Shı toqý óneri
Qyzylorda qalasy,
№197 qazaq orta mektebiniń tehnologıa pániniń muǵalimi:
Áljanova Roza Zeınýllaqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Shı toqý óneri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa shı toqý óneri, toqylýy men óńdelýi týraly tolyq maǵlumat berý;
Damytýshylyq: teorıalyq bilimderin saramandyq jumysta paıdalana bilý, oqýshylardy óz betinshe izdenýge daǵdylandyrý, olardyń oı-órisin damytý;
Tárbıelik: óz qolymen ásem buıym jasaýǵa, uqyptylyqqa, eńbeksúıgishtikke, iskerlikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq-jaýap, óz betinshe saramandyq jumys.
Sabaqtyq kórnekiligi: Daıyn shı túrleri.
Pánaralyq baılanys: syzý, beıneleý óneri, tarıh, bıologıa.
I. Uıymdastyrý kezeńi:
• Oqýshylarmen sálemdesemin;
• Oqýshylardy túgendeımin;
• Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn túgendeý;
• Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdartý.
II. Úı tapsyrmasyn tekserý.
Ótken taqyrypty qaıtalaı otyryp, oqýshylarǵa taqyryp boıynsha suraqtar qoıý.
III. Jańa sabaq.
Shı toqý (oraý)— buryn jáne qazirgi kezde qazaq halqy men Orta Azıa halyqtary arasynda keńinen taraǵan óner. Kúndelikti turmys pen sharýashylyq qajeti úshin toqylǵan shı qazirge deıin keńinen paıdalanyp keledi. Ony kıiz úıdiń quramdas bir bóligi retinde kerege syrtyna tutýǵa, sondaı-aq úı ishindegi ydys-aıaq, oshaq basyn qorshaı qoıýǵa, kıiz úıdiń esigine ustaýǵa, ár túrli úı sharýashylyq múddesine (máselen, kıiz basý jumystaryna, jaıýly kıiz-syrmaqtyń asty ylǵal tartyp, búlinbeýi úshin solardyń astyna tóseýge, sonymen birge qurt jaıý, tary súzý t. b. ) keńinen paıdalanylady.
Qazaq halqynyń qolóneri salasynda shı toqý, oǵan boıalǵan túrli-tústi jún orap, órnektep bezendirý isi ǵasyrlar boıy qalyptasyp kele jatqan ulttyq óneri bolyp tabylady. Shı syrt kórinisine qaraı: aq shı, oraýly shı, shym shı bolyp úsh topqa bólinedi. Olardyń árqaısysy óz ornymen ár túrli maqsatqa paıdalanylady. Atap aıtqanda, qabyǵynan tazartylǵan ań shı di kóbinese qurt, irimshik t. b. jaıý úshin qoldanylatyn bolsa, uzyna boıy ár tústi júnmen nemese jibekpen oralǵan shym shı kıiz úıdiń sándi jıhazdarynyń biri bolyp tabylady. Al ón boıy tutas emes ár jerinen aralatyp oralǵan shıdi orama shı nemese oraýly shı dep at aıdy.Bul da shı sıaqty sándik jıhazdarynyń biri
Qazaqtyń ulttyq qolóneriniń erekshe bir túri — shym shı toqý. Shym shı toqýda, negizinen, oıýdyń kompozısıalyq qurylystyń mańyzy erekshe. Bul saladaǵy qazaq sheberleriniń qoldanyl júrgen qazirgi barlyq oıý túrleri kompozısıalyq jaǵynan: jekelegen jáne tutas oıý, bir betkeı uzyndyq oıý, eki jaqty uzyndyq oıý bolyp bólinedi. Shym shı toqý ónerinde kezdesetin qazaq oıýlarynyń ishindegi joǵarydaǵy atalǵan jekelegen jáne tutas oıý formasyn «sharshy oıý» dep te ataıdy. Shym shı toqýda geometrıalyq oıý elementteri romby, tórt burysh, sharshydaǵy juldyz, úsh burysh, kóp buryshty nemese súıirli buryshtanyp kelgen kres tárizdi bolyp keledi.
Órnektep shı toqý ónerin de qazaq sheberleri qoldanǵan. Olardyń shı betine salǵan túrleri «júzikteý» dep atalady. Alty sharshylan keıin, onyń eki jaǵynan shybyq shı, odan keıin alaqan shı jalǵasady. Alaqan shıge túr salynbaıdy. Kóship-qonǵanda túr salynǵan jaǵy tútilip, tez tozyp qalmaý úshin alaqan shı shym shıdiń eki jaǵynan salynady. Kerege syrtynan bir bosaǵadan ekinshi bosaǵaǵa deıin ıindi aınaldyra tutýly — shı ustaý dep ataıdy. Shı tartý, ony artyp oraý, jún orap toqý — aýyl azamattarynyń bárine ortaq jumystar. Jalpy shı toqý ónerimen keń túrde áıelder aınalysqan, osy ónerdi biletin sheberler shıdeń ózderine kerekti kúndelikti turmysqa paıdalanatyn zattardy toqyp alǵan. Al shıdi tartý, ony kólikke tıep, túsirý aýyr jumystaryn er azamattar atqarǵan. Toqylatyn shıli mal baspaǵan jerden shı ósip jetilgen kezinde tartyp (sýyryp) alady. Shıdi tańerteń nemese jańbyrdan keıin tartady, mundaı kezde shıdiń túbi jibip sýyrylǵysh bolady. Tartyp ákelgen shıdiń bári túgeldeı toqýǵa jaramaıdy, sondyqtan olardyń jaramdysyn iriktep alady, qabyǵyn arshıdy, sodan keıin kóleńke jerge qoıyp keltiredi.
Shı oraýdyń eki túri bar.
Birinshisi — toqýly turǵan daıar shıdiń órnegine sala otyryp oraý;
Ekinshisi — jańa órnek súretinin úlgisimen toqý.
Shıdi birinshi túrmen toqý úshin olardy bir-birlep toqylǵan daıar shıdiń órneginiń ústine salyp, dál keltirip, ár tústi oralǵan shıdiń býyndaryn, sanap otyryp oraıdy. Osylaı oraǵan shılerdi aralasyp ketpeý úshin órnegine sáıkes keltirip, óz aldyna bólektel shýda jippen tizip otyrý kerek.
Shıdi jańa órnek sýretimen toqýdyń aıtarlyqtaı ózgesheligi bolady; aldymen shıdi oraıtyn úlgi jasalýy tıis. Oraıtyn jipterdiń túsi osy úlgidegi órnekter sýrette sáıkes bolýy kerek. Shıdiń bir sheti juqa. ekinshi jaǵy qalyń bolyp ketpeýi úshin, oraıtyn shıdiń túp jaǵymen shashaq jaǵyn únemi kezektestiril, almastyryl salyp otyrý kerek. Shı toqıtyn jipti eki qabattal shıratyl, birneshe domalaq etip daıyndaıdy, bul domalaqtardy salmaqty etý úshin temirge nemese tasqa oraıdy. Shı toqý úshin atasy bar eki aǵashty belgili qashyqtyqta tik qadap, eki ashaǵa kóldeneń aǵash qoıyp, arnaıy jasalǵan qarapaıym stanok paıdalanylady. Stanoktardy kıiz úı ishine nemese jabyq bastyrma astyna ornatady. Atanyń ústine qoıylǵan, arqalyqtyń bıiktigi 120—130 em, túregelip turyp toqýǵa yńǵaıly bolǵany abzal.
Stanok (syryq) daıyn bolǵan soń, tas salmaǵa oralǵan jipterdi arasyn 10—15 em etip jalpy sany shı talynyń uzyndyǵyna baılanysty arqalyqqa kóldeneń asady. Sodan soń birinshi shıdi jip ústine salyp salmaly árli-berli aıqastyrý arqyly shalyp bastyrady. Osylaı kóldeneń syryqtyń ústine salynǵan shı bastan-aıaq toqylǵannan keıin ekinshisi salynady, osy tártip shı toqylyp bitkenshe qaıtalanyl otyrady.
Toqylatyn shıdiń eki sheti berik bolý úshin shıdiń bastal atyn jaǵy men aıaqtalatyn jaq shetine úsh-tórt shıdi qabattan, áýeli óz aldyna bir ret, shıratylǵan jún jippen aıqastyra úshburyshtardyń tizbegi sıaqty etip baılanystyrady. Bul jerdi shıdiń «alaqany» dep ataıdy. Shıdi baýlaý úshin qaraqusqa bekitiletin baýdy «shıbaý» deıdi. Toqylyp bolǵan shıdiń bas aıaǵyn tegistep qyrqady, keıbir sheberler osy qyrqylǵan shıdiń eki jaq shetin ádemi matamen kómkerip tigedi.
Qorytyndy bólim.
Sonymen oqýshylar búgin biz shı toqý óneri týraly tolyq maǵlumat aldyq.
• Shı degenimiz ne?
• Shıdi ne úshin paıdalanady?
• Shıdiń neshe túrin bilesińder?
• Shı syrt kórinisine qaraı neshege bólinedi?
• Shıdi qaı kezde tartady?
Úıge tapsyrma berý.
Úıden oqyp kelý, ár túrli toqyma jipter ákelý.
№197 qazaq orta mektebiniń tehnologıa pániniń muǵalimi:
Áljanova Roza Zeınýllaqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Shı toqý óneri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa shı toqý óneri, toqylýy men óńdelýi týraly tolyq maǵlumat berý;
Damytýshylyq: teorıalyq bilimderin saramandyq jumysta paıdalana bilý, oqýshylardy óz betinshe izdenýge daǵdylandyrý, olardyń oı-órisin damytý;
Tárbıelik: óz qolymen ásem buıym jasaýǵa, uqyptylyqqa, eńbeksúıgishtikke, iskerlikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq-jaýap, óz betinshe saramandyq jumys.
Sabaqtyq kórnekiligi: Daıyn shı túrleri.
Pánaralyq baılanys: syzý, beıneleý óneri, tarıh, bıologıa.
I. Uıymdastyrý kezeńi:
• Oqýshylarmen sálemdesemin;
• Oqýshylardy túgendeımin;
• Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn túgendeý;
• Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdartý.
II. Úı tapsyrmasyn tekserý.
Ótken taqyrypty qaıtalaı otyryp, oqýshylarǵa taqyryp boıynsha suraqtar qoıý.
III. Jańa sabaq.
Shı toqý (oraý)— buryn jáne qazirgi kezde qazaq halqy men Orta Azıa halyqtary arasynda keńinen taraǵan óner. Kúndelikti turmys pen sharýashylyq qajeti úshin toqylǵan shı qazirge deıin keńinen paıdalanyp keledi. Ony kıiz úıdiń quramdas bir bóligi retinde kerege syrtyna tutýǵa, sondaı-aq úı ishindegi ydys-aıaq, oshaq basyn qorshaı qoıýǵa, kıiz úıdiń esigine ustaýǵa, ár túrli úı sharýashylyq múddesine (máselen, kıiz basý jumystaryna, jaıýly kıiz-syrmaqtyń asty ylǵal tartyp, búlinbeýi úshin solardyń astyna tóseýge, sonymen birge qurt jaıý, tary súzý t. b. ) keńinen paıdalanylady.
Qazaq halqynyń qolóneri salasynda shı toqý, oǵan boıalǵan túrli-tústi jún orap, órnektep bezendirý isi ǵasyrlar boıy qalyptasyp kele jatqan ulttyq óneri bolyp tabylady. Shı syrt kórinisine qaraı: aq shı, oraýly shı, shym shı bolyp úsh topqa bólinedi. Olardyń árqaısysy óz ornymen ár túrli maqsatqa paıdalanylady. Atap aıtqanda, qabyǵynan tazartylǵan ań shı di kóbinese qurt, irimshik t. b. jaıý úshin qoldanylatyn bolsa, uzyna boıy ár tústi júnmen nemese jibekpen oralǵan shym shı kıiz úıdiń sándi jıhazdarynyń biri bolyp tabylady. Al ón boıy tutas emes ár jerinen aralatyp oralǵan shıdi orama shı nemese oraýly shı dep at aıdy.Bul da shı sıaqty sándik jıhazdarynyń biri
Qazaqtyń ulttyq qolóneriniń erekshe bir túri — shym shı toqý. Shym shı toqýda, negizinen, oıýdyń kompozısıalyq qurylystyń mańyzy erekshe. Bul saladaǵy qazaq sheberleriniń qoldanyl júrgen qazirgi barlyq oıý túrleri kompozısıalyq jaǵynan: jekelegen jáne tutas oıý, bir betkeı uzyndyq oıý, eki jaqty uzyndyq oıý bolyp bólinedi. Shym shı toqý ónerinde kezdesetin qazaq oıýlarynyń ishindegi joǵarydaǵy atalǵan jekelegen jáne tutas oıý formasyn «sharshy oıý» dep te ataıdy. Shym shı toqýda geometrıalyq oıý elementteri romby, tórt burysh, sharshydaǵy juldyz, úsh burysh, kóp buryshty nemese súıirli buryshtanyp kelgen kres tárizdi bolyp keledi.
Órnektep shı toqý ónerin de qazaq sheberleri qoldanǵan. Olardyń shı betine salǵan túrleri «júzikteý» dep atalady. Alty sharshylan keıin, onyń eki jaǵynan shybyq shı, odan keıin alaqan shı jalǵasady. Alaqan shıge túr salynbaıdy. Kóship-qonǵanda túr salynǵan jaǵy tútilip, tez tozyp qalmaý úshin alaqan shı shym shıdiń eki jaǵynan salynady. Kerege syrtynan bir bosaǵadan ekinshi bosaǵaǵa deıin ıindi aınaldyra tutýly — shı ustaý dep ataıdy. Shı tartý, ony artyp oraý, jún orap toqý — aýyl azamattarynyń bárine ortaq jumystar. Jalpy shı toqý ónerimen keń túrde áıelder aınalysqan, osy ónerdi biletin sheberler shıdeń ózderine kerekti kúndelikti turmysqa paıdalanatyn zattardy toqyp alǵan. Al shıdi tartý, ony kólikke tıep, túsirý aýyr jumystaryn er azamattar atqarǵan. Toqylatyn shıli mal baspaǵan jerden shı ósip jetilgen kezinde tartyp (sýyryp) alady. Shıdi tańerteń nemese jańbyrdan keıin tartady, mundaı kezde shıdiń túbi jibip sýyrylǵysh bolady. Tartyp ákelgen shıdiń bári túgeldeı toqýǵa jaramaıdy, sondyqtan olardyń jaramdysyn iriktep alady, qabyǵyn arshıdy, sodan keıin kóleńke jerge qoıyp keltiredi.
Shı oraýdyń eki túri bar.
Birinshisi — toqýly turǵan daıar shıdiń órnegine sala otyryp oraý;
Ekinshisi — jańa órnek súretinin úlgisimen toqý.
Shıdi birinshi túrmen toqý úshin olardy bir-birlep toqylǵan daıar shıdiń órneginiń ústine salyp, dál keltirip, ár tústi oralǵan shıdiń býyndaryn, sanap otyryp oraıdy. Osylaı oraǵan shılerdi aralasyp ketpeý úshin órnegine sáıkes keltirip, óz aldyna bólektel shýda jippen tizip otyrý kerek.
Shıdi jańa órnek sýretimen toqýdyń aıtarlyqtaı ózgesheligi bolady; aldymen shıdi oraıtyn úlgi jasalýy tıis. Oraıtyn jipterdiń túsi osy úlgidegi órnekter sýrette sáıkes bolýy kerek. Shıdiń bir sheti juqa. ekinshi jaǵy qalyń bolyp ketpeýi úshin, oraıtyn shıdiń túp jaǵymen shashaq jaǵyn únemi kezektestiril, almastyryl salyp otyrý kerek. Shı toqıtyn jipti eki qabattal shıratyl, birneshe domalaq etip daıyndaıdy, bul domalaqtardy salmaqty etý úshin temirge nemese tasqa oraıdy. Shı toqý úshin atasy bar eki aǵashty belgili qashyqtyqta tik qadap, eki ashaǵa kóldeneń aǵash qoıyp, arnaıy jasalǵan qarapaıym stanok paıdalanylady. Stanoktardy kıiz úı ishine nemese jabyq bastyrma astyna ornatady. Atanyń ústine qoıylǵan, arqalyqtyń bıiktigi 120—130 em, túregelip turyp toqýǵa yńǵaıly bolǵany abzal.
Stanok (syryq) daıyn bolǵan soń, tas salmaǵa oralǵan jipterdi arasyn 10—15 em etip jalpy sany shı talynyń uzyndyǵyna baılanysty arqalyqqa kóldeneń asady. Sodan soń birinshi shıdi jip ústine salyp salmaly árli-berli aıqastyrý arqyly shalyp bastyrady. Osylaı kóldeneń syryqtyń ústine salynǵan shı bastan-aıaq toqylǵannan keıin ekinshisi salynady, osy tártip shı toqylyp bitkenshe qaıtalanyl otyrady.
Toqylatyn shıdiń eki sheti berik bolý úshin shıdiń bastal atyn jaǵy men aıaqtalatyn jaq shetine úsh-tórt shıdi qabattan, áýeli óz aldyna bir ret, shıratylǵan jún jippen aıqastyra úshburyshtardyń tizbegi sıaqty etip baılanystyrady. Bul jerdi shıdiń «alaqany» dep ataıdy. Shıdi baýlaý úshin qaraqusqa bekitiletin baýdy «shıbaý» deıdi. Toqylyp bolǵan shıdiń bas aıaǵyn tegistep qyrqady, keıbir sheberler osy qyrqylǵan shıdiń eki jaq shetin ádemi matamen kómkerip tigedi.
Qorytyndy bólim.
Sonymen oqýshylar búgin biz shı toqý óneri týraly tolyq maǵlumat aldyq.
• Shı degenimiz ne?
• Shıdi ne úshin paıdalanady?
• Shıdiń neshe túrin bilesińder?
• Shı syrt kórinisine qaraı neshege bólinedi?
• Shıdi qaı kezde tartady?
Úıge tapsyrma berý.
Úıden oqyp kelý, ár túrli toqyma jipter ákelý.
You Might Also Like
-
Taldyaral eldi mekeni №215 orta mektebiniń
-
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly, № 100 orta mektebi
