadaǵalap, qas jaýyńa shúıilgendeı qatal qaraıtyn bol. Bireýdiń aryna tıer, namysyna nuqsan bolar tustary bolsa alyp-aq tasta!" — dep tapsyrdym. Dúnıede aqqa kúıe jaǵyp alýdan aýyr tıer azap joq. Sol jaǵynan saq bolǵym-aq kelip edi.

Árıne, bitken iske synshy kóp. Onyń ústine kez kelgen adamdy synaý ońaı da, onyń eńbegin ornymen baǵalaý áste qıyn ekenin de bilemiz. Kitapty daıyndaý ústinde edáýir ústirttikke, jadaǵaılyqqa jol berilgenin artynan baryp baıqadym. Keıde lyqsyp kelgen sezimdi tejeı almaı, kúndelik betine túsken qalpynda ashshyly-tushshyly bolyp kete bergeni de baıqaldy. Meni synaıtyndar sol jaǵynan kelýi kerek edi synasa. Amal ne, olaı bolmady...

Ótken jyldyń qarasha aıynda aqyn hám jýrnalıs Er bol Shaımerdenov "Egemen Qazaqstan" gazetiniń betinde "Aqıqat aınasy" degen atpen fransýzdyń uly oıshyly, aforızm janrynyń aldyna jan salmas sheberi Lúk de Klape de Vovenarktyń úzik oılaryn jarıalap edi. Sodan bir mysal keltirsem: "Jaqsy nıetpen renjitken jan aýyra qoımaıdy", — degen sóz. Bul qazaqtyń: "Dos jylatyp aıtady, dushpan kúldirip aıtady" deıtin naqylyna saıady. Oqyrmanym ony da eskerer degen oıda edim.

Ámire Árin: O jaǵy durys qoı. Biraq jýyrda men "Ana tili" gazetiniń betinen (naýryzdyń 22 kúngi) belgili jazýshy Dýlat Isabekovtiń "Joq-bardy, ertegini termek úshin" deıtin maqalasyn oqyp em. Sonda birer belgili jazýshymen qosa qabattap, Sizdiń osy kitabyńyz jaıynda da artyq-aýys ashshy syn aıtylypty. Bul da álgi ózińiz aıtqan qańqýlarǵa qosa jyǵylǵan ústine judyryq bolyp tıgen joq pa?

Sáken Imanasov: Tıgende qandaı! Meniń de basqan izimdi ańdýshylar az bolmasa kerek. Áıtpese syrttaı ǵana syılasyp júretin, bir-birimizdiń qadyr-qasıetimizdi aıtpaı-aq biletin Dýlattaı inimniń mende nesi bar? Ol ózi tegi meniń kitabymdy oqymaǵan, "Parasattaǵy" jýrnaldyq nusqasynyń alǵashqy birer betimen ǵana tanysqanǵa uqsaıdy. Áıtpese: "...bul esteliktegi oqıǵalar tym usaq, keıipkerleri úlken aýqymdy áńgime qozǵaýǵa olqylyq etetin, qoǵam men memleket qurylysynyń qozǵaýshy kúshi bola almaıtyn ekinshi, úshinshi plandaǵy jaı ǵana usaq sheneýnikter. Ondaǵy qaqtyǵys ta, renish te kúndelikti kúıbeń tirlik aýqymynan asa almapty", — demegen bar edi. Óıtkeni meniń ózim de el basyndaǵy qabyrǵany qaıystyrar aýyr júk — uly problemalardy aıtyp otyrmyn degen joq edim. Kerisinshe, kitapta: "...ózimniń áldekimdermen uǵysa almaǵan, taǵy bireýlermen shyǵysa almaǵanym jaıynda jazýyn jazyp alyp, apyr-aı, "Búrkit qartaısa tyshqan aýlaıdy" degendeı, osy men tym usaqtap, eldiń bári bile berýi mindet emes kór-jerdi tizip ketken joqpyn ba degen kúdik te bolmaı qalmaǵan. Biraq jaman-jaqsy on segiz aı oblys ákimshiliginde qyzmet isteppin. Jazsam, alyp-qospaı, solar jaıly jazdym...", — degen (157 bet) sózder bar. Sol arqyly kitaptaǵy oqıǵanyń da, keıipkerlerdiń de qoǵamǵa nusqa, elge tulǵa bolarlyq iri aýqymda emesin oqýshyǵa emeýrinmen eskertip ótip edim. Onyń ústine men Prezıdent apparaty nemese Parlament palatalaryndaǵy jaǵdaıattar emes, bir ǵana oblys ákimshiligindegi, onda da sol ákimshiliktiń bir ǵana ortalyq apparatyndaǵy oryn alǵan jaǵdaıdy aıtyp otyrmyn emes pe. Endeshe bul rette álemdik úlken taqyrypqa bara qoımadyń dep, Dýlattyń maǵan daý aıtýy retsiz. Bul jerde tek qoǵamymyzda qalyptasyp alǵan, siresip qatyp qalǵan baıaǵy bir ákimshil-ámirshil tirlikti shet jaǵalaı bolsa da kórsete ketý ǵana maqsat tutylǵany anyq edi. Onyń ústine bul ózi maqala ne estelik emes, qyzmet ústindegi aqynnyń kúndeligi ǵana ǵoı. Sol turǵyda baǵalanýy qajet-aq edi.

Ózderi eshteńe búldirmeı de, tyndyrmaı da júrip, qaı-qashan joǵarydan qorǵaýshy, qoldaýshy ǵana izdep ádettengen, ylǵı ǵana bir demeý men jebeýge zárý adamdar baryn, olar únemi ǵana áldekimniń qoltyǵyna (ne basqa jerine) kirsem eken deýmen kún keshetinin, óz qyzmetkerlerine aqylyn aqyryn aıtyp ótkize almaǵan, ámirin aqylmen júrgize almaǵan adamdardyń da el bıleýge aralasqysy keletinin, olardy aqymaq ta, qoıan júrek qorqaq ta deı almaı qınalatynyń jaıynda aıtyp edim.

Sonyń baıybyna barmaı, baıbalam salýshylarǵa kúıinbeı qaıtesiń.

Malaı (qul) bolyp jaralǵandar altyn taqqa minse de malaı bolyp qala beretinin, áldebir ishki eseppen kóringenge jatyp jastyq, ıilip tósek bolyp júretinderdiń túptiń-túbinde eń jeksuryn, eń qatygez pende bolyp shyǵatynyn da men emes, mana bir sózin mysalǵa keltirgen Lúk de Vovenark deıtin uly fransýz aıtqan. Meniń tek soǵan ılústrasıa ǵana izdegen jaıym bar. Sony da túsingen teris bolmas edi.

Ámire Árin: Sáken aǵa, osy kitap bola ma, basqasy ma, ózińizdi shyn máninde halyq kóńilinen shyqqan qalamger, el sózin ustar dep oılaısyz ba? Qoǵamnan alǵanyńyz kóp pe, bergenińiz kóp pe?

Sáken Imanasov: Keketip otyrǵan joq shyǵarsyń. Shyn surasań — men de shynymmen jaýap bereıin. Qaı qoǵam, qandaı memleket bolmasyn, aqyn-jazýshy, qysqasy qalam ustar qaıratkerdiń orny erekshe bolyp kelgenin óziń de jaman bilmessiń. Sonaý da sonaý azamat etigimen sý keship, arǵymaq aýyzdyǵymen sý ishken qym-qýyt alasapyran zamananyń kóshinde bizdiń el qý tirlikti ǵana kúıittep, qulqynnyń quly bolyp ketpegen. San ǵasyr boıǵy ulan-asý tirlikte aqyn-jyraýynyń aýzyna qarap, ár sózin altynǵa balap, artyq aıtqanyn aýyrsynbaı aqylshym dep qabyldap, kókeıge túıip, kókiregin kómbe etip, jadynda saqtap qalýǵa tyrysqan. Óıtpegen kúnde el esinde Aqtamberdi, Shalkıiz, Buqar jyraýlardyń qorǵasyndaı qorytylǵan ataly sózderi emes, sol kezgi myńdy aıdaǵan baılar men kóbik aýyz bılerdiń ǵana aty qalar edi ǵoı.

Men de biraz qyzmettiń basyn shalǵan adammyn. Biraq artymda belgi bolyp qalary sol mansap, sol dárejem emes, az da bolsa quıma qulaqqa sińgen sózim bolar. "Ondaı uly sózińdi estigen emespiz", — deıtinder bolsa ózderi bilsin, óıtkeni usaq pendelerdiń eshqaısysy ulylyqty sýqany súıil kórgen emes, aqymaqtar da aqyldy adamdy túsine qoıady deý bos aramter áýreshilik, olarmen daýlasyp ta túk óndire almaısyń.

Sondyqtan men osy jasyma deıin elim men jurtyma bir kisideı-aq eńbek sińirip kele jatqan qalamgerlerge uqsaımyn. Jurtym solaı deıdi, ózim de solaı oılaımyn. Arǵy jaǵyn óziń-aq paıymdaı ber.

Ámire Árin: Túsinikti-aý... degenmen. Qalamger aǵaıynnyń ár týyndysynan aqıqat lebin estip ádettengen basymyz sizdiń bul kitapqa tosyrqaı da qarap edik. Basynda da aıttym...

Sáken Imanasov: Bireýdi qaralaǵan, qasynda júrgenderdi alalaǵan saryn bar dep oılaısyń ba? Aınala tirlikti tamyrshydaı dál basyp, dáldep aıyrý da saǵan tosyn kórinse..., onda úndemeı júre bergenniń ózi artyq emes pe, baýyrym-aý!

Úıdeı páleden de solaı etip ońaı qutylýǵa bolar edi. Joq, qalamger mısıasy múldem basqada.

Ámire Árin: Aqtalyp jatqan joqsyz ba?

Sáken Imanasov: Aqtalyp emes, aqty — aq, qarany — qara, ıtti — ıt, kisini kisi dep aıta bilgenime maqtanyp jatyrmyn. Shyndyqty aıttyń dep shabyna ot tıgendeı bolyp týlaǵandarǵa jaýap berip jatyrmyn. Sıyrquıymshaqtanyp, sylap-syıpamasam — ol da ózime tán minezim. Bálkim, minim bolar...

Óziń-aq aıtshy, nege men jaýyrdy jaba toqıyn dep áýrelenýim kerek? Shoshqany "dońyz" deseń de, "talpaq tanaý" deseń, de báribir arjaǵynda shoshqa ekeni kórinip turmaı ma?

Árıne, qazaqta "It deseń ashýlanyp, kúshik deseń kúledi" deıtin de bir sóz bar. Ony bilmeı otyrǵan joqpyn. Biraq men yryldamaı jatyp yrsıa kórinip qala beretin tóbet tisin kóre turyp, "kúshigim" dep kóp-kórneý máımóńkelegim kelmeıdi.

Durys túsin, men de urynarǵa qara tappaı júrgen adam emespin. Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıtsań nury tasyp, jamannyń jamandyǵyn aıtsań quty qashatynyn da jaqsy bilemin, sondyqtan da bireýdiń kózine kúlip, syrtynan úrip júrgim kelmeıdi. Onyń ústine osy kúni ótirik aıtýdan júzi janbaıtyńdar kóbeıe túsken. Seni maqtasa aǵaıyn kisiligińe qarap emes, qyzmetińe, dáreje, mánsabyńa qaraı maqtaıtyn bolǵan. "Basshy ataýlyny maqtaı ber, sodan jaman bolmaısyń", — dep aqylgóısıtin de dostarym az emes. "Kim týraly bolsyn tek jaqsylyqty ǵana aıtýǵa ádettený de — usaq pıǵyldy adamǵa tán qasıet", — depti álgi Lúk de Vovenark taǵy da. Sondyqtan kókiregi kúıe biletin, adal antty súıe biletin er-azamat bolsa — solarǵa oı salsam, erdi kebenek ishinde tanyp bilýge shaqyrsam, jarly da baıyp, jastyń da ósetinin eskere ketsem degen nıetim boldy. Áıteýir dosty da, dushpandy da oń jolǵa bursam degen dáme ǵoı bizdiki. Áıtpese:

— "Dámi ketpes, buzylmas tátti bar ma?
Bir bes kúnniń orny joq aptyǵarǵa,
Qaı qyzyǵy tatıdy qý ómirdiń
tatýdy araz, jaqyndy jat qylarǵa", —

degen Abaı sózin men de jattap ósken, ómirlik kredo etip ustanǵan adammyn.

Al betine shirkeı bolarlyq shyndyqty aıttyń dep shybyq tımes shyńq eter minez kórsetetinderden aýlaǵyraq júrgenniń ózi abzal. "Jaqsy nıetpen renjitkenge jan aýyra qoımaıdy", — degen manaǵy bir uǵym sózin osy arada qaıtalap eske salǵym kelip tur.

Ámire Árin: Túsinikti boldy. Áıtse de bárin qoıyp, qazirgi hal-ahýalyńyz, qandaı sharýanyń basyn qaıyryp júrgenińiz jaıly da oqyrmanǵa birer sóz aıta ketseńiz artyq bolmas edi?

Sáken Imanasov: Qazir shyǵarmalarymnyń úsh tomdyǵyn ázirleý ústindemin. Shyǵaryp beremiz dep otyrǵan senimdi jigitter bar. Bul óz basym kóp keziktirgen, qazan-qazan ýádege qaryq qylyp alyp, aqyr aıaǵynda qaspaq ta jalatpaı ketetin sýsyldaǵan synaptaı sýaıttar sanatynan emes, sózge tura biletin belgili azamat bolǵan soń da senip otyrmyn. Kóp jyldar boıyna jazǵan jańa óleńderim de shaǵyn bir kitap bolýǵa jarap qaldy. Ony da shyǵaryp beretin baspa izdestirýdemin. Demeýshi tabylyńqyramaı turǵany ázirge. Osy áńgime etip otyrǵan kitaptyń zańdy jalǵasy retinde "Kúndeliktiń qalǵan betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken kúnderge úńilý" dep shartty túrde at qoıyp, kólemi shaǵyn (40-50 bet) bir hıkaıa jaza bastadym. Munda burynǵy asyǵystyqtan ketken ártúrli aǵattyqtar qatań eskerilip, jańa keıipker, tosyn oqıǵalarmen tolyǵa, shıratyla túspek. Jasaǵan mursha berse, jazǵa deıin sol da aıaqtalyp qalar. "Juldyz" jýrnalyna usynsam ba dep júrmin.

Árıne, onda da biraz adamnyń aty atalady, jaǵympazdyq, jalǵan sóıleý, jádigóılik ataýly sóz boldy. Iaǵnı, avtor qulaǵynan ázirge qıqý kete qoımaýy da múmkin dep oılaýǵa negiz bar.

Osy suhbattan keıin barlyq áńgime bitken shyǵar dep edim, qýyrdaqtyń kókesi sońynda eken, amal ne? Endi soǵan keleıin.

* * *

"Qazaq ádebıeti" gazetiniń 12 shilde kúngi sanynda aty áıgili Kópen Ámirbektiń ózinen de góri áıgili Zamanbek Nurqadilovpen júrgizilgen suhbaty jarıalandy. Mundaı suhbat belgili bir dataǵa, el ishiniń eleýli oqıǵasyna, mańyzdy másele tóńireginde, kóbine-kóp sol iske tikeleı jaýap beretin adamdarmen júrgiziletinin bilýshi edik. Gazettiń eki betine Zamanbektiń sýretimen qosa berilgen bul suhbattyń qandaı maqsattan týǵanyn ári oılap, beri oılap taba almadym. Gazet redaksıasynyń da bul arqyly ne utyp, ne qoıǵany jáne bulyńǵyr edi.

Já, delik. Kópenniń de, redaksıadaǵylardyń da basqamyzǵa beımálim bir bilgeni, ishki búkkeni bar shyǵar. Biz tek qana Kópenniń "Parasat" jýrnalyndaǵy Sáken Imanasovtyń Ózińiz týraly pikirine qalaı qaraısyz? — degen suraǵy men soǵan oraı meniń atyma aýyr aıyp taǵyp, kinálaı, kijine sóılegen Zamanbek jaýabyna qarasty qysqasha ǵana oı órbitkim kelip edi. "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiligine ótken on segiz aıdyń" úzindileri sol "Parasattyń" bıylǵy besinshi sanynda: "...Meniń kúndeligime Zamanbek Nurqadilov jaıyndaǵy ári-sári oılarym basqalardyń bárinen kóbirek túsipti. Onyń jóni de bar, óıtkeni árbir apta basyndaǵy josparly jınalysty aıtpaǵanda, bastapqy 7-8 aıda meniń eń kóp jolyǵyp, qyzmet ústinde kóbirek aralasqan adamym Zamanbek bolǵan. Boıyndaǵy barsha qaıshylyǵy, bárimiz sıaqty kisilik kemshiligine qaramastan maǵan onyń jeke basy unady. Árıne, meni jurttan bólek jarylqap tastaǵany da, elden eren "aıalap-álpeshtegeni" de shamaly. "Jarylqaımyn" degen ýádesi de bolǵan emes. Ol shaqyrmasa da, ashtan ólip, kóshten qalmas em. Shaqyrdy. Keldim. Onysyna rahmet. Biraq men bolmasam basqa bireý, bálkı, menen góri ıkemdi, menen góri bilimi de, biliktiligi de ilgeri bireý isteýi múmkin edi ǵoı. Maǵan basqalardan alabóten yqylas bildire qoıǵan joq. Tıisti mólsherde taǵaıyndalǵan jalaqymdy ǵana alyp júrdim", — dep alyp, Zamanbektiń kóptegen jaǵymdy adamı qasıetterine toqtalǵan bolatynmyn. "Barlyq jumyr basty pendeler sıaqty Zamanbekte adamı osaldyq bar shyǵar. Biraq el basqaryp júrgen alash azamattary ishinde jaratylysy da, jóni de bólek jigit ekeni daý týǵyzbasa kerek. Lyqsyp ilgeri keter, tartynyp keıde keri súırer, artyq aıtar, kem túser, áıteýir qareketsiz qarap otyrmaıdy, arsy-gúrsi adýyn minezimen ózine jaý taýyp ta qalady. Uly Geteniń: "El basqaratyn adam eń aldymen ózine ózi ıe bolýy kerek" degen sózi bar eken. Amal ne, Zamanbek baz-baıaǵy sol ózine ózi ıe bola almaı qalatynǵa uqsaıdy.

Áıtpese márttikten de quralaqan emes. Kóńil túskenge kól bola alady, túspegenge shól bola qalady... Men jurtqa onyń azdy-kópti osyndaı qasıetterin aıtýǵa tyrystym. Aman júrsek áli de aıtarym, jazarym bar. Biraq amal ne, aınalasy ońbady. Ol biraq óz aldyna bir bólek áńgime" — dep aıaqtaǵan edim sózimdi.

Osynda onyń jeke basyna, aryna tıer birde-bir sóz, tipti tuspalǵa uqsas ta birdeńe bar ma? tek basynan qus ushyrǵylary kelmeıtin búgingi bılik mańaıyndaǵylardyń "Shybyq tımes shyńq eter baıbalamy" bolyp shyqqan da qoıǵan, basqa túk emes. Iaǵnı, suraqtyń ózi Zamanbektiń yńǵaıyna oraı qoıylyp otyr. Óıtkeni men Zamanbek týraly pikir emes, óz kúndeligim arqyly oblys ákimshiliginde ótken kúnderime sholý jasap, jekelegen adamdar, atqarylǵan ister jaıly óz tujyrymym, óz baılamymdy aıtqanmyn. Qazirgi el basqarý júıesinde oryn alyp kele jatqan kemshilik, jekelegen mehanızmniń jetilmeýi, soǵan kináli adamdar jaıyndaǵy ózim baıqap, ózim túıgen oılardy ortaǵa salǵanmyn.

Zamanbek sonyń bárin yjdahatpen durystap oqyp shyqqan bolsa, baıybyna bara zerdelese, maǵan syrttan keldek kórsete kijinbeı-aq: "Áı, osy kisi de bekerge shyryldap otyrmaǵan bolar, "bizdiń mynaý uly iste" (Mahambet) kemshilik te ketip júrgen joq pa eken, syrt kóz synshy, biz basy-qasynda júrip baıqamaǵan da bolarmyz. Kóp bolyp pishken ton kelte bolmaýshy edi, osy tóńirekte oılanyp ta kórsek teris bolmas pa edi, qaıter edi", — der me edi, kim bilsin. Áıteýir bireý bolmasa bireý uǵar, myńnyń bolmasa, birdiń jetesine jeter degen bizdiń nıetimizdi de túsiner me edi. Amal ne, oqymaǵan, oqýǵa yqylasy da, yntasy da bolmaǵan. Sabyrmen oqyp shyqsa, maǵan rahmetin aıtar edi. Onda Kópen de óz suraǵyn "Sákenniń jarıalanyp júrgen sol shyǵarmasy, ondaǵy ózińizdi maqtaı ketken tustaryna kózqarasyńyz qalaı?" — degen turǵyda qurar edi de, sol arqyly áriptesin qustanalap jatqan tusyna toqtam aıtyp, Zamanbektiń syńar ezýleı jónelgen ekpiniń durys arnaǵa burǵan bolar edi. Joq, Kópen olaı etpegen. Búıregi kimge buryp turǵanyn birden-aq ańǵartyp, suhbattyń da ne úshin ótkenin emeýrinmen sezdire túsedi. Eriksizden "jany aıaýly jaqsyǵa qosamyn dep, árkim bir ıt ustap júr yryldatyp", — deıtin Abaı sózin eske salady. Eger ol tarazy basyn teń ustaı biler týra bı bolsa, óziniń qalamdasyn bylaısha "ıttalaýǵa" bermes edi ǵoı dep oılaýǵa májbúr bolasyn. Áıtpese, osy jasymyzǵa deıin ózimiz jábir kórmesek, bireýge orynsyz baryp soqtyǵatyn, Zamanbek aıtqandaı, "daý-damaı izdep, ár aıtylǵan sózden "tyrnaqtyń astynan kir izdeıtin" kisińiz de biz emes ekenin de qalam ustar qaýym áldeqashan bilip bolǵan edi.

Bir qyzyǵy, osy tusta "Parasat" jýrnalynyń bıylǵy jetinshi sany da jaryq kórdi. Sonda janaǵy "Qazaq ádebıetindegi" Zamanbektiń sózi bir árpi, tynys belgisi de ózgermesten túp-túgel jarıalandy. Olaı bolsa, bul aıaqasty týǵan áńgime emes, burynnan oılastyrylǵan, áldene sebeppen kúsh biriktire otyryp, Sákenge qarsy bas kóterýdiń alǵysharty ekeni daýsyz.

Jel turmasa, shóptiń basy qımyldamaıdy, Zamanbek jaıly orys-qazaq baspasózinde oqtyn-oqtyn kekesinge uqsas maqalalar jarıalanyp jatsa, onyń da beker emesin, arǵy túbinde áıteýir bir shyndyq jatqanyn ázer búgin esek mıyn jegen bireý bolmasa, kóp bolyp túsinetin kezimiz emes pe. Eldi synaý úshin eń aldymen óziń solardan oq boıy ozyq bol, tarazy basyn teń usta, sonda, Kópen, jurttyń bári saǵan da ılanar edi.

Bul jerde "Qazaq ádebıeti" gazetiniń pozısıasy da bizge jumbaq kúıinde qalyp otyr. Kópten bergi belsendi avtoryna jala japtyryp, ony ózin jerden jeti qoıan tapqandaı eki betke jarıalamas buryn gazet redaktory: "Ol qandaı pikir eken, oqyp shyǵaıynshy" dep, "Parasat" jýrnalyna bir qarap almaı ma. Álde kópe-kórneý Kópenniń qoljaýlyǵyna aınalyp ketkenin ózi de ańǵarmaǵan ba?

Bizdi qınaıtyny osy ǵana. Áıtpese, ıt úredi, kerýen kóshedi, sasqan úırek — Zamanbek sózi betime shirkeý bola qoıady dep qorqyp otyrǵan túgimiz joq.

Biz jurtqa túsiniktirek bolý úshin joǵaryda aıtylǵan "Parasat" jýrnalynyń 2002 jylǵy jetinshi sanyndaǵy Zamanbek Nurqadilovtiń redaksıaǵa hatyn ("Qazaq ádebıetindegi" de sol mátin) bizdiń shyǵarmamyz tóńireginde ár jerden, ártúrli adamdardan túsken basqa da pikirlerdi osy jerde shyp-shyrǵasyz túgel keltire ketýdi durys kórdik.

S.Imanasovtyń "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken on segiz aı " atty materıalyna baılanysty ártúrli pikir aıtady. Qalaı degende de bul jazba oqyrman kópshilikti beı-jaı qaldyrmaǵan sıaqty.

Sol ýaqytta oblys ákimi bolǵan Z. Nurqadilov te S.Imanasov kúndeligine baılanysty pikir bildiripti. Osy sanymyzda sondaı pikirlerdiń birnesheýin jarıalap otyrmyz.

"Mende ókpe joq, baýyr bar"...

Qurmetti Baqqoja!

Birinshiden, bul hatymdy Sherhan men Kamal aǵaılardyń arasyndaǵy "Egemen Qazaqstandaǵy" pikir alysýy dep oılap qalmańyz. Maqsatym — oqyrman retinde Sáken Imanasovtyń kúndeligi jaıly óz oıymdy basqa oqyrmandarǵa jetkizý.

Ekinshiden, esime depýtat kezimdegi oqıǵa eske túsedi. Bir májilistiń otyrysynda Qarataı aǵama (Turysov) qarsy pikir aıtam dep, qattyraq aıtyp qoıǵanymdy sezip, sońynda kabınetine kirip, "Qareke, jańaǵy sózge ókpelep qalǵan joqsyz ba?" degenimde, "Zamanbek, mende ókpe joq, baýyr bar" dep qatty uıaltqan kezi bar edi. Sol aıtqandaı bul jazǵanym ókpe emes, naz.

Sáken Imanasovtyń bizge jumysqa kelýine sebep bolǵan Tumanbaı aǵa Moldaǵalıev. Birde, ol kisimen áńgimelesip otyryp. "Aǵa, osy bizge búkil ıntelegensıaǵa, jýrnalıserge bedeli bar adam kerek edi, jumysqa kelesiz be? — degen suraqqa Tumakeń "Zamanbek, meni ne qylasyń, odan da bir qatqanskıı aqyn bar, aty — Sáken, famılıasy — Imanasov", — dedi. Men: "Men ol kisini syrtynan bilem, shaqyryp sóıleseıik", — dedim. Kóp uzamaı, Sáken Imanasov bizge qyzmetke kelisim berdi. Apparat jetekshisiniń orynbasary degen laýazymǵa ıe boldy, astynda "Volga", jalaqysy 52000 teńge. İsteıtini — búkil buqaralyq aqparat quraldarynyń basylymdaryn taldaý, ýaqyt bólip, ár basylymnyń arnaıy tilshilerimen oblystaǵy jaǵdaıdy tanystyrý, bizdiń istep jatqan jumystardy ýaqytysynda olarǵa jetkizý, durys jazylmaǵan pikirlerge sol baspalar arqyly túsiniktemeler berý, ıntellıgensıamen (ásirese, oblysta týyp-óskendermen) qarym-qatynasty kúsheıtý sıaqty jumystar. Olar úshin eki-úsh jeńil avtokólik taǵy bóldik.

Biraz ýaqyt ótti, ár dúısenbide bolatyn planerkaǵa qatynasady, oblystardaǵy jaqsy ózgeristerge ózi kýá bolyp júrdi. Qaı aýdanǵa barǵysy kelse bardy. "Qashan keldiń, ne istediń" degen emespin. Biraq "sýdyń da suraýy bar" degendeı, eki-úsh aıdan keıin tapsyrmalar bere bastadym. Ókinishke qaraı, bul aqynnyń "jaqsy chınovnık" bola almaıtynyna kózim jete bastady. Degenmen, úıretýge tyrysyp baqtym, biraq úırengisi kelmedi me, joq, ondaı qabiletti jaratqan ıem bermedi me, áıteýir, túzelmedi. Tumakeńniń kóńilin qımadym. Bir jaǵynan aıta berse, sóz kóbeıedi, ekinshi jaǵynan men Sáken Imanasov sıaqty kúndelik jazbaıtyn azamatpyn. Qoıshy, shyntýaıtqa kelgende, ózim ákim qyzmetinen ketkenshe, "arpa ishinde bir bıdaı" bop, "Sáke, siz bálensiz" demeı kettim.

Munyń bárin nege jazdyń dep oılaýyńyz múmkin. Bul aqtalý nemese Sáken Imanasovty jamandaý emes. Ár adamnyń basqa adamdar týraly ártúrli pikiri bolýy múmkin, ony jarıalaýǵa da tolyq quqyǵy bar. Eń ókinishtisi, sol adam "Men ne istedim, qalaı istedim, maǵan artqan júkti kótere aldym ba, senimdi aqtaı aldym ba" degen suraq qoıyp, soǵan jaýap bere almaýy dep oılaımyn.

Chınovnıkterdiń arasynda "aqyn" degen qyzmet joq. Ár laýazymnyń óziniń atqaratyn mindeti bolady, sol arqyly baǵa beriledi, sol arqyly apparattyń arasynda bedeli bolady, osynyń arqasynda jalaqy alady. Eger de, ár chınovnık kúndelikti ashyp "meniń bastyǵym ondaı, meniń bastyǵym mundaı" dep buqaralyq aqparat quraldaryna jarıalaı berse, arty ne bolaryn qudaı biledi. Bir bitirgen naqtyly jumysy joq, esh nárseden nátıje shyǵarmaǵan adamǵa "sizdiń jaqyndyǵyńyzdan góri, aqyndyǵyńyz qajet" dep ymdap aıtqanym ras. Biraq "ym túsinbegen, dym túsinbeıdi" demekshi, Sáken Imanasov sol on segiz aıda túk túsinbepti. Ókinishti me, árıne, maǵan ókinishti.

Men bul kisiniń aqyndyǵyn qatty syılaımyn, biraq adam retinde, Sáken Imanasov ómir boıy daý-damaı izdep, ár aıtylǵan sózden "tyrnaqtyń astynan kir izdeıtin" kisi me degen oıda qaldym.

Qalǵan pikirlerdi, Sáken Imanasov aıtpaqshy, oqyrmandardyń ózine qaldyrdym.

İzgi nıetpen, Zamanbek Nurqadilov.

22 mamyr 2002 jyl.

Qyzmet etý bas ızeı berý emes

"Parasat" jýrnalynyń sońǵy sandarynan belgili aqyn Sáken Imanasovtyń "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken on segiz aı" degen kúndelik jazbasyn oqyp, qatty tolqydym, alǵan áserim kúshti, aıyzym qandy. Baz bireýler jazyp júrgendeı maıda-shúıde emes, bireýden ósh alýdyń aýyly da alys, naǵyz búgingi kúnniń problemasy. Oblys ákimshilikterinde áleýmettik, rýhanı salaǵa jaýapty orynbasary bolady. Ol oqý-aǵartý, mádenıet, óner, tvorchestvolyq uıymdardyń, qoǵamdyq mekemelerdiń bárine, basshylyq etedi. Oblys ortalyqtarynda, aýdandarda ártúrli mádenı sharalar: aqyndar aıtysy, músháıra, bıshiler, dombyrashylar, skrıpkashylar, drama úıirmeleriniń baıqaýy, sýretshiler kórmesi, jigit sultany, qyz sıpaty, aıtýly dataly kúnder, sazgerlik keshter, jýrnalıser kúni, áıgili adamdarmen kezdesý — qoıshy áıteýir, ómir bar jerde óner bar ǵoı, osylardyń basy qasynda Sáken qusaǵan ári aqyn, ári jazýshy, jýrnalıs júrmegende kim júredi. Onyń nege aıaǵyn shiderlep, oıyn tusap qoıamyz? Onyń Jibek qusaǵan keńes zamanyndaǵy partokrattardyń negizsiz tapsyrmalaryna kóńil aýdarmaýy óte ádildik. Aı, qasań tártip-aı, onyń talaıyn bastan keshirdik, sóıler sóziń, júris-turysyń shekteýli ǵoı. Al Sáken Abaısha aıtqanda "kúshtileri sóz aıtsa, shybyndap bas ızeı" bermegen.

"Saǵan jaman bolady, óte jaman bolady", — deý arqyly aqyndy buqtyryp, yqtyrǵysy kelgen Jibektiń sesine Sáken qyńbaǵan ǵoı, áı, jaraısyń, jigitim! "Baqyt Sarbalaev "Qazaq eli" gazetinde Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ákimi Berdibek Saparbaevty maqtap jazyp, sen nege bizdiń ákim Z.Nurqadilovty maqtap jazbaısyń?" Mine, jaǵympazdyqtyń, jaramsaqtyqtyń túri, sóz bolǵanyńa! Sákendi oblys ákimshiliginiń saraı aqyny etkisi kelgen ǵoı. Jazba áli bitken joq, sirá, mynandaı sirespe aýdıtorıada, qasań qalypqa aqyn jany shydamaıtyn shyǵar, "18 aıdy aldyńdar, al endi hosh, esen bolyńdar" dep emen esikti tars jaýyp, aıqaı keńistigim der! Osylaı topshylaımyn. Meniń qolymda bılik joq, áıtpese Sáken qusaǵan keńinen oılap, molynan pishetin tvorchestvo adamyn barlyq oblys ákimshilikterine synalap shyǵar edim, olar rýhanı ómirimizge kóp paıda keltirer edi. Osy Sákenniń kúndeligin barlyq oblys ákimshiliktegiler oqysa qandaı jarasymdy bolar edi, áı qaıdam, oqymaımyz-aý!

Tólep TİLEGENOV,

Respýblıkalyq dárejedegi derbes zeınetker Mıaly selosy, Qyzylqoǵa aýdany, Atyraý oblysy.

Kókiregi kók tireıdi

Men "Parasat" jýrnalynyń turaqty oqyrmanymyn. Árbir sanyn muqıat oqyp shyǵamyn. Mamandyǵym — muǵalim. Qazir zeınetkermin.

Sáken Imanasovtyń "Kúndeliktiń keıbir betteri" dep atalatyn materıalyn qaldyrmaı oqydym. Kúndeliktiń tereńine boılamaı, ústirtin oqyp shyqqan adamǵa mundaǵy baıandalǵan jaǵdaılar usaq-túıek bolyp kóriner, bálkim. Al men memlekettik apparattyń, ártúrli deńgeıdegi sheneýnikterdiń biraz "qupıasyn" bilip, jaǵamdy ustadym. Teńdik, demokratıa degende jaǵymyz talmaıdy. Al bizde áli teńdik joq eken. Tipti ashananyń ózinde adamdardy laýazymyna qaraı sorttaı kirgizedi. Osy memleketke, oqý-aǵartý isine elý jyl eńbek sińirgen qart ustaz — men oblystyq ákimshiliktiń ashanasyna bas suǵa almaıdy ekenmin. Kúni keshe menen árip tanyǵan, tálim alǵan, bul kúnde úlken qyzmet isteıtin shákirtterimmen qatar otyryp tamaqtana almaıtynymdy oılap, ishteı qorlandym. Qazaqstan Konstıtýsıasynda "adam teń quqyly" dep jazylǵan. Atazań talaptary memlekettik mekemede buzylady. Kópshilikpen qatar otyryp tamaq ishýge arlanatyn laýazymdy qyzmetker úıine barsyn.

Men Jibek Ámirhanova degen qaryndasty bilýshi edim. S.Imanasovtyń kúndeligin oqyp, onyń keıbir jónsiz qylyqtaryna renjidim. Aqyn-jazýshynyń negizgi kásibi — jazý. Al endi búkil qazaqqa belgili qalamgerge, Sáken Imanasovqa "Nege maqala jazasyń? Óziń týraly, aqyndyq laboratorıa týraly jazba" deý ábestik. Jalpy, bul laýazymdy qyzmetkerlerdiń kópshiligine tán qasıet. Qaraýyndaǵy qyzmetkerlerdi kisi demeıtin, olardy tuqyrtyp ustaǵannan rahat tabatyn sheneýnikter az emes. Sol sheneýnikter qaraýyndaǵylarǵa óz qaltasynan, óz esebinen aılyq tólep otyrǵandaı keıde shekten shyǵyp ketedi. Búkil qazaqqa áıgili Sáken Imanasovtyń oblystyq ákimshilikte kórgen quqaıy mynandaı bolǵanda, basqalardyń jaǵdaıynyń qandaı ekenin halyq aıtpasa da túsiner.

Jalpy, osyndaı maqalalar kerek. Bul sekildi materıaldar neǵurlym kóp bolsa ákimqaralar shekten shyqpas edi. Asyp-tasyp oıyna kelgendi istemes edi-aý dep oılaımyn. Qazaq baspasózi bul máselege kelgende jasqanshaq, jaltaq. Qolyna bılik tıgen adam memleket qazynasyna qol salady, qarapaıym elge qıanat jasaıdy. Shirengende kókiregi kek tireıdi. Ondaı basshy kópke unamaıdy. Qazaqstanda sondaılar az ba? Solar týraly jazyńdar, aınalaıyndar. Kúshtiń halyqtyń qolynda ekenin bilsin olar.

Q. Jańbyrbaev, zeınetker.

Pavlodar qalasy.

Aqyn kúshti me, ákim kúshti me?

Osy saýaldy taqyrypqa shyǵaryp turyp, ózderiniń ókpe-nazdaryn baspasóz betinde ortaǵa salǵan biraz aqyndy bilýshi edim. Solardyń sol jazǵandaryn oqyǵanda: "Aqyndy ákimmen salystyrý aqylǵa sıa ma? Ákim, myqtaǵanda, ólgeninshe ákim bolar, aqyn ólgennen keıin de aqyn bolyp qala bermeı me. Sezim jeteginde ketken kezde adam ne demeıdi", — dep oılaǵanym da esimde. Al aqyn Sáken Imanasov kúndeliginiń jýrnalda jarıalanǵan keıbir betterin oqyǵannan keıin meniń osy pikirim taban astynda ózgerip sala berdi.

Ras, buryn-sondy birde-bir aqynnyń ne jazýshynyń kúndeligin kóziniń tirisinde oqyp kórmegendikten be, áıteýir, osy jarıalanymǵa men alǵashynda tańyrqaı da, tosyrqaı da qaraǵan edim. Biraq kúndelik betterin oqı kele, redaksıanyń bul qadamǵa eksperıment retinde ádeıi barǵanyna jáne osy ádistiń ózin aqtap shyqqanyna kózim jetti. Sáken kúndeligin óz basym jeńil oqylatyn, neshe túrli minez-qulyqtar qaqtyǵysyn aldyńa jaıyp salatyn, túsingen adamǵa aıtary mol oıly dúnıe dep qabyldadym. Bárinen de aqynnyń ustanǵan pozısıasy — bireýden ósh alaıyn, kek qaıtaraıyn degen pendelik pıǵyldan boıyn aýlaq salǵandyǵy unady. Jýyrda jaba toqymaı, eshbir faktini óz paıdasyna qaraı ıkemdep burmalamaı, bolǵan oqıǵany bolǵan kúıinde eshbir boıamasyz baıandap shyqqandyǵy kórinip tur.

Az ýaqyttyń ishinde Sáken eki birdeı ákimmen istes bolyp úlgergen eken, Zamanbek baýyrymyz, qalaı degenmen de, ózi de óleń jazatyn, aqyndardyń kóńil-kúıin tap basyp túsine biletin aqyjandy azamat qoı. Qandaı jaǵdaıda da sypaıylyqtyń sheginen attap ótpepti. Al Shalbaı inimiz jaıynda oqı bastaǵanymda-aq Qadyr Myrza Álıdiń:

Qazaq jaıly oıymdy ózgertpeıdi,

Bermeı qoıǵan Shalbaıdyń bir bólmesi! —

degen óleń joldary tilime orala ketti. Bul — aqynnyń nalýy emes, kóńiliniń qalýy ekenin, ákim kúshti me, aqyn kúshti me degen áńgimelerdiń osyndaıdan qozdaıtyndyǵyn da endi uqqandaımyn.

Qadyrdyń jańaǵy jyr jelisi bylaı jalǵasýshy edi:

Qudaı bizge aqyndyq atyn berdi,
Aqyn jaıly oqydyq ókimderdi.
Basqa túgil,
Óziniń nazymen ol
Kirgizedi tarıhqa ákimderdi!

Iá, qazaqtyń arqaly aqyny Sáken Imanasov ta talaılardy tarıhqa óz qolymen jetektep ákelip kirgizgen eken...

Satypaldy Daýmov, aqyn. Almaty qalasy.

Bularǵa qosa redaksıa qorjynynda taǵy biraz hat-pikirler bar eken, solardyń ishinde eleýlileri retindegi bir-ekeýine taǵy toqtala keteıik.

Sheneýnikterdiń bet-beınesin kórdik

Sholaq baıtaldyń quıryǵyndaı myna fánı jalǵannan ózine ólshep-piship berilgen az ǵana ǵumyrynda qý tirliktiń sharapatyn kesapatynan, álsizin urdajyq áldisinen qorǵap, aǵynan qarasyn ajyratamyn dep áýrege túsip, janyn jaldap júretin adam ekeý bolsa, sonyń biri aqyn ekeni aqıqat. Al, aqyn Sáken Imanasovtyń "Parasatta" jarıalanǵan maqalalaryn oqyp shyqqan adamnyń osy tujyrymǵa ábden senip, den qoıary taǵy daýsyz. Júregin jaryp shyqqan jyrynda da, zamandas, qatar-qurbylary men qarapaıym jamaǵattyń qalyń ortasynda da óziniń órshil únimen, bet-júzińe qaramastan durysyńdy — durys, burysyńdy burys dep týra sóıleıtin aqyn bul joly da sol minezinen tıtteı de aýytqymapty.

Qudaıdyń qudireti shyǵar, zaman, qoǵam, áleýmet qansha ózgeriske túsip, kóneniń ornyna jańa, jamannyń ornyna jaqsy kelip jatsa da, keıbir shonjarlardyń, solardyń shash al dese bas alatyn jandaıshaptarynyń minez-qulqy miz baqpaı, sol kúıinde qala beretinin qaıtersiń?! Elimiz óz aldyna otaý tigip, irgelikke qaraı ilgeri basqanyna on jyldan assa da álgindeı shonjar-sheneýnikter tabıǵatynyń mán-mazmuny ózgermesten, "kón qatsa qalybyna baradynyń" kebinde qala beretinin kórip júrmiz. Olar keshegi partapparat dep atalatyn memlekettik mashınada júrgende de solaı edi, búgin de solaı. Tipti qazir kóp jaǵdaıda zańnyń oryndala bermeıtinin, aıtylǵan synǵa jaýap berý mindet emes degendi (úlken bir qateligimiz osy bolyp otyr) arqalanyp, eldi basqarý mádenıeti, qarym-qatynas etıkasy degendi belden basyp, nebir dórekililikke, ózine qajet jaǵdaıda janyń jırkenetin jaǵympazdyqqa baratyn boldy. Árıne, aqynnyń ákimshilikte qyzmet istegen kezinde óz kózimen kergen shonjar-sheneýnikterdiń jaqsyly-jamandy, ilgeri-keıindi qylyq-qylýlaryn, minez-qulqyn jurtshylyqqa jarıa etpeı, ózimen birge máńgi jumbaqqa ala ketýi múmkin emes nárse.

Al, ákimshilik she? Ákimshilik Sáken Imanasovtaı úlken aqyndy Chehovsha aıtqanda "svadebnyı general", ıaǵnı "toı-bedel" retinde tutynbaqshy boldy. Óıtkeni, Sáken — talanty aýzy dýaly, tili ótkir aqyn, halyqtyń adamy. Bul ákimshiliktiń biz halyqpen, ıntellıgensıamen birgemiz deýi úshin taptyrmas dálel bolýy kerek edi. Bul ejelden bar ádis, ejelden bar úrdis. Biraq olaı bolmaı shyqty. Aqynnyń qudaı bergen bolmys-bitimi buǵan kelmedi, sheńberge ıip ákelip, ıleýge kónbedi. Noqtaǵa basy syımady. Ákimder men sheneýnikter tek oryndaýshy ǵana kerek bolsa, ol óziniń shyǵarmashylyq tulǵa, qaıratker ekenin isimen de, sózimen de kórsetti. Sóıte júrip, olardyń ishki dúnıesin, tabıǵatyn zerttedi. Biz maqaladan T.Qojaqapanov, J.Ámirhanova, M.Musabaev sıaqty sheneýnikterdiń beınesin kórdik.

Ras, "Parasat" jýrnaly S.Imanasovtyń Almaty oblystyq ákimshiliginde ótkizgen kúnderi týraly materıalyn jarıalaǵanda sondaǵy bireýlerdiń ar-namysyna tıip, endi bireýlerdi áshkere qylaıyn demegen shyǵar.

Bul kúnde óleń emes, ózin elge
áıgilep júrgenderdiń kózi mende.
Kim bilsin, eski jara ushyqqandaı
astynan sý shyqqandaı seziner me, —

dep aqynnyń ózi aıtqandaı, osy materıaldy oqyǵan keıbir shonjarlar men olardyń jarnamashy, jandaıshaptary sonyń ishinen ózderiniń qylyǵyn, isin, jıirkenishti ádetterin kórgen bolýy ábden yqtımal. Sirá, "Parasattyń" birneshe nómirine shyqqan bul materıal talaılardyń ákimshilikke barar jolyn kesken de bolýy múmkin. Endigi jerde sheneýnikter qyzmetke ákimderge, úkimet basshysyna, Elbasyna arnap jyr jazatyn dıfırambısterdi bolmasa bylaıǵy taza shyǵarmashylyq tulǵany, onyń ishinde S.Imanasovtar sekildi azýly aqyndardy, óz apparatyna jumysqa ala qoımaıtyn shyǵar. Óıtkeni, olardyń ishinde qoǵamdyq júıe, basqarý júıesi ózgerdi, adam ózgerdi, endi pikir de, kózqaras ta ózgerý kerek, adamdardyń ishki ınısıatıvasymen eseptesý kerek dep biletinder, átteń áli de neken-saıaq.

Al, sheneýnikterdi shenep otyrýdan qoǵamǵa paıda kelmese, zıan kelmeıdi.

Myrzan Kenjebaı, Almaty qalasy.

"Qazaq ádebıetindegi" meniń atyma aıtylǵan aýyr-aýyr sózder birshama ashynyryp, janymdy qınaı bergen soń "Parasat" jýrnalyn qushaqtap Ulyqbek Esdáýletke bardym. "Osylaı da osylaı, men de jany aıaýly jaqsynyń biri emes pe edim, bireýdi maqtaý arqyly ekinshi adamǵa jón-josyqsyz soqtyǵyp, aryna tıýdiń qandaı reti bar edi?" — degen turǵyda sóılesip kórgen boldym. Árbir barymtanyń qarymtasy da bolatynyn qatty eskerttim.

Ulyqbek, obaly ne, jýrnaldaǵy meniń Zamanbekke qarata aıtqan pikirlerimdi túgel oqyp shyǵyp, edáýir ún-túnsiz otyryp qaldy. "Apyr-aı, maǵan jurttyń bári: "Sáken aqyn "Parasat" jýrnalyńda aı saıyn Zamanbek Nurqadilovti aıamaı urǵylap jatyr" dep edi. Bul qalaı bolǵany?" — dep daǵdardy.

— Ulyqbek-aý, sen is basynda otyrǵan resmı adam emessiń be? Jurttyń aıtqanyna maldanbaı, "o qandaı pikir eken, ózim de oqyp kóreıin", — demeýshi me ediń. Joq, Kópenge erip sen de satylyp júre berdiń be? — dedim kúıinip. Ol jerge qaraıdy. Men oǵan osydan bes-alty kún buryn jazýshylar odaǵynyń ekinshi qabatyndaǵy foıede Kópenmen kezdeısoq kezdesip qalǵandaǵy bir sekem alǵanymdy aıttym. "Kókshil kózderi birtúrli kúlmeń qaǵyp, júzime jylmıa qaraǵany jaman edi. Sońynda "áı, bálem, tura tur" degendeı birdemesi bar boldy ǵoı.. Men paqyr osy jigit menen bir nárse suraǵaly júr me dep oılappyn", — dedim.

— Qaı kúni deısiz? — dep qaıtalap suraǵan Ulyqbek.

Men seısenbi, sársenbiniń biri ekenin aıtqanmyn.

Ol bas ızegen de qoıǵan. Ulyqbektiń ne oılaǵany óz ishinde qala berdi de, men sol toıǵanymmen jónime tartqanmyn.

Sol syńarjaq suhbatty júrgizgen Kópen bolsa, Qaraǵandy jerindegi Aǵybaı batyr toıy ústinde bir top úlken-kishi azamattar kózinshe (oblys ákimi, onyń orynbasarlary, Balqash qalasynyń ákimi, Seıit Qasqabaev, Jumaǵalı Ismaǵulov, Júrsin Ermandar bar edi) menen keshirim surady. "Bylǵaryn bylǵap alyp suraǵan keshirimińe bolaıyn" degim kelip bir turdym da, jurt kózinshe tuqyrta bermeıin dep, taǵy da úndemeı qalǵan bolatynamyn.

* * *

Dál osy kúnderi maǵan belgili qalamger Ǵabbas Qabyshuly telefon soǵyp, "Qazaq ádebıeti" gazetindegi syńarjaq suhbatqa kúıinip otyrǵanyn, soǵan oraı redaksıaǵa hat jazǵanyn aıtty. "Bopty, — dedim men, — durys eken onyńyz!"

Birer kúnnen soń Ǵabekeń: "Páli, qyzyq boldy ǵoı. Ulyqbek meniń álgi hatymdy jarıalaǵysy kelmeıdi. Azat da bezer bolyp jolatar emes. Sen "Jas Alash" gazetiniń redaktorymen sóılesip kórseń qaıtedi, solarǵa aparyp bereıik, — dedi, — Aralasym shamaly edi, betimdi qaıtaryp júre me!"

"Jas Alash" redaktory Júsipbek birden lyp etip: Ákelsin, aǵa, basamyz!" degen. Men Ǵabeńe sony jetkizip, telefon trýbkasyn tuǵyryna qondyra bergenim sol edi, áne-minege jetkizbeı Júsipbek qaıta tildesip: "aǵa, áli hatty basa almaıtyn boldyq. Gazet bir-birimen aıtysyp jatýy yńǵaısyz dep uıǵardyq", — dep tur.

"Bopty. Óziń bil!" — dedim men.

Ǵabeńniń sol haty mynaý bolatyn:

Suhbattyń da suraýy bar

Qadirli "Qazaq ádebıeti", shildeniń 12-si kúngi sanynda (Zamanbek Nurqadilov pen Kópen Ámir-Bektiń suhbaty jarıalanǵan eken, sony oqyǵannan keıin ózińe myna bir oıymdy jetkizgim keldi.

Oblystyq gazet redaksıasynda on jyl, osy ádebı aptalyq ujymynda toǵyz jyl, "Ara-SHmel" jornalynda bes jyl qyzmet istegen tájirıbem, áli qol úzbeı júrgen (ınshalla, qalamyma ıe bolýdan qol úzbespin de!) jornalshylyq qaraketimnen túıgenim: qaı redaksıanyń bolsyn jumys jospary bolýy shart. Eldiń, qoǵamnyń (ózinde — ádebıettiń) mereıi úshin nendeı maqala, nendeı suhbat uıymdastyrý qajet jáne qaı maqalany kim qundy da ádil jaza alady, kimmen suhbatty kim shyraıly da shyn júrgize alady, mine, bul aldyn ala oılastyrylyp, der kezinde oryndalyp otyrsa ondy bolmaq. Úlken-kishi qaı ujymda da josparsyz is — áý bastan beımálim "kóre jatarmyz" áreket. Muny aıtqanda men Zamanbek pen Kópen inilerimniń suhbattasýǵa quqyǵy joq demek emespin (qazekem o basta "quq" deýshi edi, biz "quqyq" deıtindi shyǵardyq qoı!). Erik ózderinde. Biraq, "Qazaq ádebıeti" maqalanyń da, suhbattyń da bas tarazyshysy ózi bolýǵa tıisti ekenin, biraýyz sózi úshin ádebı qaýym, barsha oqyrmany aldynda jaýapty ekenin únemi eskerip otyrǵany jón bolar (oı-pikir talasy retimen beriletin jarıalanymynyń oryny basqa). Al myna suhbatty jarıalaýy — aǵattyq jiberip alǵany. Sebebi: uzyn sózdiń bir ushyǵy óziniń kóp jylǵy avtorlarynyń biri, qazaqqa máshhúr aqyn Sáken Imanasovtyń ar-namysyna tıip jatyr. Qudaıdyń bergenine shúkir, men qashan bolsyn, kimniń aldynda bolsyn ar-uıatymnyń ǵana sózin aıtamyn, ıaǵnı, maǵan Sáken de kerek, Sergeı de kerek, Sımon da kerek. Tek Azamat bolsyn. Ózim 1970 jyldan beri biletin Sáken Imanasov — Azamat! "Kerisinshe ekenin dáleldeı alamyn!" deıtinder bolsa, dálelinen dálel asyrýǵa daıynmyn. Bul — Zamanbek inime qulaqqaǵys. Ol mynaý suhbatynda Sákenniń "Parasat" jornalyndaǵy estelikterine nazaryn bura, aýzyna sóz salǵan Kópenniń suraǵyna jaýap bere kele Sáken týraly: "...biraq, adam retinde, ómir boıy daý-damaı izdep, ár aıtylǵan sózden "tyrnaq astynan kir izdeıtin kisi me degen oıda qaldym" depti. Tym orynsyz, tym aýyr baǵa.

Osy tusta esime myna bir jáıt túsedi: 2000 jyldyń kúzinde marqum Ánýar Álimjanovtyń 70 jyldyǵyn atap ótýge Taldyqorǵan óńirine bardyq. Ekiniń biriniń toıynda bolyp jatatyn: at jarysy, aqyndar aıtysy, palýandar beldesýi buıyrmaı, qur sóz ben as ta tók tamaq, aǵyl-tegil araq jol salǵan sol jıynnyń bir árediginde aýdan belsendileriniń biri eki-úsh joldasymen oqshaýlaý turǵan Sáken Imanasovty megzep: Sáken aǵamyz Zamanbekti maqtaımyn dep abyroıynan aıyrylyp júr, — degeni. Men: "Áı, inim, maqtaryńdy maqtaı almaǵannan qudaı saqtasyn! — dedim shyn renjip. Belsendimiz betsiz betin ary qaratyp kete bardy. Sákenniń Zamanbek haqynda jap-jaqsy maqalasyn oqyǵanmyn, rıza bolǵanmyn. Alakóldiń jaǵasynda ońashalana qalǵanymyzda Sákenge: Zamanbekpen syıysa alyp júrsiń be, ekeýińde: "Báıge meniki!" deıtin myqtysyńdar ǵoı?" dep ázildedim. Ol ádetinshe qarqyldap kúlip: Báıge ekeýmizge jetedi. Tek keıde men Zákeńniń qaısybir tapsyrmasyn oryndaı almaı qalamyn, tikeleı bastyǵym Jibek Ámirhanova ǵoı, soǵan baryp: "Zákeń maǵan mynadaı bir tapsyrma berip edi" deımin. Tikeleı bastyǵyńnan sekirip ketýge bolmaıtynyn bilesiń, al Jibek: Oı, ony óıtýge qazir múmkindik, qarjy joq qoı, Zákeńmen ózim sóılesemin, túsindiremin, — deıdi. Ony Zamanbekke baryp qalaı aıtamyn, Jibek túsindirgen shyǵar dep júremin. Sol "baǵynyshtylyǵyma" Zamanbek narazy bolyp qalǵanyn sezingenimde týra ózine baryp aıtqan kezderim bar, al jalpy duryspyz, — dedi. Ánýardyń 70 jyldyǵy Jibek Ámirhanovanyń "arqasynda" jetim qyzdyń toıyndaı bolǵanyn maǵan qulaqqaǵys etken emes, ol surqaı toıdyń qalaı ótkenin, eger jańylmasam, Ámirhanovaǵa jazyp jetkizdim bilem. Kesh bolsa da, bir ókinishim — sondaǵy renishti oblys ákimi Zamanbektiń ózine baıandamaǵanym. "Ákim syrqattanyp kele almaı qaldy" degendi estigen soń mazalamaıynshy dep oılap edim.

Sóz yńǵaıyna qaraı aıta keteıin: Ánýardyń toıy aldynda Qabanbaı babamyzǵa ornatylǵan eskertkishti ashý rásimi boldy. Men: "Rásimde eskertkishti jasaǵan músinshige, sáýletshige, qaharman Qabanbaı ómirinen qos kitap jazǵan Qabdesh Jumadilovke syı-sıapat kórsetiledi, ıyqtaryna bir-bir shapan jabylady" dep kámil oılap turdym. Joq, olaı bolmady, shapan Zamanbektiń toıǵa qatysqan bir orynbasaryna buıyrdy. Ol myrza (aty-jóni esimde qalmapty) bir sot te yńǵaısyzdanbady, eki ezýi eki qulaǵyna jetip turdy. Sirá, Qabanbaıǵa eskertkish jasatqan da, ornattyrǵan da, Qabdeshke qos kitap jazdyrǵan da sol bolsa kerek. Aýdan basshylary jaǵympazdyqtyń jáne bir soraqylyǵyn solaı kórsetti. Sákendi de ashyndyrǵan, shıryqtyrǵan, qolyna qalam aldyrǵan sondaı beısharalyq áreketter emes pe?

Sákeniń "Parasat" jornalynda jarıalanǵan jazbalaryn jáne onyń "Qalam men zaman" kitábin muqıat oqydym da, Azamat Sákendi tanı tústim. Aqıqatqa daý aıtý — aqıqatqa qıanat. Kim týraly bolsyn oıyn, tujyrymyn qajetsinse sonyń kózine týra qarap aıtatyn jáne kóbine durys aıtatyn Sákendi "tyrnaq astynan kir izdeıtin" kisi me dep qalyp júrgen qurmetti inim Zamanbekke: — Azamat aǵańnyń "Qalam men zaman" kitábin baıyptap oqyp kórgeısiń! — deımin. Ol ózi kýá jáıtterdi ǵana jazǵan, eshkimdi qustanalamaǵan. Ózińe de jala jappaǵan jáne kitábinde jazylǵan jaýaptasý sózderdi kimge bolsyn: Zamanbekke me, Jibekke ma, Shalbaıǵa ma... sol kúni, sol saǵatynda, sol mınótinde kózbe-kóz aıtqan eken. Tyrnaq astynan kir izdeıtinder ondaı týra sózden aýlaq júredi. Syrttaı pysh-pyshqa, domalaq hatqa qumar bolady.

"Týra sóılegen týǵanyna jaqpaıdyny" beker degimiz kelmese, "maǵan sóıledi, meniń dosyma, joldasyma, týysyma sóıledi" degen tym juqa jeleýmen shyndyqtyń betin búrkeý ábestik bolar. Shyndyqtyń úlkeni, kishisi joq, bári de aıtylýy kerek. "Bas jarylsa — bórik astynda, qol synsa — jeń ishinde" deýdiń paıda-zıany birdeı. Ujymdaǵy kemshin tirlik — sondaǵy adamdardyń minez-qulqyndaǵy kemistiktiń kórinisi. Ujym músheleri biri men biri únemi ashyq sóılesip, birin biri syılap, birin biri túsinýge qulshynyp júrmese, onda ol ujym dimkás deı ber, al onyń dimkástigin jasyrý — jalǵan namystyń naq ózi! Men de talaıdy kórgenmin. Jornalshy-jazýshylyq ómirimniń qyryq jyly oblystyq, respýblıkalyq resmı qyzmet oryndarynda ótti. Sondaǵy qıly-qıly jáıtterdiń birazy Sákenniń estelikterinde jańǵyryp jatyr. Pendeshilik te óristi toı! Al minezimizdegi, isimizdegi "ony-muny" qudaıdan jasyra almaǵannan keıin ózimizben aralas-quralas júrgen ishki-syrtqy kópshilikten jasyrý ádet jaraspaıdy. Áıtsek, birdeńesin jasyrǵan mysekeńe uqsap ketemiz.

Al Kópen inim týraly aıtsam, onyń pysyqtyǵynda, jazǵyshtyǵynda qostarym da, túsinbesim de jeterlik. Kúlkini eshbireýden suramaıdy. Kerek isin uıymdastyrý sheberligine nebir eptiniń qyzyǵatyny daýsyz, tek keıde: "Menen basqa kim ne bilýshi edi?!" dep tótelep, adasyp ketetini bar. Bilgendikten "Ara" gazetin shyǵardy. Qýandyq, quptadyq, jazystyq. Jaýyp tyndy. Bilgendikten "Kópen kele jatyr" dep teatr ashty. Qýandyq. Jylyna bir kóriner-kórinbes kúıde. Bilgendikten "Naq-naq" degen ázil-syqaq aılyq jornalyn ashty. Qýandyq, jınaldyq, jazdyq. Eki jylda bir sany shyqqanyn estidim. Sirá, ol da jabylyp tyndy-aý. Sodan, ne kerek, qoly qalt etken de "Túrkistan" gazetine suhbat berip, "qazir qazaqta satıra joq" ekenin málimdep, bir burylysynda: "Qazaq satırasynyń tarıhynda Ǵabbas Qabyshuly men Úmbetbaı Ýaıdınniń oryny joq" dep qaýly shyǵarypty. Bárin biletin ol Umekeń ekeýmizdiń de qazaq satırasyna onyń qaýlysynsyz kelgenimizdi jáne ázil-syqaq tarıhynda qalar-qalmasymyz onyń qolynda emestigin, sondaı-aq, Umekeń ekemizdiń tarıhta qalý úshin "eshkini — apa, tekeni — jezde" dep ólermendenip kórmegenimizdi bilmepti. "Naq-naq" týraly bir habarlasqanynda Kópenge "qaýlysyna" renishimdi emes, aǵalyq taza nazymdy aıttym. Ol: "kóke, men olaı degen joqpyn, "Túrkistannyń" tilshisi bylyqtyryp, men olarmen sóılesemin!" dedi. E, meıli. Sol "oqıǵadan" birer apta etkennen keıin biz Ospanhan Áýbákirovtyń úıinde ushyrastyq. Osekeńniń týǵan kúni edi. Sál kesh kelgen qyzý Kópen Úmbekeń ekeýmizdiń aldymyzǵa jyǵylyp: Aınalaıyn kókelerim, aldaryńyzda aıyptymyn, myna jurttyń kózinshe ekeýińizden keshirim suraımyn! — dep jylarman boldy. Úmbekeń ádetinshe aqyryn ǵana: — Já, já, ondaı-ondaı bolady ǵoı, — dedi. Men "Qatelikti qaı jerde jasasań, keshirimdi sol jerde suraǵyn. Biz bárin de keshiremiz. Ony qoıa tur, álgi "Naq-naǵymyz" qaıda, ne bolyp ketti? Óziń dál qazir ne bitirip júrsiń, sony aıtshy! — dedim. Kópen: O, kóke tamasha jańalaǵym bar, men Astanada, Imanǵalı Tasmaǵambetov inińizdiń qabyldaýynda boldym, anaý "Ara-SHmel" jornalymyzdy qalpyna keltiretin boldym, Imanǵalı jeti mıllıon teńge bóldiretin boldy! — dep kúlimdep. "Bárkeledi!" — destik biz. Úmbekeń, Esenjol Dombaı t.b. bar. Qatty qýandyq. Qýanbaǵanda she?! Endi búginde... Kópekeń bárin búrkep qoıyp, "Satıra stadıonynda" júr. Júrsin-aq! Alaıda, ózi bek jaqsy biletin Sáken Imanasovty "tyrnaq astynan kir izdeıtin kisi eken" degen aǵat sózderiń qalamynyń ushymen iligi alyp tastaı salsa, Zamanbek ony jer aýdaryp jibermes edi. Eger Kópen de Sákenniń kim ekendiginen shyn habarsyz bolsa, onyń da joǵaryda atalǵan kitápti oqyp shyǵýyn qalaımyn.

Ǵabbas Qabyshuly. 14.06.2002 j.

Qurmetti "Jas Alash!

Bul maqalany ádebı aptalyǵymyz jarıalamaıtyn boldy. Ózderiniń qyzmetkeri Kópen Ámir-Bektiń atyna "artyq" sóz aıtýlary yńǵaısyz kórinedi. Sokrat shaldyń: "Platon meniń dosym, alaıda maǵan aqıqat qymbat" deýi beker sıaqty ma, qalaı...

Maqalamdy ózińe usynǵanda eki gazetti sheńgeldestirýdi oılamadym — qudaı saqtasyn! Jazýshy bolǵan soń qaı-qaısymyz da qýanysh, renish ataýlymyzdy ózimizdiń ádebı gazetimizge aıtýǵa beıilmiz ǵoı (ózim árqashan solaımyn), al onyń dálelsiz sebeppen qolymyzdy qaǵa salatyny túsiniksiz.

"Jas Alashtyń" Zamanbek inimizge "qyryndap" qoıatynyn da bilemin, sony paıdalanyp qalý da oıym joq. Ol — óz sharýalaryń. Kózim jetpegenge qystyryla ketpeımin. Meniń bir ǵana biletinim — Zamanbektiń istiń adamy, kesek, keıde qyńyr qımyldyń kisisi ekendigi, al Sákenniń eshqashan tyrnaq astynan kir izdeıtini, shyndyqty ǵana serik etetini, ózi aqıqat dep biletindi týra aıtatyny anyq, ol minezine "Qalam men zaman" kitábi jáne bir dálel dep bilemin.

Ǵabbas.

2002 jylǵy shildeniń 29-y.

Qurmetti "Juldyz"!

"Jas Alash" ta jarıalamady muny.

"Sybaılas jemqorlyq" demekshi, bizdiń qazaq baspasózinde "ózderiniń adamdaryn" sybyrlastyq-sybaılastyq búrkep qalyp júretin syrqat bar. Sonyń myna dálelin ózińe usyndym. "Er kezegi úshke deıin" ǵoı.

Ǵabbas.

20. YIII. 2002 j.

* * *

"Jas Alash" gazeti barynsha ásemdep, oıýlap, áspettep, aıshyqty aıdar, "ajarly" taqyryp qoıyp, áıteýir qoldarynan kelgenderinshe altynmen aptaı, kúmispeı kúpteı otyryp jarıalaǵan (28 qarasha, 2002 jyl) Almaty oblysy ákiminiń bir kezgi orynbasary Jibek Ámirhanovanyń qaqalyp-shashalyp, shala búline shabalanǵan "qatyn oıbaıyna" da bir-eki aýyz sózben jaýap bere ketpesem bolmaıtyn sıaqty. Jáne bir qyzyǵy, osy gazettiń Bas redaktory Júsipbek Qorǵasbek inimniń osynaý jańa orynǵa aýysqannan keıingi birer aı mólsherinde kóshede kezdeısoq ushyrasyp qalyp, meni toqtatyp qoıyp: "Kitabyńyzdy oqydym, aǵa, shyndyqty shyryldatyp-aq aıtqan ekensiz. Ásirese, Darhan Myńbaı ekeýimizdiń (Ońtústik Qazaqstan oblysy ákimniń orynbasary) túni boıǵy bir áńgimemizdiń arqaýy sizdiń kitap bolǵanyn aıtaıyn dep júr edim, jaqsy keziktińiz", — dep aǵynan jarylǵany bar bolatyn. Sol jigit endi aıaq asty bult aýnap túsip, meni tili jetkenshe balaǵattatqan Jibektiń kól-kósir kóbik maqalasyn jarıalap otyr. Mundaı da jalǵan sóılep, jalt berý, mundaı da taıǵaqtyq bola beredi eken-aý! Basynan aıaǵyna sheıin ár sózinen aq ıt kirip, qara ıt shyǵyp jatqan bylapyt maqalany basýǵa aıaýly gazettiń qalaı ǵana dáti bardy eken dep te oılaısyń...

Men Jibek týraly kitap jazǵan emespin. Bar bolǵany búgingi bılik mehanızmindegi keıbir keleńsiz tustary, sonyń basy-qasynda áli de eskilik eteginen aırylmaı kele jatqan adamdar otyrǵanyn aıtqan bolatynmyn. Solardy baıandaý barysynda birer tusta Jibek ne Jibek sıaqtylardyń aty atalyp otyrýy ábden zańdy da edi, ıaǵnı ol bar bolǵany janama keıipkerlerdiń biri ǵana.

Sondaı-aq kitap ishindegi óleńder de jekeleı eshkimge arnalmaǵan, bir jerinde Jibektiń aty joq, jańaǵy Júsipbek ózi basqaryp otyrǵanda "Qazaq ádebıeti" gazetinde jarıalanǵan (2001 j. tamyz ne qyrkúıek aıy bolar, shamasy). Bas redaktor retinde ózi quptap qol qoıǵan óleńder edi. Kitap taqyrybyna áýendes-saryndas bolǵan soń ádeıi aralastyryp bergenmin. "Pálenge", "túgenge" degen arnaýy da joq. Tap-taza kórkem shyǵarmalar. Al eger "urynyń... qýys" degendeı, "osy meni aıtyp otyrǵan joq pa eken, mynaýsy men emes pe ekem?" dep sekem alyp, aqyn jasaǵan jaǵymsyz obraz óz bolmysyna dálme-dál kelip úılese ketkender tabylyp jatsa, amal ne, avtor tek qýanady da, qaıtedi.

Men óz kitabymda Jibektiń atyna qarap janǵa tıerlik ashshy sóz aıtpaǵan da edim. Tilim qyshı tura kóbine tartyna bergenmin. Tek bolǵandy bolǵan qalpynda, estigen-kórgen adamdarǵa silteme jasaı otyryp, kúndelikke túsken kúıinde berýge tyrysqan bolatynmyn. Jibek onyń birine de qarsy daý aıtpaıdy. Qarsy qoıar dáleli de bolmasa kerek. Tek kógerip-sazyryp, bastan aıaq baıbalam sala ǵaıbattaı bergen.

Óz maqalasynda ol Ermek Serkebaev, Sherhan Murtaza, Ótejen Nurǵadıevtardyń attaryn atap, sol bir esimi elge belgili azamattar men meniń arama syzat túsirýge tyrysyp-aq baǵady. Ermek Serkebaevty barsha qazaq sıaqty men de qadirlep syılaımyn. Biraq áıelim ekeýmiz qatar otyrǵan ózime tıisti ornymdy bere qoımaǵanym ras edi. Ony kitabymda tápishtep ezim jazǵanmyn. Erekeń ony áldeqashan umytyp ta ketken shyǵar deımin. Tek qaıta jańǵyrtyp jurt esine salyp otyrǵan Jibek bolmasa.

Ótejen týraly da jazǵanmyn. Qurdasym retinde ony ózine de aıtqanmyn. Ol kúlgen de qoıǵan. Óıtkeni "Túrkistan" gazetine bergen bir suhbatynda ol Zamanbek Nurqadilovke jónsiz baryp soqtyǵady. Jibek eki-úsh sózin mysalǵa alyp otyrǵan Jarasqan Ábdireshevti jerleý kezinde men Ótejanǵa bir top adamnyń kózinshe: "Seniń Zamanbekte neń bar, eı, osy?" degenim bar. Ol: "Áıteýir qulaǵyna jete bersin degenim ǵoı, páter berip qala ma dep" degen. "Al jetti, — dedim men. — Tipti ol Ótejen Nurǵalıevti biletin be edińiz, ol kim?" — de te surady menen. "Al sen ne jaýap berdiń?". "Ne deıin, ıdıot. Áıtpese Almaty oblysynyń ákimi jazýshy bitkenge páter berýge mindetti emes qoı", — dedim. "Durys, seniń paıdańa bir de nól", — dep Ótejen ketken. Joq jerden "qaınaǵam ed" dep, Jibek onyń da aýzyna sóz sala ketpek bolypty.

Sherhan Murtazaǵa keleıik. Jibek aıtyp otyrǵan sonaý bir Uzynaǵashta ótken kitap merekesine men Astanadan birer kúnge Almatyǵa Sheraǵandy zorlaǵandaı qolqalap, qoıarda-qoımaı áreń kóndirip ózim alyp barǵanmyn. Óıtkeni mereke senarıi boıynsha aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev ekeýi bir prozashy, bir aqyn jasqa aǵalyq aq batalaryn berýge tıisti edi. Mereke meımandary (aqyn-jazýshylar, baspagerler) birneshe kıiz úıge bólinip ornalasqan. Ózime júktelgen mindet aýqymynda men sol úılerdiń qaı-qaısyna da erkin kirip, qonaqtardyń hal-ahýalyn bilip júrýge tıisti edim. Sheraǵań otyrǵan úıge de birer kirip shyqqanym bar. "Men osy úıge túsemin, osynda otyramyn" degen jerim bolǵan joq. Bul kúıe-jalanyń bári Jibektiń óz fantazıasynan týǵan birdeńe bolǵan da shyqqan, áıtpese ondaı áýmeser "erlikke" meniń barmaıtynymdy eldiń bári biledi ǵoı.

"Kúndeliginde jazypty: "Jibek Taldyqorǵanda barmaı, alaqan jaıyp júr dep", — deıdi Jibek. Apyr-aı, ondaı sóz jazbaq túgili, eshqandaı emeýrin de bildirmegen sıaqty edim dep, óz shyǵarmamdy bastan-aıaq taǵy bir súzip, túgel oqyp shyqtym. Báse, ondaı sóz atymen joq. Sirá, ol óz kúızelisinen týǵan kúrsinisti de qyza-qyza kele maǵan telı salǵan bolýy kerek. Áıtpese men úshin Jibektiń qaıda baryp, qaıda qoıǵany ne úshin kerek?

"Ózi "Jazýshy" baspasyndaǵy jıyrma jyl" degen esteliginde bylaı jazypty: "Esaǵandy (Eset Áýkebaev) Bas redaktorlyqtan jelkelegendeı bolyp júrip áreń ketirdim-aý. Zeınetke shyqqysy kelmeı, keter aldynda múldem beımazalanyp, jurtty yǵyr etip te bitken bolatyn", — depti Jibek. Bul jerde "ketirdik" sóziniń "ketirdim" bolyp ketkenin kitap redaktory Baıbota Serikbaev ta moıyndaǵan. Men de moıyndaımyn.

Odan ári: "Oblystyń jańa ákimi Shalbaı Qulmahanov biraz tapsyrys berip, onyń kúndelikti jumysqa qyrsyzdyǵyna kózi jetti", — deıdi Jibek. Shalbaı maǵan jekelep birde-bir tapsyrma bergen emes. Bar bolǵany ol ekeýmiz eki-úsh-aq ret betpe-bet kezdestik. Eger shynymen de "qyrsyzdyǵyma" kózi jetken bolsa, onda taǵy da Jibektiń aıtýymen jetkizgen bolyp shyǵady. Sirá, osy sońǵy kúmánim ras ta shyǵar-aý!

Óz maqalasyn Jibek Ámirhanova: "Ákimshilikti dúr silkindirgen on segiz aı" nemese "tym joǵary etekti abysyn" aǵaıdyń kúndeligi" dep atap, Bóltirik bıdiń: "Ózińdi-óziń túsinbeseń, basqa túsindirisin jaıyndy" degen sózin epıgraf etip alypty. Onysy meni birjolata tuqyrtyp, esten tanǵysyz ete muqatyp tastadym degendegisi bolsa kerek. Bul rette onyń aýzynan shyǵar-shyqpas ár sózin qaǵazǵa qaltyqsyz túsirip, yjdahattyqpen kóshirip shyqqan "pesirlerine" de janyń ashıdy. Qoly-basy dirildep-aq otyryp jazǵany (óıtkeni bastan-aıaq barlyq sózi dálelsiz) kózge uryp-aq tur.

Jibek, shirkin (bálkı redaksıanyń ózi bolar) meniń namysyma tıý maqsatymen "joǵary etekti abysynym" degenge barypty. Ózim "Qudaı jolyndamyn, qolymda Quranym, aýzymda ýaǵyz-uranym bar" deı otyryp osynsha bezektep, qaıdaǵyny aıtyp qazymyrlanýy kelispeı-aq tur, qaıtersiń.

Aqyly, bilim mádenı-máneri, bet-pishini, bádeni bólekteý basqa bir áıel bolǵanda men ózimniń erkek ekenimdi de op-ańaı dálelder edim, árkimniń óz ishi bilsin...

* * *

"Qarnymnyń ashqanyna emes, qadyrymnyń qashqanyna jylaımyn" degen eken ǵoı baıaǵyda bireý. Sol aıtqandaı, men óz atyma aýyr kiná taǵa sóılegen, bolmaǵandy bolǵyzyp otyrǵan aǵaıynnyń ashshy-tushshy aıyptaýyna emes, eń aldymen ár nárseniń baıybyna baryp almaı, ıaǵnı, bul jerde meniń jazǵandarymdy ne kitaptan, ne jýrnaldaǵy nusqasynan bastan-aıaq túgel oqyp almaı, elden estigeni boıynsha,syrttaı ton piship, betaldy laǵyp sóılegenderge zyǵyrdanym qaınap otyryp yzam kelgenin, qatty kúıingenimdi jasyra almadym.

Bireýdiń muqalǵanyn, júıkesiniń juqarǵanyn kórip rahat tabatyn, qyby qana sodan lázzat alatyn, tildeıdi pildeı etýge, túımedeıden túıe jasaýǵa qumar anturǵandardyń aýzyna sóz salyp, ósek-aıandy órshite túsken qalamdastarymnyń qudaı súımes qylyǵyna qarnym ashqanyn aıtqym kelip edi. Basý aıtar, basalqy bolar deıtin azamattardyń ózi "qaı jeńgeniń meniki" degendeı, áńgimeni ári qaraı ýshyqtyryp, "úrıt-úrıttep" otqa maı quıa túsýde. Soǵan shamdanyp edim. Al oqyp shyǵyp, máseleniń anyq-qanyǵyna kózi jetken Ǵabbas sıaqtylardyń sózine qulaq aspaı, jazyp bergenin jarıalamaı otyrǵan gazet basyndaǵylarǵa ne deımiz? Osydan keıin bul da bir ádeıi uıymdastyrylyp otyrǵan birjaqty pikir degenge eriksiz taban tireısiń de, baıaǵy.

Meniń kitabymdy oqyp shyqqan azamattardyń biri: "Zamanbektiń jeke basyna, ary men namysyna tıetin biraýyz sóz joq, qaıta maqtap otyrady ekensiń. Sonda saǵan ol ne qylmaısyń dep jaýyǵyp júr?" — dep te suraıdy.

Men qaıdan bileıin, neǵylmaısyń deıtinin. Basqasyn qoıǵanda, meni Kópen arqyly qaralatyp otyrǵan Ulyqbektiń ózi ne derin bilmeı, kúmiljı bergenin joǵaryda aıttym emes pe.

Bul jerde basshy bitkenniń ózine shań jýytqysy kelmeıtin "shybyq tımes shıq eter" ádeti, aýyzy qısyq pa, joq pa, áıteýir baı balasyn sóıletý daǵdysynyń bizdiń aramyzda da beleń alyp bara jatýy dep túsiný kerek barlyǵyn. Áıtpese, aqyn Ulyqbektiń de, redaktor Ulyqbektiń de mende bes beresi, alty alasy joq, onyń ústine menen góri Zamanbekke rýhanı jaqyn edi degenge de esek mıyn jegen bireý bolmasa, áı, qaıdam, eshkim sene qoımasy jáne anyq edi.

Adam alasy ishinde. Az kúndik bas paıdasy úshin, bir-aq retki muqtaj-múddesin óteý jolynda eshbir shimirikpesten seniń aq kóńilińdi kirletip, kirletip degeniń ne, boq basqan batpaq tabanymen taptap óte shyǵatyn adamdardy da kórgenbiz. Óziniń qanshalyqty qý, sum da sumyraı, aıar da arsyz ekenin bilmeıtin adam joq, biraq bári de onysyn jasyryp álek. Betine perde kıýmen kúni ótedi. Kúnderdiń kúninde sondaı minezi baryn janynda júrgen bireý sezip qalsa, boldy, sonymen jaýlasyp ótedi.

Osy jerde Abaıdyń:

Dámi qaıtpas, buzylmas tátti bar ma?
Bir bes kúnniń orny joq aptyǵarǵa,
Qaı qylyǵy tatıdy qý ómirdiń
Tatýdy araz, jaqyndy jat qylarǵa! —

degen sózi taǵy da eske túsedi.

Joǵarydaǵynyń bárin jipke tizip jatpasa da bolar edi. Biraq "aýyzǵa kelgen túkirik, qaıta jutsa — mákúrik" degendeı, bir oqtalyp qalǵan soń, kóńil kiri aıtsa ketedi, aıaǵyna jetip tynýdy jón kergen jaıymyz bar. Onyń, ústine áńgimeniń baıybyna barmaı, árkim-árkimnen, tipti uzynqulaqtan estigeni boıynsha ózinshe topshalap ton piship, pikir túıgenderge de bir ret tolyq jaýap berý kerek bolyp edi.

Bar bolǵany sol!

Men de aıtarymdy aıtyp boldym dep oılaımyn. Sóz támam osymen!

Jeltoqsan, 2002 j.

("Juldyz"jýrnaly, 2003j.) 

---