InfoHub Logo

Qyzylorda qalasy.
Tańqybaeva Botakóz Rahmanqyzy

Etistiktiń leksıka - gramatıkalyq sıpaty

Kirispe
Negizgi taraý «Etistiktiń leksıka - gramatıkalyq sıpaty»
1. 1. Etistiktiń morfologıalyq sıpattary
1. 2. Etistik tulǵalarynyń qoldanylýy
1. 3. Etistiktiń leksıka - gramatıkalyq sıpaty
1. 4. Etistik kategorıalary
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

Kirispe
Taqyryptyń ózektiligi. Etistik - qazaq tilindegi sóz taptarynyń ishindegi eń kúrdeli jáne qarymy eń keń gramatıkalyq kategorıa.

Zattyń is - qımylyn, áreketin, kúıin, belginiń, kóńil - kúıdiń, qarym qatynastyń qımyl túrinde ózgerýin bildiretin sóz taby etistik dep atalady. Etistikter semantıkalyq jaǵynan qımyldyń, is - áreketti, ártúrli ózgeris, qubylystardy bildiredi. Sózderdi taptastyrýdyń leksıka semantıkalyq, morfologıalyq jáne sıntaksıstik qaǵıdattarynyń belgileri etistik sózderdiń ón boıynan tabylatyndyqtan, etistiktiń jeke sóz taby retinde tanylýy esh kúmán týdyrmaıdy. Sondaı - aq etistikterdiń sóz taby retindegi qalyptasý tarıhynda keıingi irgeli zertteýlerge negiz bolǵan A. Baıtursynov, Q. Jubanov, S. Isaev, N. Oralbaı, A. Qalybaeva t. b ǵalymdardyń eńbekteriniń mańyzy zor.

Osy turǵydan kelgende meniń kýrstyq jumysyma arqaý etip alyp otyrǵan «Etistiktiń leksıka - gramatıkalyq sıpaty» atty taqyryptyń jańashyldyq sıpaty da bar.
Kýrstyq jumystyń maqsattary men mindetteri. Qazaq mektebiniń muǵalimderi men oqýshylary ana tiliniń qasıeti men baılyǵyn biri ıgerýge, biri bilýge umtylyp otyrsa ǵana ana tilimizdiń aldyndaǵy perzenttik boryshymyzdy óteı alamyz. Qazirgi kezdegi bilim berý ǵylymynń, mádenıettiń, ǵylymı tehnıkalyq progrestiń damý deńgeıine saı bolý qajet. Bilim bastalýy bastaýysh mektepten bastalady.

Alaıda bul máseleler sekseninshi jyldardyń aıaq kezindegi balalardy alty jastan bastap oqytýǵa kóshken qyryq jyldyq qazaq bastaýysh synyptarynda óz sheshimin áli tolyq tapqan joq.
Qazirgi oqytý ádisiniń barysynda qoldanylyp júrgen negizgi ádisten bastaýysh synyp oqýshylaryna ınformasıany meńgertýde túsindirgendi qaıtalap aıtyp berýge baýlý ádisi nátıje bere almaı otyr. Iaǵnı jattap alǵan bilim men daǵdynyń kúndelikti turmysynda paıdalanylmaıtyny belgili. Sondyqtan bastaýysh synyptarda morfologıalyq uǵymdardy meńgerýde ádistemelik jaǵdaılarǵa mynadaı ádistemelik mindetter qoıylady.
Sózge nemese sóılemge qatysty oqýshylardyń sanaly lıngvısıkalyq kózqarasyn damytý. Kórnekti quraldar qandaı maqsatqa arnalsa da, olardyń aıqyn, ádemi, qoldanýǵa yńǵaıly bolǵany durys. Etistiktiń maǵynasyn, onyń leksıka - gramatıkalyq sıpatyn, sóılemdegi qyzmetin sanaly túrde meńgertý.
Meniń jumysym atalǵan eńbekterdegi etistiktiń tabıǵatyn tanytýǵa arnalady.
Zertteý nysanasy retinde etistiktiń qazaq til bilimindegi zerttelý jaıy, onyń leksıka - gramatıkalyq sıpaty alyndy.

Morfologıalyq sıpattary
Morfologıalyq qurylymy jaǵynan etistikter dara etistikter men kúrdeli etistikter dep atalatyn eki salaǵa bólinedi.

Dara etistikter
Dara etistikter qurylymyna qaraı túbir etistikter jáne jurnaq arqyly jasalǵan týyndy etistikter degen eki topqa jikteledi. Dara etistikter mysaly: ek, jek, oqy, jaz, kel, aıaqta, basta, qolda, arala, sabala, súırele, shapqyla, úımele, kiris, jýyn, aıtqyz t. t.

Túbir etistikter
Túbir etistikter dep arnaýly morfologıalyq bólshekteri joq, demek, qazirgi kezde morfologıalyq jaǵynan túbir jáne jurnaq dep bólshekteýge bolmaıtyndaı etistik formalary atalady. Mysaly: az, al, aıt, alda, arba, at, as, ash, aq, bar, bas, bat, ber, bez, bol, bór, baıla, basta, baqyraı, de, ez, er, es, jet, jala, jyla, je, jel, jebe, jort, jı, jar, jaz, júz, júgir, ılan, tasy, tara, tos, tol, toqy, tús, úr, uq, shal, shaı, shash t. b.
Biraq, ózge túbir sózder sıaqty, etistik túbiri de tarıhı damyp otyrǵandyqtan, olardyń qatary da birte - birte tolyǵyp, kóbeıip otyrǵan, sol sebepten túbir etistikterdiń ishinde buryn uzaq zamandar boıy, týyndy sóz esebinde jumsala - jumsala kelip, birte - birte túbiri men jurnaǵyn ajyratýǵa bolmaıtyndaı bolyp ketken sózder bar. Mysaly, joǵarydaǵy etistikterdiń ishinen: aıt (aı+t), alda (al+da), baıla (baı+la, baý+la), baqyraı (baq+yraı), jyla (ıyǵ+la), basta (bas+ta) degenderdi, sondaı - aq toqta (toq+ta), toqyra (toq+yra), bolys (bol+ys), sóıle (sóz+le), týla (tý+la), shegin (shek+in), sheger (shek+er) t. t. tárizdi qazirgi shaqta túbir sanalyp júrgen etistikterdi alsaq, jaqsha ishinde kórsetilgendeı, áýelgi túbir sózder men jurnaqtardan keıbireýleri deformalanbaı - aq, keıbireýleri deformalanyp bólshektenbeıtin túbirlerge aınalyp ketken.

Týyndy etistikter
Týyndy etistikterge, ádette, túbirlerden arnaýly jurnaqtar arqyly jasalǵan etistikter jatady. Týyndy etistikterdi tıisti túbirge jáne jurnaqqa bólshekteýge bolady, biraq ol týyndy tulǵa esebinde qoldanyla beredi. Mysaly: oı+la, toı+la, ter+le, súr+le, em+de, kóz+de, toqpaq+ta, is+te, syn+a, min+e, mol+aı, es+eı.

Esim negizdi etistikter
Esim negizdi etistikterge etistikterden ózge sóz taptarynan jasalatyn etistikter jatady, olar arnaýly jurnaqtar arqyly kóbinese zat esimnen, syn esimnen, ústeýlerden, elikteýish sózderden, áredik odaǵaılardan jasalady.
Esimderden etistik týdyratyn jurnaqtar mynalar:
- la (- le, - da, - de, - ta, - te) jurnaǵy;
- lan (- len, - dan, - den, - tan, - ten) jurnaǵy;
- las (- les, - das, - des, - tas, - tes) jurnaǵy;
- lat (- let, - dat, - det) jurnaǵy;
- a (- e) jurnaǵy;
- aı (- eı, - ı) jurnaǵy;
- qar (- ǵar, - ker, - ger) jurnaǵy;
- ar (- er, - r) jurnaǵy;
- al (- ál, - yl, - il, - l) jurnaǵy;
- yq (ik) jurnaǵy;
- sy (- si) jáne - ymsy (- imsi) jurnaqtary;
- syn (- sin) jurnaǵy;
- syra (- sire) jurnaǵy;
- ra (- re, - yra, - ire) jurnaǵy;
- yraı (- ireı) jurnaǵy;
tek belgili bir esimderden, keıbireýleri tek sanaýly ǵana esimder men etistikterden týyndy etistik jasaıtyn ári kóne, ári mańdymsyz jurnaqtar bar. Olarǵa mynalar jatady:
- y, - i (baı - y, jas - y, jan - y, jelp - i, keń - i, kelk - i, tarp - y t. b.)
- shy, - shi
- an, - en, - yn, - in, - n
- yrqa, - irke
- yrqan, - irken
- yna, - ine
- qa, - ke, - ǵa, - ge
- dı, - tyı, - tı