InfoHub Logo

Shyǵys Qazaqstan oblysy,
Semeı qalasy, Semeı qalasynyń
D. Qalmataev atyndaǵy memlekettik
medısına kolejiniń qoǵamdyq pánder oqytýshysy
Jaspanova Gýldıana Kýmarbekovna

Sabaqtyń taqyryby: «Erte ortaǵasyrlardaǵy memleketter (VI - X)»
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Bilim alýshylardyń alǵan bilimderin tolyqtyrý, ótken sabaqtardy pysyqtaý retinde qosymsha derekter arqyly túrik, batys túrik qaǵanattary jáne túrkesh, qarluq qaǵanattarynyń mádenıeti men sharýashylyǵy týraly ǵalymdardyń zertteýlerin júıeli túsindirý.
Damytýshylyq: bilim alýshylardyń belsendiligin arttyryp, dúnıetanymyn keńeıtý.
Tárbıelik: Elin, jerin súıetin ulttyq rýhy joǵary mádenıetti adamzat tárbıeleý.
Sabaqtyń jabdyqtary: dáris, oqýlyq, ınteraktıvti taqta, syzba, kesteler

1. Uıymdastyrý kezeńi.
2. Oqytýshynyń kirispe sózi Sabaqtyń taqyryby: «Erte ortaǵasyrlardaǵy memleketter (VI - X)», bilim alýshylardyń alǵan bilimderin tolyqtyrý, ótken sabaqtardy pysyqtaý retinde qosymsha derekter arqyly túrik, batys túrik qaǵanattary jáne túrkesh, qarluq qaǵanattarynyń mádenıeti men sharýashylyǵy týraly ǵalymdardyń zertteýlerin júıeli túsindirý.
(sabaqtyń taqyryby men maqsatyna sholý)

3. Bilimniń negizin ózektileý (negizdeý). Úı tapsyrmasyn tekserý. Oıyn elementterin qoldaný.
1. Qanat qaqty. Ár topqa suraqtar berý arqyly bilim alýshylardyń bilimderin tekserý.
1. Qańly memleketi qaı ǵasyrda quryldy? (B. z. b. İİİ ǵasyr)
2. Qańly taıpalarynda bılik qandaı joldarmen qaldyryldy? (Ákeden balaǵa mura retinde)
3. Qańlylardyń arheologıalyq eskertkishteriniń arasyndaǵy erekshe oryn alatyn qorymdy ata? (otyrardaǵy Mardan - kúıik qorymy)
1. Qańlylardyń halqynyń sany qanshaǵa jetti? (600 myń adam nemese 420 myń úı)
2. Qańlylar qandaı eldermen baılanys jasady? (Qytaı, Parfıa, rım, Kavkaz )
3. Qańlylar men úısinder arasyndaǵy soǵys qaı ǵasyrda boldy? (B. z. b. İ ǵasyrdyń ortasy)
1. Qańlylardyń astanasy qalaı ataldy? (Bıtán)
2. Múlik teńsizdiginiń shyǵý sebebi nede? (Áleýmettik jiktelý)
3. Qańlylar qandaı kúshterge syıyndy? (tabıǵat kúshterine jáne ata - baba rýhyna)
2. Samǵaý. Berilgen tapsyrmalar: ár toptaǵy bilim alýshylar berilgen tapsyrma boıynsha birin - biri jalǵastyryp oıdy tolyqtyrý kerek.
- Úısinderdiń sharýashylyǵy:
- Qoǵamdyq qurylysy:
- Úısinderdiń keskin kelbetine sıpattama berý:

4. Jańa sabaqty túsindirý.
Sabaq jospary:
- Túrik jáne Batys túrik qaǵanatyn
- Túrkesh qaǵanatyn
- Qarluq qaǵanatyn
- Mádenıeti men sharýashylyǵyn

Túrik qaǵanaty ( 552 - 603 j.)
552jyl - Bumyn 50myń áskerimen avar jýjan memleketin talqandady.
Jýjan - IV ǵ. Monǵolıa men Batys Manchjýrıada qurylǵan kóshpeli taıpalar odaǵy. 552jyl - Túrik qaǵanaty qurlyp, Bumyn ózin qaǵan(bıleýshi) dep jarıalady.
542jyl - "Túrik" ataýly alǵash ret qytaı derekterinde kezdesedi. Qytaılar túrikterdi ǵundardyń urpaǵy dep sanaǵan. Alǵashynda"túrik"etnonımi áskerı shonjaralar degen maǵynany bildirse, keıin ústemdik etýshi taıpa osylaı ataldy.
545jyl - Qytaı elshisi Túrik qolbashysyna kelip, beıbit qatnas ornady.
Bumyn qaǵannyń izbasarlary Qara Eske jáne Muqan qaǵandar tusynda memleket Ortalyq Azıada saıası ústemdikke jetti.
Qara Eske qaǵan Býkrat taýlarynda avarlardy ekinshi ret jendi.
Muqan qaǵan 552 - 554j. jýjandardy túpkiliti jeńdi. Túrikter:
Uly dalanyń shyǵystaǵy qojasy boldy.
Qytaı bıleýshileri túrikterge jylyna 100myń teń jibek matasyn jiberip otyrǵan...
570 - 580jyldar - túrik qaǵanatynyń shyǵystaǵy saıası yqpaly kúsheıgen kezi.
Ishtemı qaǵan 10 túmendik kúshpen soǵdylyqtardy jaýlady.
Altaıdyń teriskeıindegi taıpalardy baǵyndyrdy.
555jyly túrikter Aral teńizine deıin jetti.
Túrikter Qytaıdyń Ámýdarıaǵa deıingi, Tashkentten Syrdarıaǵa deıingi aralyqty jaýlaǵan.
Túrikterdiń Orta Azıany alýdaǵy basty qarsylasy eftalıtter boldy. Bul kaspıı teńizinen Soltústik Úndistan men Shyǵys Túrkistanǵa deıingi jerde sozylyp jatqan Orta Azıanyń otyryqshy taıpalary.
561 - 563jyl - túrikter eftalıtterge qarsy Iranmen áskerı odaq qurdy.
564jyl - Iran shahy Husraý Anýshırvan Toqarystandy jaýlady.
567jyl - Buhar túbinde túrikter eftalıtterdi jendi. Orta Azıadaǵy jeńisterden keın túrikter Uly Jibek jolyn óz baqylaýynda ustady.
563 - 567 j. j eftalıtterdi baǵyndyrady. VI ǵ. 70 j Soltústik Kafkaz, Qara teńizdiń soltústik jaǵalaýyna bılik etti. Túrikter men olardyń qol astyndaǵy soǵdylyqtar Vızantıamen saýda baılanysyn jasaýǵa umytyldy. Buǵan Iran kedergi bolady. Soǵan baılanysty 568 jyly soǵdy kópesi Manıah bastaǵan túrik elshiligi Konstantınopolge (Stambýl) kelip, Vızantıa ımperatory II Iýstınıanmen saýda jáne áskerı shart jasasty.

Halqy Tele - túrik teldes taıpalardyń ortaq ataýy. "Tele" sózinen "túrik" sózi shyqqan. Túrik qaǵanatynda 30 - dan asa tele taıpasy bolǵan. Túrik qaǵanaty 10 ulysqa bólinedi. Ulys basqarýshysy - shad. Ulystyq ústemdik belgisi retinde 10altyn jebe berildi. Estemı qaǵan men onyń uly Túriksanfa tusynda qaǵanat álsiredi. Basty sebepteri:
- İshki tartystar;
- Kórshi eldermen soǵy
581 jyl - qaǵanat ishinde soǵys bastaldy. Osy aýyr jaǵdaıdy paıdalanǵan Qytaı ımperıasy shapqynshylyq 603 jyly qaǵanat ekige bólindi;
Batys Túrik qaǵanaty
ShyǵysTúrik qaǵanaty. Qazirgi Qazaqstan terıtorıasy Batys Túrik qaǵanaty quramyna endi.

Batys Túrik qaǵanaty (603 - 704j. j)
Aýmaǵy; İle, Shý - Edil, Kýban - Esil, Ertis - Tarym, Ámýdarıa, Ordasy - Sýıab (Shý ózeni boıy) jazǵy ordasy Myńbulaq (Jambyl obl)
Halqy - on oq býdýn, Ejelgi úısin jeriniń Qarataýdan Jońǵarıaǵa deıingi aralyqty qonystanǵan. Taıpa ekige bólinedi;
Dýlý - Shý ózeninen shyǵysqa qaraı ornalasqan 5 taıpa.
Nýshebı - Shý ózeninen batysqa qaraı mekendegen 5 taıpa

Qoǵamdyq qurylymy.
Qaǵanatty túriktiń ashına (kókbóriler ) taıpasynan shyqqan aqsúıekter bıledi. Qaǵan - eń joǵarǵy bıleýshi, ásker basy jáne búkil jerdiń ıesi.
Qaǵan
Shad, jabǵý, elteber (ashına rýynan shyqqan joǵarǵy shendiler)
Bek (rý, taıpa basqarýshy)
Tarhan, buıryqtar ( sot qyzmetin atqarýshylar)
Selıf (salaq jınaýshy)
Qara budyn (qarapaıym halyq)
Tattar (quldar)
Halqy - úısinder, qańylar, qarluqtar, túrkeshter, shyǵyldar ıaǵmalar.

Saıası jaǵdaıy
Alǵashqy qaǵany - Tardýsh. Ol Shyǵys Túrik qaǵanatyn jaýlap, eki qaǵanatty biriktirýdi oılady. Altaıdaǵy teletaıpasyn shabýyldap, ózin Shyǵys Túrik qaǵanatynyń qaǵany dep jarıalady. Telelerdiń bas kóterýinen keıin qaǵanattar qaıta bólindi.
Qaǵanattyń kúsh - qýaty Shegý jáne Tonjabǵý qaǵandar tusynda arta tústi.
Shegý qaǵan maıasaty ( 610 - 618j. j);
Shyǵystaǵy shekarany Altaıǵa deıin Batystaǵy shekarany Tarym ózeni men Pamır taýyna deıin keńeıtti.
Tońqaǵan saıasaty (618 - 630j. j);
Batys shekarany ulǵaıtty
627jyl - Iranǵa qarsy Vızantıamen odaqtasty.
Eshbar Elteris qaǵan saıasaty..
634jyl - núshebı taıpasynyń qoldaýymen bılikti aldy.
"on - oq býdým" júıesin engizip, el basqarýdy qaıta qurdy.
640 - 657jyldar - dýlý men nýshebı arasyndaǵy tartys boldy.
659jyl - Qytaı Jetisýǵa basyp kirdi, Eshbar qaǵan qaza tapty.
Túrikterdiń Tań ımperıasyna qarsy kúresi qaǵanat quramyndaǵy túrkeshterdiń kúsheıýine ákeldi.
704jyl - túrkeshter Jetisýdaǵy saıası bılikti jeńip aldy.

Shyǵys Túrik qaǵanaty.
(682 - 744j. j)
Shyǵys Túrik qaǵanaty Qytaı ezgisine qarsy uzaqqa sozylǵan soǵysty bastan keshirdi.
682jyl - Shyǵys Túrikteri Monǵolıada óz memlekettiń qalpyna keltirdi.
Alǵashqy qaǵany - Qutlyq (halyq arasynda Elteris atanǵan).
Terıtorıasy: Qazaqstannyń bir bóligi, Ortalyq Azıa Shyǵys Túrkistan, Ońtústik Sibir.
Qutlyq, Qapaǵan qaǵandar tusynda qaǵanat qýatty memleketke aınaldy birge qaǵan, Kúltegin qaǵanaty odan ári kúsheıtip, Qytaımen dıplomatıalyq kelisim jasaýǵa qol jetkizdi.