Fashısik Germanıany jeńýdegi Qazaqstandyqtardyń qosqan úlesi
Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly, № 100 orta mektebi
Beıneleý óneri jáne syzý páni muǵalimi
Kóshimbet Sultan Ibaıdýllauly
Fashısik Germanıany jeńýdegi Qazaqstandyqtardyń qosqan úlesi.
1941 jyly maýsym aıynyń 22-de tańǵy saǵat tórtte KSRO-nyń batys shekarasynda jarqyldaǵan ot sáýleleri baıqalyp, tez arada kóbeıip qyzyldy – jasyldy bolyp, batys jaqtan kelgen ushaqtar aerodromdy soǵys qarýy turǵan qoımalardy qalalardy bombalap astan-kesteń etip gıtlerlik germanıa Otanymyzǵa soǵys jarıalamastan basyp kirdi. Keńes memleketiniń batys shekarasynda soǵys osylaı bastaldy. Bul soǵys KSRO tarıhyna Keńes eliniń Uly Otan soǵysy degen atpen endi. Óıtkeni soǵysty bastaýshylar osy memleketti joıýdy maqsat etti. Al keńes halqyna óz elin, memleketin, halqynyń táýelsizdigin saqtap qalý jolynda osy soǵysty jeńispen aıaqtaý úshin búkil el, búkil halyq qatysty.
Germanıa fashıseri buǵan deıin birneshe elderdi basyp alǵan edi. Olar KSRO-ǵa qarsy soǵysqa barynsha daıyndaldy. Kúshine sengeni sondaı bul eldi úsh tórt aıda alýdy josparlaǵan. Biraq jaý qatelesti. Jaz aıynyń osy bir jaıma shýaq kúninde Qazaqstannyń qala jáne eldi mekenderinde Qazaqstan eńbekshileri barlyq kúshin jaýdy kúl – talqan etip jumsaýǵa qyzyl armıaǵa kerekti nárseniń bárimen halyqtardyń orystar men ýkraındardyń belarýstar men moldavandardyń latyshtar men lıtvandardyń jáne estondardyń jerine jaý basyp kirgende osylaısha batyldyqtyń shyn dostyqtyń úlgisin kórsetti.
Osy soǵystyń qarsańynda Qazaqstannyń haly alty mıllıonnan astam edi, olardyń bir mıllıon eki júz myńdaıy ásker qataryna shaqyryldy. Qazaqstandyqtar fashıserdiń opasyzdyqpen jasaǵan shabýylyn qatań aıyptady. Qazaqstan Respýblıkasy eńbekshileri ózderiniń jınalystarynda Keńes úkimetiniń «Barlyǵy da maıdan úshin, barlyǵy da jeńis úshin» degen úndeýin bir aýyzdan qoldaıtyndyqtaryn bildirdi. Dushpan men tikeleı shaıqasýǵa óz erikterimen tilek bildirgender kún saıyn áskerı komısarıattardyń aldyna ózderiniń «Fashıserdiń aıýandyǵyna qanymyz qaınady, bizdi soǵystyń aldyńǵy shebine jiberýińizdi suraımyn» degen aryz ótinishterimen soǵysqa barýǵa top bolyp kele bastady. Qazaqstanǵa jalpyǵa birdeı áskerı isti oqytý óris aldy. Respýblıkada eki mıllıonnan astam adam áskerı mamandyq aldy. Soǵystyń óte-móte qıyn bolǵan alǵashqy kezeńinde jasaqtalyp, úıretilip maıdanǵa jiberildi. Bul quramalar men bólimder ınternasıonaldyq quramda jasaqtaldy. Mysaly Qazaqstandyq 36-derbes atqyshtar brıgadasynyń quramynda otyzdan astam ulttardyń jaýyngerleri boldy. Shaıqastaǵy armıa qataryna bir mıllıon bir júz toqsan alty myń bir júz alpys tórt Qazaqstandyq qosyldy.
Qazaqstan kompartıasynyń soǵysqa deıingi quramynan 82251 komýnıs, Respýblıka komsomolynyń 241996 jastar maıdanǵa attandy. Búkil eldegi sıaqty Qazaqstanda da sharýashylyqtyń barlyq salasy soǵys maqsatyna laıyqtalyp qaıta quryldy. Kóptegen ónerkásip oryndary soǵysqa qajetti ónimder shyǵarýǵa kiristi. Birqatar kásiporyndardyń jabdyqtary salynyp jatqan ónerkásip keshenderiniń qurylysyn aıaqtaýǵa paıdalanyldy. Mysaly Aqtóbe ferroqorytý zavodynyń jańa qurylystary Zaparoje ferro qorytý zavodynyń aıaqtalmaǵan qurylysy men jabdyqtaryn aldy. Almatydaǵy avtomobıl jóndeý zavodynyń aıaqtalmaǵan qurylysy Lýgansk aýyr mashına jasaý zavodynyń sehtary úshin baza boldy. Respýblıkanyń ońtústigindegi tamaq ónerkásipteriniń jańa qurylystary Ýkraına pen basqa salalar paıda boldy. Shymkent qorǵasyn zaýytynyń ónimi tikeleı oq jasaıtyn zaýyttarǵa jiberildi. Qaraǵandy shahterlary, Embi munaıshylary soǵysqa baılanysty tapsyrmalardy oryndaýǵa kiristi. Olar Otan qorǵaý qoryna myńdaǵan qajetti áskerı tehnıkalardy azyq – túlikterdi óndiris shıki zattaryn toqtaýsyz maıdanǵa qajetti áskerı tehnıkalardy toqtaýsyz maıdanǵa jiberýge aıanbaı eńbek etti. Soǵysta jaýǵa qarsy atylǵan árbir on oqtyń toǵyzy Qazaqstan qorǵasynynan jasaldy. Respýblıka tasymaly úzdiksiz jumys istep, Qazaqstan tylyn maıdan men jáne eldiń ónerkásipti aýdandarymen baılanystyryp jıyrma myńnan astam júrdek poezd jóneltildi. Tylda komandalyq kadrlardy daıarlaý joǵary qarqynmen júrgizildi. Negizinen jaý ýaqytsha basyp alǵan aýdandar men maıdan mańyndaǵy jerlerden kóshirilip ákelingen jıyrma jeti áskerı oqý oryndary soǵys jyldarynda on alty myń ofıserlerdi daıyndap shyǵardy.
Aýyl sharýashylyǵynda úlken ózgerister boldy. Egis sharýashylyǵynda eńbek maıtalmandary jospardan tym maıdanǵa myńdaǵan tonna astyq, et, maı basqa da aýyl sharýashylyq ónimderin jóneltti, tyldaǵylar soǵys jyldarynda ýaqyt pen de, qıynshylyqpen de eseptespedi. Olardyń barlyq kúsh – jigeri tek qana bir ǵana maqsatqa – zulym jaýdy talqandaýǵa baǵyttaldy. Maman jumysshylardyń maıdanǵa ketýine baılanysty olardyń ornyna áıelderden jastardan mamandar daıyndaldy. Soǵystyń alǵashqy jylynda aq Qazaqstan eńbekshileriniń otanshyldyq qasıeti joǵarǵy dárejede sıpat aldy. Eki úsh norma oryndaýshylar kóbeıdi. Alǵashqy kúnderden bastap, aı saıyn bir eki kúndik jalaqylaryn pensıasyn aýdarý, jeksenbilikter uıymdastyrylyp eńbekshilerdiń jınaq qarjylaryn qosýy, baǵaly zattaryn asyl buıymdaryn memlekettik zaım oblıgasıalaryn tapsyrý tárizdi jeńis qory paıda boldy.
Qazaqstan eńbekshileri soǵystaǵy jaýyngerlerge eki mıllıonnan astam dana jyly kıim, bir myń alty júz vagon syılyqtar jóneltý isinde joǵary belsendilik kórsetti. Qazaqstannyń aýyl jastary «Qazaqstan komsomoly» súńgýir qaıyǵyn jasaýǵa bastama kóterdi. Bastama qoldaý taýyp, qozǵalysqa oqýshylar da qosyldy. Súıtip «Qazaqstan pıoneri» torpedaly katerin jasaýǵa «Qazaqstan komsomoly» ıstrebıtelder eskadrılıasyn jasaqtaý úshin Respýblıka jastary jınaǵan úsh mıllıon (somnan) astam qarjy tústi. Soǵys jyldarynda Qazaqstan jınaǵan qarjyǵa sondaı-aq Pavlovqa, N. Dobrovolskııge, R.Beketovke esimderi jazylǵan ushaqtar súńgýir qaıyqtar birneshe tank kolonnalary men eskadrılıalar jasaldy. Qazaqstan jastary jaýynger jerlesi Lýganskııge jańa ushaq jasap berýge shaqyrdy. Úsh kúnniń ishinde tór júz myń (somnan)asa aqsha jınap jastar delegasıasy jańa ıstrebıteldi tabys etti.
Búkilodaqtyq Lenınshil Komýnıstik jastar odaǵy, ortalyq komıtetiniń tapsyrmasy boıynsha Qazaqstan komsomoly gvardıalyq mınomet bólimderine, partızan otrádtaryna mergender mektepteri men kýrsanttaryna áýe desanty bólimderine Qyzyl Týly Baltyq teńizi flotyna arnap jastardy áskerge shaqyrý jumystary júrgizilip, qyryq eki myńnan astam Qazaqstandyqtar áskerı ýchılıshelerge jiberildi. Qazaqstanda óz otanyn qorǵaýǵa jastardy jappaı shaqyrý jumystary joǵary deńgeıde júrgizildi. Qatal soǵys jaǵdaıynda jumyssha tabynyń patrıottary «Bizden elimiz qansha ýaqyt jumys isteýdi talap etse, sonsha ýaqyt jumys isteımiz» dep uran kóterdi. Qazaqstandyqtar baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan Germanıa áskerlerimen teketireste ózderiniń dańqty babalarynyń erlik dástúrlerimen aıanbaı shaıqasty. Namysty qoldan bermegen jaýjúrek atalarymyz ben ákelerimiz Máskeý, Lenıngrad jáne Stalıngrad qorǵanystary úshin aıqastarda eren erliktiń óshpes ónegesin tanytty. Kýrsk doǵasy men Dneprden ótý úshin urystardy erekshe kózge tústi.
Osy tusta kórnekti orys jazýshysy I.Erenbýrgtyń óziniń 1941 jylǵy qazan aıynda «Pravda» gazetinde jarıalanǵan «Qazaqstar» degen maqalasynda Máskeýdi qorǵaǵan 8-shi gvardıalyq dıvızıa quramynda soǵysqan qandastarymyz týraly keremet oılary eriksiz eske oraldy. Bir Frıs maǵan «Biz joıqyn kúshi bar qaharman soldattarmen bettestik, olardy alǵan betinen tipti eshqandaı da oq ta, órt te toqtata almady. Olar týra bizge qaraı daýyldaı dúrkirep júgirip kele jaty. Men bulardyń qazaq degen halyq ekenin estidim. Buryn men bulardyń qazaq degen halyq ekenin estidim. Buryn mundaı halyq bar ekenin bilmep edim» dedi. Rasynda frıster kóp nárseni bilmeýshi edi. Olarǵa Reseıden keń-baıtaq ekenin ǵana aıtyp, al ol eldi kóptegen halyqtardyń meken etetinin jetkizbegen eken. Shyǵystyń keń dalasynda ejelden qystyń qaqaǵan aıazy men jazdyń aptap ystyǵyna kóndikken erjúrek turady. Olardy «qazaqtar» deıdi. Osy batyr eldiń aıbyndy aqyndary ózderiniń dańqty erlerin tańdy tańǵa uryp jyrlaıdy. Sebebi bul eldiń sarbazdary «Janym – arymnyń sadaǵasy» dep bilip, eń aldymen namysyn jatqa bermegen,- dep jazdy. Al aǵylshyn tarıhshysy Aleksandr Vrt «Reseı1941-1945 jyldaryndaǵy soǵysta» degen kitabynda «Qyzyl Armıanyń tabandy soldattarynyń biri qazaqtar boldy, soǵys boıynda ózderin óte jaqsy jaqtarynan tanyta bildi, tipti Stalıngradtyń ózinde eń ójet soldattar qatarynda qazaqtar turdy» dep ashyp aıtty. Jaý tylyndaǵy partızandyq qozǵalys adamdardyń jańa tarıhı qaýymdastyq retinde sovet halqy birliginiń jarqyn kórinisi boldy.
Ol partıanyń basshylyǵy men soǵystyń alǵashqy kúnderinde bastalyp, antı fashısik koalısıadaǵy bizdiń batystyq otandastarymyzǵa qaraǵanda ózine uzaq ýaqyt jaýdyń kóptegen bólimderi men quramalarynyń nazaryn aýdartqan strategıalyq mańyzy bar aıbyndy da uıymdasqan kúshke aınaldy. Halyq kegin alýshylar qozǵalysynyń erekshe sıpattarynyń biri – onyń ınternasıonaldyq quramy boldy. Uly jeńiske jaý tylynda el kegin, er namysyn qorǵaǵan partızan jasaqtary da úlken úles qosty. Sol jyldary Belorýssıa men Ýkraına ormandaryndaǵy otrádtarynda úsh myńnan astam qazaqtar shaıqasty. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta shyǵys halyqtary arasynda Keńes Odaǵynyń Batyr ataǵy alǵan eki qyz bolsa, onyń ekeýi de qazaqtardan shyqty. Halqymyzdyń taǵy bir batyr qyzy – ushqysh Hıýaz Dospanova Elbasynyń Jarlyǵymen «Halyq qaharmany» atanyp otyr.
1944 jyly 2 qazanda Polsha jerinde erlikpen qaza tapqan jıyrma jasar qazaq qyzy leıtenat batalón komsorgi Altynshash Óskenbaıqyzy Nurǵojınovanyń da Keńester Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵany baıan etilgen. Nemis – fashıs basqynshylarymen soǵys kezinde Qazaqstan jerinde on eki atqyshtar dıvızıasy, tórt ulttyq aty ásker dıvızıasy, jeti atqyshtar brıgadasy jáne elýge jýyq ár túrli polkter, batalóndar qurylyp maıdanǵa attandy. Jaýmen jan aıamaı shaıqasqan Qazaqstandyq bes áskerı quramǵa «gvardıalyq» degen qurmetti ataq berilip, olardyń týlaryna birneshe ordender qadady. Janqıarlyq erligi men batyrlyǵy úshin toqsan alty myń alty júz otyz segiz qazaqstandyq jaýynger birneshe dúrkinnen ordendermen jáne medaldarmen nagradtaldy. Sonyń ishinde tórt júz toqsan jeti jerlesimiz Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn aldy. Olardyń toqsan jetisi qazaq, sol sıaqty bir júz qyryq eki jaýynger «Dańq Ordeniniń» tolyq ıegeri atandy. Uly Otan soǵysyna barlyǵy otyz bes mıllıonnan astam adam qatyssa, ondaǵy Orta Azıa Respýblıkalarynyń úles salmaǵy úsh mıllıonǵa jýyq adam boldy.
Sol saptan bir mıllıon úsh júz alpys alty myń qazaqstandyq oryn aldy. Bulardyń bar joǵy alty júz myńnan astamy ǵana maıdan dalasynan elge aman oraldy. Respýblıkanyń tyl eńbekkerleri de jahandyq qyrǵynnyń jeńispen aıaqtalýyna zor úles qosty. Qandy qasap jyldary qazaq dalasy maıdanǵa jiberilgen barlyq qorǵasynnyń- 85, mystyń -30, kómir men munaıdyń - 100 paıyzyn óndirdi. Soǵystyń tórt jyly ishinde bizdiń jurtymyz maıdanǵa alty mıllıon tonna bıdaı, jeti júz toqsan jeti myń tonna et, 217,6 myń kartop 143,2 myń tonna kókónis 1193,2 myńdaı tonna qant qyzylshasyn, 155,3 myń tonna maqta, 2 mıllıon tonna dana jyly kıim jáne 150 myń bas minis jylqysyn jóneltti. Budan bólek respýblıkamyz tórt mıllıard som aqsha jınap qarý jaraqtar satyp alýǵa járdem jasady. 1944 jyldyń basynan bastap Qazaqstannan barǵan jaýyngerler Baltyq boıyndaǵy respýblıkalardy azat etýge shabýyldaryn bastady. Al altynshy gvardıalyq armıa Belarýs jerin azat etýge belsene qatysty.
Ony basqarýshy general polkovnık I.M.Chıstákov Qazaqstan úkimetine bylaı dep hat jazdy: «Qazaq halqy qamqorlyqqa alyp otyrǵan armıanyń áskerleri osy jyly Belarýs jáne Baltyq boıyndaǵy elderdi azat etý jónindegi urystardy birinshi bolyp bastady. Bizdiń gvardıalyq týlarymyzdyń astynan Keńes Odaǵynyń barlyq halyqtarynyń uldaryn kórýge bolady, al jaýyngerlik saptyń birinshi qataryndaǵylardyń biri kún nuryna bólengen Qazaqstannyń batyr uldary» Osy hatta batys dıvızıany kesip ótýge er júrektik kórsetken Keńes Odaǵynyń batyry İzǵutty Aıtyqovtyń esimi erekshe ataldy. Sóıtip qazaq jaýyngerleri orys, ýkraın, ózbek, belarýs t.b halyqtary jaýyngerlerimen bir sapta kúrese otyryp, elimizdiń batysyndaǵy respýblıkalardy azat etýge laıyqty úles qosty. «Komsomolskaıa pravda» gazetindegi «Bes kún» degen maqalasynda bylaı dep jazdy: «Ózendi keship ótkennen keıin qazaqtar tizelerin búgip, ýkraın jerine erinderin tıgizdi, ony týǵan anasyndaı súıdi. Bul perzenttik súıý - shyn mánindegi myzǵymas birliktiń, sovet adamdarynyń uly semásynyń tamasha sımvoly edi». Uly otan soǵysynda Eýropa elderin fashıs basqynshylarynan azat etý shaıqastarynda qanshama qazaqstandyqtar Jeńis kúnine jete almaı, qyrshyn ketti.
Aıtatyn bolsaq Praga qalasyndaǵy bir ǵana týysqandar zıratynda 435 Keńes jaýyngeri jatyr. Solardyń ishinde qazaqstandyq Keńes odaǵynyń batyry Májıt Júnisov jáne bir top qazaqstandyqtar bar. Sol halyqtardyń azattyǵy úshin olardyń kórsetken erlikterin biz ǵana emes búkil búkil eýropa halqy máńgi este saqtaıdy. Aqyrǵy shaıqas 1945 jyly sáýir aıynyń aıaǵynda Germanıanyń astanasy Berlındegi Reıhstagty tóbesine tý tikken er júrek jaýyngerler Egorov pen Kantarıa bolatyn. Olar Reıhstagyń tóbesine jetkenshe onyń tómengi qabyrǵalarynda qyzyl jalaýlar jelbiredi. Osyndaı alǵash tý tikken on úsh keńes jaýyngerleriniń biri qazaqstandyq Raqymjan Qoshqarbaev edi.
1945 jyly mamyrdyń 9-da 1418 kún men 1418 túnge sozylǵan ekinshi dúnıe júzilik soǵys keńes eliniń jeńisimen aıaqtaldy. Bul naǵyz Uly jeńis. Sondyqtan 9 mamyr kúnin jyl saıyn erekshe atap, meıramdap keledi. Bul kún Qazaqstan respýblıkasynda da belgili mereke kúnderdiń biri, óıtkeni qazaqstandyqtar bul jeńiske súbeli úles qosty. Maıdandy kerek – jaraqpen qamtamasyz etýde Qazaqstan erekshe oryn aldy. Sondyqtan da ony eldiń soǵys jyldaryndaǵy «Shyǵystaǵy myqty tiregi» - dep atady. Sol jyldardaǵy Keńes elindegi eń bedeldi, eń oqyrmany kóp gazet «Pravda» óziniń 1945 jylǵy 27 shilde bas maqalasynda: «Uly Otan soǵysynda Qazaqstan asa zor ról atqardy, onyń Otan aldyndaǵy eńbegin tarıh esh ýaqytta umytpaıdy» dep jazdy. Qanshama jyldar zymyrap ótkenmen, sol surapyl kúnderdiń erlik dańqy óshpek emes. Er de, erlik te umytylmaıdy.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Sovet odaǵynyń Uly Otan soǵysy. 1941-1945 Almaty 1972 jyl
Qazaqtar Lenıngrad maıdanynda (Bısen Jumaǵalıev)
Otanymyzdyń tarıhy týraly áńgimeler (S.P. Alekseev)
Qaharmandar (S.P. Alekseev)
Qazaq SSR tarıhy (M.Qozybaev)
Syr boıy gazeti 2010 jyl № 28
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly, № 100 orta mektebi
Beıneleý óneri jáne syzý páni muǵalimi
Kóshimbet Sultan Ibaıdýllauly
Fashısik Germanıany jeńýdegi Qazaqstandyqtardyń qosqan úlesi.
1941 jyly maýsym aıynyń 22-de tańǵy saǵat tórtte KSRO-nyń batys shekarasynda jarqyldaǵan ot sáýleleri baıqalyp, tez arada kóbeıip qyzyldy – jasyldy bolyp, batys jaqtan kelgen ushaqtar aerodromdy soǵys qarýy turǵan qoımalardy qalalardy bombalap astan-kesteń etip gıtlerlik germanıa Otanymyzǵa soǵys jarıalamastan basyp kirdi. Keńes memleketiniń batys shekarasynda soǵys osylaı bastaldy. Bul soǵys KSRO tarıhyna Keńes eliniń Uly Otan soǵysy degen atpen endi. Óıtkeni soǵysty bastaýshylar osy memleketti joıýdy maqsat etti. Al keńes halqyna óz elin, memleketin, halqynyń táýelsizdigin saqtap qalý jolynda osy soǵysty jeńispen aıaqtaý úshin búkil el, búkil halyq qatysty.
Germanıa fashıseri buǵan deıin birneshe elderdi basyp alǵan edi. Olar KSRO-ǵa qarsy soǵysqa barynsha daıyndaldy. Kúshine sengeni sondaı bul eldi úsh tórt aıda alýdy josparlaǵan. Biraq jaý qatelesti. Jaz aıynyń osy bir jaıma shýaq kúninde Qazaqstannyń qala jáne eldi mekenderinde Qazaqstan eńbekshileri barlyq kúshin jaýdy kúl – talqan etip jumsaýǵa qyzyl armıaǵa kerekti nárseniń bárimen halyqtardyń orystar men ýkraındardyń belarýstar men moldavandardyń latyshtar men lıtvandardyń jáne estondardyń jerine jaý basyp kirgende osylaısha batyldyqtyń shyn dostyqtyń úlgisin kórsetti.
Osy soǵystyń qarsańynda Qazaqstannyń haly alty mıllıonnan astam edi, olardyń bir mıllıon eki júz myńdaıy ásker qataryna shaqyryldy. Qazaqstandyqtar fashıserdiń opasyzdyqpen jasaǵan shabýylyn qatań aıyptady. Qazaqstan Respýblıkasy eńbekshileri ózderiniń jınalystarynda Keńes úkimetiniń «Barlyǵy da maıdan úshin, barlyǵy da jeńis úshin» degen úndeýin bir aýyzdan qoldaıtyndyqtaryn bildirdi. Dushpan men tikeleı shaıqasýǵa óz erikterimen tilek bildirgender kún saıyn áskerı komısarıattardyń aldyna ózderiniń «Fashıserdiń aıýandyǵyna qanymyz qaınady, bizdi soǵystyń aldyńǵy shebine jiberýińizdi suraımyn» degen aryz ótinishterimen soǵysqa barýǵa top bolyp kele bastady. Qazaqstanǵa jalpyǵa birdeı áskerı isti oqytý óris aldy. Respýblıkada eki mıllıonnan astam adam áskerı mamandyq aldy. Soǵystyń óte-móte qıyn bolǵan alǵashqy kezeńinde jasaqtalyp, úıretilip maıdanǵa jiberildi. Bul quramalar men bólimder ınternasıonaldyq quramda jasaqtaldy. Mysaly Qazaqstandyq 36-derbes atqyshtar brıgadasynyń quramynda otyzdan astam ulttardyń jaýyngerleri boldy. Shaıqastaǵy armıa qataryna bir mıllıon bir júz toqsan alty myń bir júz alpys tórt Qazaqstandyq qosyldy.
Qazaqstan kompartıasynyń soǵysqa deıingi quramynan 82251 komýnıs, Respýblıka komsomolynyń 241996 jastar maıdanǵa attandy. Búkil eldegi sıaqty Qazaqstanda da sharýashylyqtyń barlyq salasy soǵys maqsatyna laıyqtalyp qaıta quryldy. Kóptegen ónerkásip oryndary soǵysqa qajetti ónimder shyǵarýǵa kiristi. Birqatar kásiporyndardyń jabdyqtary salynyp jatqan ónerkásip keshenderiniń qurylysyn aıaqtaýǵa paıdalanyldy. Mysaly Aqtóbe ferroqorytý zavodynyń jańa qurylystary Zaparoje ferro qorytý zavodynyń aıaqtalmaǵan qurylysy men jabdyqtaryn aldy. Almatydaǵy avtomobıl jóndeý zavodynyń aıaqtalmaǵan qurylysy Lýgansk aýyr mashına jasaý zavodynyń sehtary úshin baza boldy. Respýblıkanyń ońtústigindegi tamaq ónerkásipteriniń jańa qurylystary Ýkraına pen basqa salalar paıda boldy. Shymkent qorǵasyn zaýytynyń ónimi tikeleı oq jasaıtyn zaýyttarǵa jiberildi. Qaraǵandy shahterlary, Embi munaıshylary soǵysqa baılanysty tapsyrmalardy oryndaýǵa kiristi. Olar Otan qorǵaý qoryna myńdaǵan qajetti áskerı tehnıkalardy azyq – túlikterdi óndiris shıki zattaryn toqtaýsyz maıdanǵa qajetti áskerı tehnıkalardy toqtaýsyz maıdanǵa jiberýge aıanbaı eńbek etti. Soǵysta jaýǵa qarsy atylǵan árbir on oqtyń toǵyzy Qazaqstan qorǵasynynan jasaldy. Respýblıka tasymaly úzdiksiz jumys istep, Qazaqstan tylyn maıdan men jáne eldiń ónerkásipti aýdandarymen baılanystyryp jıyrma myńnan astam júrdek poezd jóneltildi. Tylda komandalyq kadrlardy daıarlaý joǵary qarqynmen júrgizildi. Negizinen jaý ýaqytsha basyp alǵan aýdandar men maıdan mańyndaǵy jerlerden kóshirilip ákelingen jıyrma jeti áskerı oqý oryndary soǵys jyldarynda on alty myń ofıserlerdi daıyndap shyǵardy.
Aýyl sharýashylyǵynda úlken ózgerister boldy. Egis sharýashylyǵynda eńbek maıtalmandary jospardan tym maıdanǵa myńdaǵan tonna astyq, et, maı basqa da aýyl sharýashylyq ónimderin jóneltti, tyldaǵylar soǵys jyldarynda ýaqyt pen de, qıynshylyqpen de eseptespedi. Olardyń barlyq kúsh – jigeri tek qana bir ǵana maqsatqa – zulym jaýdy talqandaýǵa baǵyttaldy. Maman jumysshylardyń maıdanǵa ketýine baılanysty olardyń ornyna áıelderden jastardan mamandar daıyndaldy. Soǵystyń alǵashqy jylynda aq Qazaqstan eńbekshileriniń otanshyldyq qasıeti joǵarǵy dárejede sıpat aldy. Eki úsh norma oryndaýshylar kóbeıdi. Alǵashqy kúnderden bastap, aı saıyn bir eki kúndik jalaqylaryn pensıasyn aýdarý, jeksenbilikter uıymdastyrylyp eńbekshilerdiń jınaq qarjylaryn qosýy, baǵaly zattaryn asyl buıymdaryn memlekettik zaım oblıgasıalaryn tapsyrý tárizdi jeńis qory paıda boldy.
Qazaqstan eńbekshileri soǵystaǵy jaýyngerlerge eki mıllıonnan astam dana jyly kıim, bir myń alty júz vagon syılyqtar jóneltý isinde joǵary belsendilik kórsetti. Qazaqstannyń aýyl jastary «Qazaqstan komsomoly» súńgýir qaıyǵyn jasaýǵa bastama kóterdi. Bastama qoldaý taýyp, qozǵalysqa oqýshylar da qosyldy. Súıtip «Qazaqstan pıoneri» torpedaly katerin jasaýǵa «Qazaqstan komsomoly» ıstrebıtelder eskadrılıasyn jasaqtaý úshin Respýblıka jastary jınaǵan úsh mıllıon (somnan) astam qarjy tústi. Soǵys jyldarynda Qazaqstan jınaǵan qarjyǵa sondaı-aq Pavlovqa, N. Dobrovolskııge, R.Beketovke esimderi jazylǵan ushaqtar súńgýir qaıyqtar birneshe tank kolonnalary men eskadrılıalar jasaldy. Qazaqstan jastary jaýynger jerlesi Lýganskııge jańa ushaq jasap berýge shaqyrdy. Úsh kúnniń ishinde tór júz myń (somnan)asa aqsha jınap jastar delegasıasy jańa ıstrebıteldi tabys etti.
Búkilodaqtyq Lenınshil Komýnıstik jastar odaǵy, ortalyq komıtetiniń tapsyrmasy boıynsha Qazaqstan komsomoly gvardıalyq mınomet bólimderine, partızan otrádtaryna mergender mektepteri men kýrsanttaryna áýe desanty bólimderine Qyzyl Týly Baltyq teńizi flotyna arnap jastardy áskerge shaqyrý jumystary júrgizilip, qyryq eki myńnan astam Qazaqstandyqtar áskerı ýchılıshelerge jiberildi. Qazaqstanda óz otanyn qorǵaýǵa jastardy jappaı shaqyrý jumystary joǵary deńgeıde júrgizildi. Qatal soǵys jaǵdaıynda jumyssha tabynyń patrıottary «Bizden elimiz qansha ýaqyt jumys isteýdi talap etse, sonsha ýaqyt jumys isteımiz» dep uran kóterdi. Qazaqstandyqtar baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan Germanıa áskerlerimen teketireste ózderiniń dańqty babalarynyń erlik dástúrlerimen aıanbaı shaıqasty. Namysty qoldan bermegen jaýjúrek atalarymyz ben ákelerimiz Máskeý, Lenıngrad jáne Stalıngrad qorǵanystary úshin aıqastarda eren erliktiń óshpes ónegesin tanytty. Kýrsk doǵasy men Dneprden ótý úshin urystardy erekshe kózge tústi.
Osy tusta kórnekti orys jazýshysy I.Erenbýrgtyń óziniń 1941 jylǵy qazan aıynda «Pravda» gazetinde jarıalanǵan «Qazaqstar» degen maqalasynda Máskeýdi qorǵaǵan 8-shi gvardıalyq dıvızıa quramynda soǵysqan qandastarymyz týraly keremet oılary eriksiz eske oraldy. Bir Frıs maǵan «Biz joıqyn kúshi bar qaharman soldattarmen bettestik, olardy alǵan betinen tipti eshqandaı da oq ta, órt te toqtata almady. Olar týra bizge qaraı daýyldaı dúrkirep júgirip kele jaty. Men bulardyń qazaq degen halyq ekenin estidim. Buryn men bulardyń qazaq degen halyq ekenin estidim. Buryn mundaı halyq bar ekenin bilmep edim» dedi. Rasynda frıster kóp nárseni bilmeýshi edi. Olarǵa Reseıden keń-baıtaq ekenin ǵana aıtyp, al ol eldi kóptegen halyqtardyń meken etetinin jetkizbegen eken. Shyǵystyń keń dalasynda ejelden qystyń qaqaǵan aıazy men jazdyń aptap ystyǵyna kóndikken erjúrek turady. Olardy «qazaqtar» deıdi. Osy batyr eldiń aıbyndy aqyndary ózderiniń dańqty erlerin tańdy tańǵa uryp jyrlaıdy. Sebebi bul eldiń sarbazdary «Janym – arymnyń sadaǵasy» dep bilip, eń aldymen namysyn jatqa bermegen,- dep jazdy. Al aǵylshyn tarıhshysy Aleksandr Vrt «Reseı1941-1945 jyldaryndaǵy soǵysta» degen kitabynda «Qyzyl Armıanyń tabandy soldattarynyń biri qazaqtar boldy, soǵys boıynda ózderin óte jaqsy jaqtarynan tanyta bildi, tipti Stalıngradtyń ózinde eń ójet soldattar qatarynda qazaqtar turdy» dep ashyp aıtty. Jaý tylyndaǵy partızandyq qozǵalys adamdardyń jańa tarıhı qaýymdastyq retinde sovet halqy birliginiń jarqyn kórinisi boldy.
Ol partıanyń basshylyǵy men soǵystyń alǵashqy kúnderinde bastalyp, antı fashısik koalısıadaǵy bizdiń batystyq otandastarymyzǵa qaraǵanda ózine uzaq ýaqyt jaýdyń kóptegen bólimderi men quramalarynyń nazaryn aýdartqan strategıalyq mańyzy bar aıbyndy da uıymdasqan kúshke aınaldy. Halyq kegin alýshylar qozǵalysynyń erekshe sıpattarynyń biri – onyń ınternasıonaldyq quramy boldy. Uly jeńiske jaý tylynda el kegin, er namysyn qorǵaǵan partızan jasaqtary da úlken úles qosty. Sol jyldary Belorýssıa men Ýkraına ormandaryndaǵy otrádtarynda úsh myńnan astam qazaqtar shaıqasty. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta shyǵys halyqtary arasynda Keńes Odaǵynyń Batyr ataǵy alǵan eki qyz bolsa, onyń ekeýi de qazaqtardan shyqty. Halqymyzdyń taǵy bir batyr qyzy – ushqysh Hıýaz Dospanova Elbasynyń Jarlyǵymen «Halyq qaharmany» atanyp otyr.
1944 jyly 2 qazanda Polsha jerinde erlikpen qaza tapqan jıyrma jasar qazaq qyzy leıtenat batalón komsorgi Altynshash Óskenbaıqyzy Nurǵojınovanyń da Keńester Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵany baıan etilgen. Nemis – fashıs basqynshylarymen soǵys kezinde Qazaqstan jerinde on eki atqyshtar dıvızıasy, tórt ulttyq aty ásker dıvızıasy, jeti atqyshtar brıgadasy jáne elýge jýyq ár túrli polkter, batalóndar qurylyp maıdanǵa attandy. Jaýmen jan aıamaı shaıqasqan Qazaqstandyq bes áskerı quramǵa «gvardıalyq» degen qurmetti ataq berilip, olardyń týlaryna birneshe ordender qadady. Janqıarlyq erligi men batyrlyǵy úshin toqsan alty myń alty júz otyz segiz qazaqstandyq jaýynger birneshe dúrkinnen ordendermen jáne medaldarmen nagradtaldy. Sonyń ishinde tórt júz toqsan jeti jerlesimiz Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn aldy. Olardyń toqsan jetisi qazaq, sol sıaqty bir júz qyryq eki jaýynger «Dańq Ordeniniń» tolyq ıegeri atandy. Uly Otan soǵysyna barlyǵy otyz bes mıllıonnan astam adam qatyssa, ondaǵy Orta Azıa Respýblıkalarynyń úles salmaǵy úsh mıllıonǵa jýyq adam boldy.
Sol saptan bir mıllıon úsh júz alpys alty myń qazaqstandyq oryn aldy. Bulardyń bar joǵy alty júz myńnan astamy ǵana maıdan dalasynan elge aman oraldy. Respýblıkanyń tyl eńbekkerleri de jahandyq qyrǵynnyń jeńispen aıaqtalýyna zor úles qosty. Qandy qasap jyldary qazaq dalasy maıdanǵa jiberilgen barlyq qorǵasynnyń- 85, mystyń -30, kómir men munaıdyń - 100 paıyzyn óndirdi. Soǵystyń tórt jyly ishinde bizdiń jurtymyz maıdanǵa alty mıllıon tonna bıdaı, jeti júz toqsan jeti myń tonna et, 217,6 myń kartop 143,2 myń tonna kókónis 1193,2 myńdaı tonna qant qyzylshasyn, 155,3 myń tonna maqta, 2 mıllıon tonna dana jyly kıim jáne 150 myń bas minis jylqysyn jóneltti. Budan bólek respýblıkamyz tórt mıllıard som aqsha jınap qarý jaraqtar satyp alýǵa járdem jasady. 1944 jyldyń basynan bastap Qazaqstannan barǵan jaýyngerler Baltyq boıyndaǵy respýblıkalardy azat etýge shabýyldaryn bastady. Al altynshy gvardıalyq armıa Belarýs jerin azat etýge belsene qatysty.
Ony basqarýshy general polkovnık I.M.Chıstákov Qazaqstan úkimetine bylaı dep hat jazdy: «Qazaq halqy qamqorlyqqa alyp otyrǵan armıanyń áskerleri osy jyly Belarýs jáne Baltyq boıyndaǵy elderdi azat etý jónindegi urystardy birinshi bolyp bastady. Bizdiń gvardıalyq týlarymyzdyń astynan Keńes Odaǵynyń barlyq halyqtarynyń uldaryn kórýge bolady, al jaýyngerlik saptyń birinshi qataryndaǵylardyń biri kún nuryna bólengen Qazaqstannyń batyr uldary» Osy hatta batys dıvızıany kesip ótýge er júrektik kórsetken Keńes Odaǵynyń batyry İzǵutty Aıtyqovtyń esimi erekshe ataldy. Sóıtip qazaq jaýyngerleri orys, ýkraın, ózbek, belarýs t.b halyqtary jaýyngerlerimen bir sapta kúrese otyryp, elimizdiń batysyndaǵy respýblıkalardy azat etýge laıyqty úles qosty. «Komsomolskaıa pravda» gazetindegi «Bes kún» degen maqalasynda bylaı dep jazdy: «Ózendi keship ótkennen keıin qazaqtar tizelerin búgip, ýkraın jerine erinderin tıgizdi, ony týǵan anasyndaı súıdi. Bul perzenttik súıý - shyn mánindegi myzǵymas birliktiń, sovet adamdarynyń uly semásynyń tamasha sımvoly edi». Uly otan soǵysynda Eýropa elderin fashıs basqynshylarynan azat etý shaıqastarynda qanshama qazaqstandyqtar Jeńis kúnine jete almaı, qyrshyn ketti.
Aıtatyn bolsaq Praga qalasyndaǵy bir ǵana týysqandar zıratynda 435 Keńes jaýyngeri jatyr. Solardyń ishinde qazaqstandyq Keńes odaǵynyń batyry Májıt Júnisov jáne bir top qazaqstandyqtar bar. Sol halyqtardyń azattyǵy úshin olardyń kórsetken erlikterin biz ǵana emes búkil búkil eýropa halqy máńgi este saqtaıdy. Aqyrǵy shaıqas 1945 jyly sáýir aıynyń aıaǵynda Germanıanyń astanasy Berlındegi Reıhstagty tóbesine tý tikken er júrek jaýyngerler Egorov pen Kantarıa bolatyn. Olar Reıhstagyń tóbesine jetkenshe onyń tómengi qabyrǵalarynda qyzyl jalaýlar jelbiredi. Osyndaı alǵash tý tikken on úsh keńes jaýyngerleriniń biri qazaqstandyq Raqymjan Qoshqarbaev edi.
1945 jyly mamyrdyń 9-da 1418 kún men 1418 túnge sozylǵan ekinshi dúnıe júzilik soǵys keńes eliniń jeńisimen aıaqtaldy. Bul naǵyz Uly jeńis. Sondyqtan 9 mamyr kúnin jyl saıyn erekshe atap, meıramdap keledi. Bul kún Qazaqstan respýblıkasynda da belgili mereke kúnderdiń biri, óıtkeni qazaqstandyqtar bul jeńiske súbeli úles qosty. Maıdandy kerek – jaraqpen qamtamasyz etýde Qazaqstan erekshe oryn aldy. Sondyqtan da ony eldiń soǵys jyldaryndaǵy «Shyǵystaǵy myqty tiregi» - dep atady. Sol jyldardaǵy Keńes elindegi eń bedeldi, eń oqyrmany kóp gazet «Pravda» óziniń 1945 jylǵy 27 shilde bas maqalasynda: «Uly Otan soǵysynda Qazaqstan asa zor ról atqardy, onyń Otan aldyndaǵy eńbegin tarıh esh ýaqytta umytpaıdy» dep jazdy. Qanshama jyldar zymyrap ótkenmen, sol surapyl kúnderdiń erlik dańqy óshpek emes. Er de, erlik te umytylmaıdy.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Sovet odaǵynyń Uly Otan soǵysy. 1941-1945 Almaty 1972 jyl
Qazaqtar Lenıngrad maıdanynda (Bısen Jumaǵalıev)
Otanymyzdyń tarıhy týraly áńgimeler (S.P. Alekseev)
Qaharmandar (S.P. Alekseev)
Qazaq SSR tarıhy (M.Qozybaev)
Syr boıy gazeti 2010 jyl № 28
You Might Also Like
