InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Sanabaı Asem Amangeldiqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

 

Tarıhı málimetteri

1789 jyly Klaprot «smola keni» dagen atpen belgili aýyr qara kennen jańa  elementti - Ýrandy ashty, ýran degen at sol kezde jańadan ashylǵan ýran planetasynyń qurmetine qoıylǵan.

Klaprottan keıin ýranmen basqa da zertteýshiler aınalysqan, biraq eshkim taza metaldyq taza ýran ala almady. Tek 1891 jyly Pelıgo ýran hlorıdyn metaldyq natrıı nemese  kalıımen totyqsyzdandyrý arqyly taza ýran alǵan. Ýrannyń taǵdyry óte qyzyqty: basynda ony eshkim qoldanbady.

HİH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda ýrannyń qasıetteri tolyǵymen zertteldi, ýrannyń tuzdary shyny, farfor jáne emal boıaýlarynda óte jaqsy boıaǵysh sary tús ekendigi anyqtaldy.

1896 jyly Bekerel smolalyq kende radıoaktıvtilikti ashty. Osy ýaqyttan bastap ýrannyń ýrannyń mıneraldaryna nazar kón bólindi.

Sodan soń Marıa Sklodovskaıa-Kúrı jáne Per Kúrı smola keninen radıı ashty.

Ýran tuzdaryn óndirýde ózgeris boldy: buryn da zaýyt jumysynyń basty maqsaty ýran tuzdaryn óndirý bolsa, endigi maqsat radııdi óndirý boldy, al ýran qosymsha ónim retinde alyna bastady.

Radıı árqashan tek ýranmen ǵana kezdesedi, keıde tek tabıǵı sýlar quramynda radıı joǵary konsentrasıada ýransyz kezdesedi.

Radııdyń tabıǵı qosylystaryndaǵy ýranmen qatynasy 3,4·10‾7 (0,34g radıı ýran tonnasyna).

1g radıı óńdeý úshin jýyq shamamen  4t taza ýran smola kenin óńdeý kerek.

450-500t reaktıvter;

10000t-dıstıldengen sý;

1000t –kómir.

2. Fızıkalyq jánehımıalyq qasıetteri

1947 jyldan bastap  shyǵatyn barlyq hımıalyq anyqtamalarda  jáne perıodtyq kestelerinde ýran VI top  elementi retinde, ıaǵnı hrom,  molıbden jáne vólfram analogy retinde qaraldy.

Sonymen birge vólframǵa,molıbdenge jáne  hromǵa uqsas bolsa da, olardan birneshe bólek qasıetterimen  erekshelenedi. Osy jaıǵa túsinik berilmedi.

Ýrannyń keıbir qasıetteri basqa metaldarmen salystyrǵanda, ýrannyń İİİ top elementterimen uqsas ekeni anyqtaldy.

Molıbden, Vólfram Ýran jáne Alúmınıdiń qasıetter      

Qasıetteri	Mo	W	U	AL
Tyǵyzdyǵy, g/sm³	10,2	19,3	18,7	2,7
Balqý temper. ºS	2625±50	3410±20	1133±2	659
Qalypty potensıal,V	Qorǵasynǵa qaraǵanda oń, ıaǵnı>0,127v	Qorǵasynǵa qaraǵanda oń, ıaǵnı>0,127v	-1,4	-1,4
Sýǵa qatynasy	turaqty	turaqty	Sýdy azdap ydyratada	Sýdy azdap ydyratady
Suıyt. NSİ jáne N2SO4-ke qatynasy	árekettespeıdi	árekettespeıdi	eıdi	Ońaı erıdi
Suıyt. NNO3-ke qatynasy	árekettespeıdi	árekettespeıdi	enjarlanady	enjarlanady
Aýa qabatynda totyǵýy	turaqty	turaqty	Oksıdtiń qabyqshasymen qaptalady	Oksıdtiń qabyqpen  qaptalady
Joǵary oksıdtiń sıpattamasy	qyshqyldy	qyshqyldy	Amfotarli, negizgi, qasıet-teri basym	Amfoterli

                       

Ýrannyń rettik nomiri 92, atomdyq salmaǵy-238,07.Ýrannyń tyǵyzdyǵy 18,7 g/sm³-qa teń. Biraq anyqtamalarda metaldyq kúıinde jáne tyǵyzdyǵyn  anyqtaý ádáster»ne qaraı  basqa da sandar keltiriledi. Balqý jáne qaınaý temperatýrasyn atap óteıik:  balqý temperatýrasy t6 1105-1850ºS-ǵa deıie aýytqıdy. Biraq 1150ºS –daǵy temperatýrany durys dap atalady. Qaınaý temperatýrasy 3500ºS;

Ýrannyń bý qysymy qaınaý núktesinen tómen temperatýrada kelesideı:

Temperatýra,ºS	Qysym, mm, synap baǵanasy
1300	3,47·‾10
2000	2,28·10‾4
2600	3,84·10‾1
3000	5,75

Ýran – jumsaq aq-sur metal, mehanıkalyq óńdeýge  jaqsy beriledi. Ýrannyń úsh krıstaldy modıfıkasıasy belgili: α- modıfıkasıa  rombaly torly, bólme temperatýrasynda jáne 668ºS-qa deıingi temperatýrada ómir súredi. β-ırdtfıkasıatetrogonaldy torly, 668-774ºS aralyǵynda bolady jáne ú-modıfıkasıa kólemdi sentrli torly, 774ºS-dan joǵary metal balqyǵansha ómir súredi.  Ýrannyń tyǵyzdyǵy α-dan ú-modıfıka-sıaǵa aýysqanda azaıady: 19,04;18,11; 18,06. Plasıkalyq qasıetke α jáne ásirese ú-modıfıkasıasy ıe. Taza ýrannyń  qattylyǵy men beriktiligi joǵary emes, sondyqtan onyń mehanıkalyq qasıetin joǵarylatý úshin  basqa metaldarmen quıma túzýge kóp jumystar júrgizilgen. Sonymen ýran metal qatarymen  ıntermetaldyq qosylys túzetini belgili boldy (AI, Be, Fe, Co, Ni, Cu, Au, Ga, Mn, Hg ,Pb, Sn), al  basqalarmen  ıntarmetaldyq  qosylystan  basqa qatty eritindi túzedi(In, Ti, Ge, Nb, Ir, Pt, Zn, Mo, Ti ,Zr,),  sońynda myna metal  ýran ıntermınaldyq  qosylysta, basqa qatty eritindi túzbeıdi – (Ge, Ca, Mg, Ag, Ta, Th, W, V, Ce, Ia, Nd, Pr, Na).

Ýran metal kúıinde óte  reaksıaǵa túskish. Kompakty metal aýada ońaı totyǵady da, aldymen altyn tústes qabyqpen, sosyn qara túspen qaptalady,al untaq ýran nemese onyń usaq juqa taıaqshasy aýada ásirese ońaı mehanıkalyq áser etkende ońaı totyqsyzdanady.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---