Ǵylymı joba «Qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurttyń adam aǵzasyna paıdasy»
Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi
«№ 8 orta jalpy bilim beretin estetıkalyq tárbıe mektep - kesheni» MM
Seksıa: Etnomádenıettaný
Ǵylymı joba taqyryby: «Qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurttyń adam aǵzasyna paıdasy»
Oryndaǵan:Chýsovıtına Olesá 3 «G» synyp
Jetekshisi: qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi Smaılova Álıa Ábýtálipqyzy
Petropavl q. 2011 j.
Mazmuny
1. Ańdatpa 1
2. Kirispe 2
3. Qurt – adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq 3 - 5
4. Qazaqstannyń ulttyq brendi – qurt 6
5. Qorytyndy 7
6. Paıdalanǵan ádebıetter tizimi 8
Bul joba qazaq halqynyń baıyrǵy taǵamy – qurttyń paıdasyn zerttegý arnalǵan.
Qurt – sútten jasalǵan ulttyq taǵam. Qurt – sóziniń maǵynasy da qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Bul taǵam aqýyzdarǵa óte baı, adam densaýlyǵyna óte paıdaly.
Jobamda qurtty Qazaqstannyń ulttyq brendi retinde álemdik naryqqa shyǵarýǵa bolatynyn atap kettim.
Kirispe
Qazaq halqy asty óte joǵary baǵalaǵan ári qasterleı bilgen. El - jurt jadynda máńgi jattalyp qalǵan «as – adamnyń arqaýy» degen qaǵıda osyndaı tereń uǵymnyń qaltqysyz túsinigi bolyp qalyptasqan. Halqymyz adam ómirinde tamaqtyń ornyn tirshilikke qajetti qundylyqtardyń bárinen de joǵary qoıǵan. Buǵan «astan úlken emessiń» nemese «arpa, bıdaı as eken, almys, kúmis tas eken», «asty qorlama qustyrar» degen ses, eskertpeler men maqal - mátelder de kýá bola alady. Qalaı aıtylsa da, qaı zamanda aıtsa da halyq asty qurmetteý men baǵalaýdyń jolyn da, jón - josyǵyn da, ony dámdi etip ázirleýdiń kózin, kezin, retin taba bilgen. El men eldi tatýlastyrý da, jaqsylar men jaısańdardy qurmetteý de, ózderiniń myrzalyq, márttik úlgili, ónegeli qasıetteri men artyqshylyqtaryn bildirý de, el dáýleti men qarym - qabiletin, túsinigin tanytýdy da, qazaq keń dastarqan arqyly ıaǵnı as, qonaqasy arqyly kórsetken. Osy jolda tushymdy sóz aıtyp, dámdi taǵam berýmen birge onyń taza, bútin ydystaryna deıin erekshe nazarda bolǵan. Syrttan kelgen kisiler de eldi osy qonaqasy berýdiń joly men jóni arqyly synap, baǵasyn bergen. Demek ult mádenıetinde tamaq, dám tatyrý – ekonomıkalyq, dıplomatıalyq jáne tálim - tárbıelik qyzmet atqarǵan. Bul iste árıne, qazaq halqynyń qonaqjaılyq dástúri shetelderde erte zamannan - aq ańyz bolyp taraǵan. Qazaq qonaqasy berýde qonaq tańdaýdy, basqa ult, din ókilderi dep bólýdi de bilmegen, tórge shyǵaryp ashyq qabaq tanytqan, dostyq kóńilin kórsetken. Sharshaǵandaryna, muqtajdaryna at, as, kólik syılaı da bilgen.
As, tamaq daıyndaýdy qazaq áıelderge júktegen. Qazaq áıelderi taǵamnyń alýan túrlerin daıyndaýymen birge qysta da, jazda da onyń taza ári buzylmaı saqtalýynyń ádis - tásilderi men joldaryn da taba bilgen. Bul qaǵıdalardy áıelder urpaqtan - urpaqqa jetkizip, keıingilerge úıretip otyrǵan. Mysaly, olar etti ystap saqtaýdy, qymyzdy jazda salqyn ustaýdy, maıdy kógertpeı kútýdi, basqa tamaqtardy da buzylmaı saqtalýynyń ǵasyrlar boıy umytylmaı kele jatqan baıyrǵy halyqtyq ádisteri men amaldaryn ásirese aýyldyq jerlerde kúni búginge deıin jetkizdi jáne ony áli de qoldanyp keledi. Ásirese, qymyz ben shubatty baptaýdyń, qurt, irimshik, ejigeı, sary maı sıaqty jeńsik taǵamdardy daıyndaýda qazaq áıelderiniń sheberligi men óneri úlgi etip, qalaı madaqtaýǵa turarlyq.
Qazaq halqy asty úsh túrge bóledi. Olar aq (sút taǵamdary), qyzyl (et taǵamdary) jáne kók (jemis taǵamdary).
Mal jáne onan alynatyn ónimder qazaqtyń basty baılyq qory. Sonyń ishinde ult taǵamdarynyń negizgi kózi bolyp tabylatyn súttiń orny bir bólek. Sút taǵamdaryn halyq bir sózben aq dep ataıdy. Osy aqtan birneshe júzdegen, myńdaǵan jyldar boıy halyq asa baı tájirıbe jınaqtaı júre odan júzden astam tamaq túrleri men daıyndaý ádisterin jasaǵan. Jáne olardyń kóptegen qyzyqty ataýlary men orny jáne alýan túrli erekshe jasaý, pisirý joldary taǵy bar. Sóıtip bir sútten suıyq, qoıý, qoımaljyń, ashshy, tushshy, jumsaq, qatty, untaq taǵamdar jasap shyǵarǵan. Olardyń kópshiligi qazirgi kezde qazaq dastarqanynan sırek kórinetin jeńsik as qataryna jatady.
Sút - hımıalyq quramy jaǵynan tamasha taǵam. Onyń quramynda adam aǵzasynyń qalypty jetilýi úshin barlyq zat bar. Soǵan oraı oǵan fızıologıalyq qundylyǵy jaǵynan birde bir azyq teń kele almaıdy. Sút basqa ónimderdiń bıologıalyq qundylyǵyn kóteredi. As qorytý bezderiniń jumys isteý qabiletin únemi jaqsartyp otyrady. Sútti paıdalanyp ár túrli taǵamdar daıyndaýǵa bolady. Aıran uıytyp, irimshik, qurt keptirýden bastap, botqa pisirýge deıin osy bir keremet ónim paıdalanylady. Al sút qosyp daıyndalǵan taǵam óte dámdi bolady. Onyń ústine sút ónimderiniń dárýlik qasıeti bar. Olar emdeý, aldyn alý, dıetalyq taǵam retinde de qoldanylyp júr.
Jobanyń negizgi maqsaty:
Qazaq halqynyń baıyrǵy taǵamy – qurttyń paıdasyn anyqtaý arqyly mańyzyn kórsetý. Qazaqtyń baıyrǵy taǵamy qurtty ulttyq brend retinde álemdik naryqqa shyǵarý qajettiligin
túsindirý.
Jobanyń mindetteri:
- Qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurtpen tanysý;
- Qurttyń qazaq ómirinde alatyn ornyn kórsetý;
- Qurttyń adam densaýlyǵyna paıdasyn kórsetý.
Másele: Qurttyń adam densaýlyǵyna paıdasy bar ekenin zertteý.
Zertteletin zat: Qurttyń tirshilikke qajetti qundylyǵyn zertteý
İshi - baýyrymyz qurysyp - tyrysyp, kózimiz qaraýytqanda, oıbaı dárýmenimiz azaıyp ketti dep shyǵamyz. Ondaıda banan, kıvı, apelsın jeý kerek dep aqyl aıtatyndar da tabylady.
Osy bizdiń atam qazaq apelsın kórmeı ósti ǵoı, olar nege qulap, talyp qalmaǵan dep tańǵalamyz. Sóıtsek, olardyń ishken - jegeni naǵyz dárýmenderdiń kózi eken. Kógoraı shalǵyndy jalpaǵynan basyp jaıylǵan sıyrdyń súti, túıeniń shubaty men jylqynyń qymyzy – dárýmenniń, kúsh - qýattyń kózi osylar eken. Dúkenderde satylatyn syrdy qazaqshalap syrtyna “irimshik” dep jazyp qoıady. Biraq syrdyń dámi qazaqtyń qozy qaryn qosyp qaınatqan irimshiginiń sadaǵasyna da tatymaıtynyn, ásirese, aýyl qazaǵy jaqsy biledi. Áńgime onyń dáminde ǵana emes. Ǵylymı zetteýler kórsetkendeı, sıyrdyń quramynda, 100 gramǵa shaqqandaǵy aqýyzdyń mólsheri 22, 85 - 34, 52% bolsa, qazaq irimshigindegi aqýyzdyń mólsheri 40 - 42% eken. Syr quramynda kómirtegi ary ketse 4, 52%- ten aspaıdy, al irimshikte ol 10, 93% bolady. Adam aǵzasyndaǵy súıek ulpalarynyń myqty bolýy úshin eń qajet element fosfor bolsa, dástúrli ádispen jasalǵan irimshik quramynda fosfor 0, 51%, al kálsı 2, 3% mólsherinde kezdesedi eken. Al qýattylyǵyna kelsek, 100 gram syr 268, 8 - 401, 38 qýat berse, 100 gram irimshik 408, 4 qýat beredi. Qurtymyz da hımıalyq quramy men kalorıasy jaǵynan qala dúkenderindegi súzbeni (tvorog) on orap alady. Súzbede aqýyz mólsheri 14, 5 - 18, 6% bolsa, qazaq qurty aqýyzǵa óte baı – 52, 6%. Al 100 gram súzbe 87 - 227 - ge deıin qýat berse, qurttan 370, 1 qýat alýǵa bolady.
Babalarymyz kıe tutqan jylqy malynyń súti – qymyzdyń emdik qasıeti ejelden málim. Deni saý adamnyń aǵzasy 1 táýlikte orta eseppen 50 mg. S dárýmenin qajet etse, 1 lıtr qymyz quramynda 200 - 260 mg. S dárýmeni bar. Qymyzda sonymen qatar sól bólý jáne júrek jumysyn jaqsartatyn V toby dárýmenderi: V(1), V(2), V(3), onyń ishinde qannyń jasalýyna qatysatyn V12 dárýmeni, aǵzadaǵy totyǵý - totyqsyzdaný reaksıalaryna áser etetin S toby dárýmenderi, A dárýmender toby, lıpoıd, bar. Qymyz naǵyz antıbıotık. Ol aǵzaǵa taraǵasyn, ishektegi shirý prosesin tejeıdi. Shiritkish mıkrobtarǵa, ishek taıaqshalaryna jáne sarǵysh stafılokoktarǵa qarsy joıǵysh kúshi bar qymyz qurt aýrýy, súzek, dızenterıa, kúl (dıfterıa) bakterıalaryna tosqaýyl qoıady. Keńes zamany tusynda 1958 jyly qymyzben emdeıtin saýyqtyrý ortalyǵy ashylǵan.
Qos órkeshti «shól kemesi» túıe janýary beretin shubattyń jóni bólek. Quramynyń elementterge baılyǵynan shubat qymyzdan da asyp túsedi. Máselen, qymyz quramyndaǵy aqýyz mólsheri 2, 3 - 2, 9% bolsa, shubattaǵy aqýyz 2, 91 - 4, 93% mólsherinde. Qymyzdyń maılylyǵy 1, 3 - 2, 5% bolsa, shubat odan da maılyraq ─ 8 - 9%. Shubattyń quramynda S dárýmeni de molyraq. Túıe sútiniń quramynda kálsı (0, 13 - 0, 21%) men fosfor (0, 05 - 0, 072%) sekildi mıkroelementter de kezdesedi. Biraq quramyndaǵy kómirtegi jaǵynan shubattan (1, 07 - 1, 78%) góri qymyz (3, 6 - 7, 3%) baı. Osylarmen qatar shubatta A, V, S dárýmenderi, mys, myrysh, kúmis, temir, kremnıı, magnıı, kálsı, alúmını mıkroelementteri jeterlik.
Hımıa, medısına ǵylymdary paıda bolmaı turyp - aq aldyndaǵy asyn tanı bilgen qazaq naǵyz danyshpan. Asyly, aýzynan aq ajyramaǵan halqymyz qymyzyn iship, qurtyn jep otyryp - aq osy kúngi kóp keseldiń aldyn alǵan. Atam qazaqtyń ǵumyry attyń jalynda, atannyń qomynda ótse de, dúnıege nebir alyp tulǵaly, batyr da dana perzentter ákelgen tylsym syrynyń de biri osy bolsa kerek.
Qurt – sútten jasalǵan ulttyq taǵam. Qurt – sóziniń maǵynasy da qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Pisilip maıy alynǵan aırandy qaınatyp kenep dorbada súzip alyp tuzdap órede keptirip saqtaıtyn taǵam túri. Jasalý tásilderine qaraı qurt syqpa qurt, aq qurt, qara qurt, maıly qurt degen túrlerge bólinedi. Qazaq yrymy boıynsha keppegen qurtty jeýge, alýǵa bolmaıdy. Eger óreden qurt alyp jese, jaýyn jaýady degen yrym bar. Sabada jınalyp pisilgen irkitti maıy alynǵannan keıin túbine maı jaqqan úlken qazanǵa quıyp qaınata beredi. Qurt qaınap jatqan kezde onyń túbi kúıip ketpes úshin arnaýly qurt bylǵaýyshpen (basynda kyrǵysh temiri bolady) álsin - álsin qazannyń túbin, erneýin qyryp aralastyryp otyrady. Ábden qoıylǵan qurtty qapqa quıyp keregege asyp qoıady, sonda onyń qalǵan sýy taǵy da aǵyp, qurǵaıdy. Budan keıin qolmen bólshektep, taqtaıshaǵa, shıge, qolmen syqpalap órege jaıyp keptiredi. Kógermeı, qyzbaı birtegis kebý úshin órede jatqan kezde ony birneshe ret aýdarystyrady. Osyndaı ádispen qaınatyp, keptirip alǵan qurt jyl boıyna, keıde 2 — 3 jylǵa deıin saqtala beredi. Kurt kúshti as, ol ár túrli tamaqqa qosylady. Qurttan isteletin nemese kurt qosylatyn taǵamdardyń keıbir túrlerin aıta ketý qajet.
J a s q u r t. Súzbede turǵan qurtty sary maımen jentektep bastyrma retinde shaımen birge dastarqanǵa qoıady. Ásirese kepken qurtqa, baýyrsaqqa tisi ótpeıtin qarttar úshin óte keneýli as sanalady. Erterekte jas qurtty mıpalaýǵa, quıryq - baýyrǵa qosqan.
Qurttyń sarysýyn sút qosyp qaınatyp, irimshik jasaıdy, aýyrǵan malǵa ishkizedi, áıelder bas jýady, sondaı - aq odan teri ıleý úshin malma jasaıdy.
Q ó b i k. Qaınap jatqan kurttyń qalqyp alǵan beti. Maıly, keneýli as retinde jas balalarǵa, qarttarǵa kalqyp berý salt bolǵan. Buryn qurt qaınatqan úıden kóbik jalaımyz dep, aýyl balalary kelip jınalatyn ádet te bolǵan.
Ystyq qurt. Qaınap jatqan qurtty alyp, maı qosyp sapyryp ishetin keneýli as. Ókpe aýrýyna, sýyq tıip aýyrǵan syrqattarǵa em sanalǵan.
Syqpa qurt. Munyń qaınatqan kurttan aıyrmashylyǵy sol ashyǵan aıran qapqa kuıyp súziledi de tuzdalyp, ár túrli úlgimen bólshektelip taqtaıshaǵa keptiriledi. Syqpa qurt ta bastyrma retinde paıdalanylǵan. Mundaı kurt jaıǵan áıel aýyl balalaryna arnap dóńgelek jasap, jipke tizip moıyndaryna ilip qýantý salty bolǵan.
M a l t a. Ezilgen qurttyń taýsynshaq túıirshikteri, ol ári jumsaq, ári súıkimdi as sanalady. Uzaq saparlarda aýyzǵa salyp sýyn jutqan kezde ári sýsyn, ári qorek bolǵan.
Ezgen qurt. Sorpaǵa, tuzdyqqa, kójege jáne basqa taǵamdarǵa qosý nemese suıyq kúıinde ishý úshin kepken qurt astaýǵa salyp untalady, kelige túıiledi nemese qol tıirmenge tartylady. Ezgen qurt — ulttyq tamaqtardyń eń bir súıkimdisi jáne keneýlisi.
A q m a l t a. Ezgen qurttyń eń sońǵy shaıyndysy. Ol óte juǵymdy jáne tez sińetin taǵam bolyp sanalady, ony sol suıyq túrinde ishedi.
Untaq qurt. Arnaıy túıip usatqan nemese qap túbinen jınap alǵan úgindi. Ony súttiń pisken qaımaǵyna bylǵap jeıdi.
K u r t - m a ı. Sary maıǵa batyryp tabaq jasaıtyn kepken syqpa jalpaq qurt. Ony asyǵys kezde dám tattyrý úshin nemese jeńil - jelpi tústik retinde dastarqanǵa qoıady. Keıde qurt, irimshik, maı taǵamdarynyń qosyndylary da kurt - maı dep atalady.
Ulttyq brendti qurý – Qazaqstannyń ózekti máselesi. Mádenıet, tarıh qaıratkerleri jáne bıznes - qurylym ókilderi de osy másele boıynsha izdeniste. Usynystar óte kóp. Bireýler ulttyq brend dombyra, qobyz sıaqty mýzykalyq aspaptar dese, ekinshileri qymyz jáne shubat sýsyndary dep sanaıdy, al úshinshileri kıiz úıdi jaqtaıdy. Keleshekte Qazaqstannyń atyn shyǵaratyn ne ekeni belgisiz. Tańdaý qıyn, ulttyń sáni – keshke kıetin sándi kıim emes. Al, Almatylyq Aıdar Shalbarbaev ýaqytyn tekke ótkizip júrgen joq.
Aıdar Shalbarbaev 19 jyl boıy qurtqa ulttyq brend mártebesin berýge at salysýda. Áli nátıjesiz.
– Ulttyq brend týraly sóz qozǵalǵan kezde, men tys qala almaımyn, – dep Aıdar Aqaraluly atap ketti. – Men qazaqtyń baıyrǵy taǵamy qurtty álemdik naryqqa shyǵarý kerek dep sanaımyn. Onyń myńjyldyq tarıhy bar, jáne búgin qurttyń daıyndalý rásimi umytylǵan joq. Qazir ulttyq brendi oılap tabý máselesi týraly aıtsaq, nazarymyzdy nege qurtqa aýdarmasqa?! Bir kezderi qur kóshpendilerdi uzaq joryqtarda jáne soǵystarda ashtyqtan qutqarǵan. Bul azyq óte uzaq saqtalady, al ol kezde tońazytqyshtar bolmaǵan. Men ózim de qurtty jep óstim.
1990 jyly Aıdar Aqaraluly qurt jáne onyń mártebesi týraly kúrdeli oılaı bastady.
– Meniń alǵashqy bilimim – músinshi - sýretshi, sondyqtan bastapqyda, sýretshi retinde, meni qurtyń músini qyzyqtyrdy. Jáne men syıǵa tartatyn qurt qurý boıynsha jumys isteı bastadym, - dep jalǵastyrdy. – Ol kezde taǵamnyń quramy men sapasy týraly, onyń jasalý tehnologıasy týraly oılaǵan joqpyn. Meniń birinshi oılap shyǵarǵan qurtym úshburyshty body, jáne ár buryshy úsh júzdi bildirgen. Osy buryshtarda qazaqtardyń negizgi ıgiligi – kıiz úı, qoılar, jylqylar, túıeler. Sonymen qatar, syılyq oıý túrinde de ázirlengen. Bul Qazaqstanǵa kelgen ár shetel azamatyna óte jaqsy syılyq.
Basqa shetelde demalysta bolyp, sol elden estelik jáne jeıtin syılyq ákelý – burynǵy týrısik dástúr. Túrkıadan biz álemge áıgili pahlavasyn, Úndi elinen shaılaryn ákelemiz. Ár elde dostaryna syı retinde ákelýge bolatyn, erekshe taǵamdary bar. Al, Qazaqstan ne usyna alady? Tek bazarda kempirlermen taýarsyz túrinde satylatyn qurttan basqa eshteńe joq.
Jyldar boıy qurt taqyrybyn zerttegen Aıdar Shalbarbaev tuzdy domalaqtardan erekshe taýar shyǵarýyn biledi.
– Eger men bastapqyda tek músini týraly oılasam, keıin meni qurttyń daıyndalý tehnologıasy qyzyqtyrdy, – deıdi Aıdar Aqaraluly. – Men ulttyq ashshy sút ónimderiniń óndirisin zerdeledim. 2004 jyly osy zertteýime patent aldym. Osy patent qazirgi zaman tehnologıalaryn qoldanyp, shetelderge maqtanyshpen shyǵarylatyn sapaly qurt shyǵarýǵa múmkindik beredi. Men bizdiń qurt golandyqtardyń irimshikteri, túrkilerdiń ıogýrti sıaqty álemdik asqanada ózine laıyq oryn alýy qajet dep oılaımyn.
Aıdar Shalbarbaev qurtty óndirýdiń úsh baǵytyn oılap shyǵardy. Birinshi «syıǵa tartylatyn qurt». Bul qurt shokoladpen qaptalǵan jáne jańǵaq qosylǵan.
Ekinshi baǵyt – etti qurt(jylqy, qoı, sıyr etteri). Bul qurt baıyrǵy ata - babalarynyń ádisi boıynsha jasalady. Úshinshisi – balyq qurt. Bul ónimdi syra ishetinder jaqtaıdy dep oılaıdy zertteýshi. Osy qurt balyqtyń ár túrinen jasalyp, balyq músininde bolady.
Aıdar Aqaraluly óz zertteýlerimen kóptegen jerlerge baryp, kómek surady, biraq joly bolmaı júr. Jaqynda, ol premer - mınıstr Kárim Másimovtyń blogi týraly bilip, premer - mınıstrge ulttyq brendti qurǵany týraly hat jazdy. Jaýabyn áli alǵan joq.
– Men, ózim de qurtty óndiretin seh ashar edim, – deıdi zertteýshi. – Biraq, qazaqtyń baıyrǵy taǵamyn ulttyq brend bola almas edi. Ol úshin qurtty jetildirý boıynsha zaýyttar júıesin ashý qajet.
Qorytyndy
Qurt – adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq ekenine kóz jetkizdim. Bul taǵamnyń emdik, turmystyq paıdasy bar.
Qazirgi zamanda jastardyń kóbi osy taǵamdy, onyń densaýlyqqa paıdaly ekenin bilmeıdi. Óz synyptastarymnan qurt týraly ne biletinderin surastyrǵanda, bireýi de bilmeı shyqty. Qazaq tili sabaǵynda synyptastarymdy jobammen tanystyrdym. Olarǵa qurttyń óte mańyzdy taǵam ekenin túsindire aldym dep oılaımyn. Óz otbasym da, qurbylarym da osyǵan kóz jetkizdi.
Aıdar Shalbarbaev qurttyń ulttyq brend bola alatyny týraly oılaryn aıtty. Men osy zertteýshiniń sózderine qosylamyn. Meniń oıymsha, qurt Otanymyzdyń ulttyq brendi mártebesine laıyq. Qurtymyz álem naryǵyna shyǵyp qana, óz elimizdiń balalary osy taǵamnyń paıdasyn kóre alady dep oılaımyn. Sebebi, qazir qurtty tek qazaq halqy biledi, al eger osy taǵam ulttyq brend bolsa, ony tek shetelder ǵana emes, óz elimizdiń barlyq turǵyny dámin tatyp, baǵalaıdy.
Qoryta aıtqanda, qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurt adam densaýlyǵyna qajetti taǵam. Biz, Qazaqstannyń jastary osy qundy taǵamnyń joıylýyna jol bermeýimiz kerek.
Qoldanylǵan ádebıetter tizimi:
1. Kenjeahmetuly S., Qazaqtyń darqan dastarqany, Almatykitap 2007 j.
2. Anfımova N. A., Tatarskaıa L. L. Aspazshylyq, Prosveshenıe 2002 j.
3. Ermakova V. I. Aspazshylyq, Prosveshenıe 1993 j.
4. Matúhın Z. P. Tamaqtaný, gıgıena jáne fızıologıa negizderi, Prosveshenıe 1999 j.
«№ 8 orta jalpy bilim beretin estetıkalyq tárbıe mektep - kesheni» MM
Seksıa: Etnomádenıettaný
Ǵylymı joba taqyryby: «Qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurttyń adam aǵzasyna paıdasy»
Oryndaǵan:Chýsovıtına Olesá 3 «G» synyp
Jetekshisi: qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi Smaılova Álıa Ábýtálipqyzy
Petropavl q. 2011 j.
Mazmuny
1. Ańdatpa 1
2. Kirispe 2
3. Qurt – adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq 3 - 5
4. Qazaqstannyń ulttyq brendi – qurt 6
5. Qorytyndy 7
6. Paıdalanǵan ádebıetter tizimi 8
Ańdatpa
Bul joba qazaq halqynyń baıyrǵy taǵamy – qurttyń paıdasyn zerttegý arnalǵan.
Qurt – sútten jasalǵan ulttyq taǵam. Qurt – sóziniń maǵynasy da qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Bul taǵam aqýyzdarǵa óte baı, adam densaýlyǵyna óte paıdaly.
Jobamda qurtty Qazaqstannyń ulttyq brendi retinde álemdik naryqqa shyǵarýǵa bolatynyn atap kettim.
Kirispe
Qazaq halqy asty óte joǵary baǵalaǵan ári qasterleı bilgen. El - jurt jadynda máńgi jattalyp qalǵan «as – adamnyń arqaýy» degen qaǵıda osyndaı tereń uǵymnyń qaltqysyz túsinigi bolyp qalyptasqan. Halqymyz adam ómirinde tamaqtyń ornyn tirshilikke qajetti qundylyqtardyń bárinen de joǵary qoıǵan. Buǵan «astan úlken emessiń» nemese «arpa, bıdaı as eken, almys, kúmis tas eken», «asty qorlama qustyrar» degen ses, eskertpeler men maqal - mátelder de kýá bola alady. Qalaı aıtylsa da, qaı zamanda aıtsa da halyq asty qurmetteý men baǵalaýdyń jolyn da, jón - josyǵyn da, ony dámdi etip ázirleýdiń kózin, kezin, retin taba bilgen. El men eldi tatýlastyrý da, jaqsylar men jaısańdardy qurmetteý de, ózderiniń myrzalyq, márttik úlgili, ónegeli qasıetteri men artyqshylyqtaryn bildirý de, el dáýleti men qarym - qabiletin, túsinigin tanytýdy da, qazaq keń dastarqan arqyly ıaǵnı as, qonaqasy arqyly kórsetken. Osy jolda tushymdy sóz aıtyp, dámdi taǵam berýmen birge onyń taza, bútin ydystaryna deıin erekshe nazarda bolǵan. Syrttan kelgen kisiler de eldi osy qonaqasy berýdiń joly men jóni arqyly synap, baǵasyn bergen. Demek ult mádenıetinde tamaq, dám tatyrý – ekonomıkalyq, dıplomatıalyq jáne tálim - tárbıelik qyzmet atqarǵan. Bul iste árıne, qazaq halqynyń qonaqjaılyq dástúri shetelderde erte zamannan - aq ańyz bolyp taraǵan. Qazaq qonaqasy berýde qonaq tańdaýdy, basqa ult, din ókilderi dep bólýdi de bilmegen, tórge shyǵaryp ashyq qabaq tanytqan, dostyq kóńilin kórsetken. Sharshaǵandaryna, muqtajdaryna at, as, kólik syılaı da bilgen.
As, tamaq daıyndaýdy qazaq áıelderge júktegen. Qazaq áıelderi taǵamnyń alýan túrlerin daıyndaýymen birge qysta da, jazda da onyń taza ári buzylmaı saqtalýynyń ádis - tásilderi men joldaryn da taba bilgen. Bul qaǵıdalardy áıelder urpaqtan - urpaqqa jetkizip, keıingilerge úıretip otyrǵan. Mysaly, olar etti ystap saqtaýdy, qymyzdy jazda salqyn ustaýdy, maıdy kógertpeı kútýdi, basqa tamaqtardy da buzylmaı saqtalýynyń ǵasyrlar boıy umytylmaı kele jatqan baıyrǵy halyqtyq ádisteri men amaldaryn ásirese aýyldyq jerlerde kúni búginge deıin jetkizdi jáne ony áli de qoldanyp keledi. Ásirese, qymyz ben shubatty baptaýdyń, qurt, irimshik, ejigeı, sary maı sıaqty jeńsik taǵamdardy daıyndaýda qazaq áıelderiniń sheberligi men óneri úlgi etip, qalaı madaqtaýǵa turarlyq.
Qazaq halqy asty úsh túrge bóledi. Olar aq (sút taǵamdary), qyzyl (et taǵamdary) jáne kók (jemis taǵamdary).
Mal jáne onan alynatyn ónimder qazaqtyń basty baılyq qory. Sonyń ishinde ult taǵamdarynyń negizgi kózi bolyp tabylatyn súttiń orny bir bólek. Sút taǵamdaryn halyq bir sózben aq dep ataıdy. Osy aqtan birneshe júzdegen, myńdaǵan jyldar boıy halyq asa baı tájirıbe jınaqtaı júre odan júzden astam tamaq túrleri men daıyndaý ádisterin jasaǵan. Jáne olardyń kóptegen qyzyqty ataýlary men orny jáne alýan túrli erekshe jasaý, pisirý joldary taǵy bar. Sóıtip bir sútten suıyq, qoıý, qoımaljyń, ashshy, tushshy, jumsaq, qatty, untaq taǵamdar jasap shyǵarǵan. Olardyń kópshiligi qazirgi kezde qazaq dastarqanynan sırek kórinetin jeńsik as qataryna jatady.
Sút - hımıalyq quramy jaǵynan tamasha taǵam. Onyń quramynda adam aǵzasynyń qalypty jetilýi úshin barlyq zat bar. Soǵan oraı oǵan fızıologıalyq qundylyǵy jaǵynan birde bir azyq teń kele almaıdy. Sút basqa ónimderdiń bıologıalyq qundylyǵyn kóteredi. As qorytý bezderiniń jumys isteý qabiletin únemi jaqsartyp otyrady. Sútti paıdalanyp ár túrli taǵamdar daıyndaýǵa bolady. Aıran uıytyp, irimshik, qurt keptirýden bastap, botqa pisirýge deıin osy bir keremet ónim paıdalanylady. Al sút qosyp daıyndalǵan taǵam óte dámdi bolady. Onyń ústine sút ónimderiniń dárýlik qasıeti bar. Olar emdeý, aldyn alý, dıetalyq taǵam retinde de qoldanylyp júr.
Jobanyń negizgi maqsaty:
Qazaq halqynyń baıyrǵy taǵamy – qurttyń paıdasyn anyqtaý arqyly mańyzyn kórsetý. Qazaqtyń baıyrǵy taǵamy qurtty ulttyq brend retinde álemdik naryqqa shyǵarý qajettiligin
túsindirý.
Jobanyń mindetteri:
- Qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurtpen tanysý;
- Qurttyń qazaq ómirinde alatyn ornyn kórsetý;
- Qurttyń adam densaýlyǵyna paıdasyn kórsetý.
Másele: Qurttyń adam densaýlyǵyna paıdasy bar ekenin zertteý.
Zertteletin zat: Qurttyń tirshilikke qajetti qundylyǵyn zertteý
Qurt - adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq.
İshi - baýyrymyz qurysyp - tyrysyp, kózimiz qaraýytqanda, oıbaı dárýmenimiz azaıyp ketti dep shyǵamyz. Ondaıda banan, kıvı, apelsın jeý kerek dep aqyl aıtatyndar da tabylady.
Osy bizdiń atam qazaq apelsın kórmeı ósti ǵoı, olar nege qulap, talyp qalmaǵan dep tańǵalamyz. Sóıtsek, olardyń ishken - jegeni naǵyz dárýmenderdiń kózi eken. Kógoraı shalǵyndy jalpaǵynan basyp jaıylǵan sıyrdyń súti, túıeniń shubaty men jylqynyń qymyzy – dárýmenniń, kúsh - qýattyń kózi osylar eken. Dúkenderde satylatyn syrdy qazaqshalap syrtyna “irimshik” dep jazyp qoıady. Biraq syrdyń dámi qazaqtyń qozy qaryn qosyp qaınatqan irimshiginiń sadaǵasyna da tatymaıtynyn, ásirese, aýyl qazaǵy jaqsy biledi. Áńgime onyń dáminde ǵana emes. Ǵylymı zetteýler kórsetkendeı, sıyrdyń quramynda, 100 gramǵa shaqqandaǵy aqýyzdyń mólsheri 22, 85 - 34, 52% bolsa, qazaq irimshigindegi aqýyzdyń mólsheri 40 - 42% eken. Syr quramynda kómirtegi ary ketse 4, 52%- ten aspaıdy, al irimshikte ol 10, 93% bolady. Adam aǵzasyndaǵy súıek ulpalarynyń myqty bolýy úshin eń qajet element fosfor bolsa, dástúrli ádispen jasalǵan irimshik quramynda fosfor 0, 51%, al kálsı 2, 3% mólsherinde kezdesedi eken. Al qýattylyǵyna kelsek, 100 gram syr 268, 8 - 401, 38 qýat berse, 100 gram irimshik 408, 4 qýat beredi. Qurtymyz da hımıalyq quramy men kalorıasy jaǵynan qala dúkenderindegi súzbeni (tvorog) on orap alady. Súzbede aqýyz mólsheri 14, 5 - 18, 6% bolsa, qazaq qurty aqýyzǵa óte baı – 52, 6%. Al 100 gram súzbe 87 - 227 - ge deıin qýat berse, qurttan 370, 1 qýat alýǵa bolady.
Babalarymyz kıe tutqan jylqy malynyń súti – qymyzdyń emdik qasıeti ejelden málim. Deni saý adamnyń aǵzasy 1 táýlikte orta eseppen 50 mg. S dárýmenin qajet etse, 1 lıtr qymyz quramynda 200 - 260 mg. S dárýmeni bar. Qymyzda sonymen qatar sól bólý jáne júrek jumysyn jaqsartatyn V toby dárýmenderi: V(1), V(2), V(3), onyń ishinde qannyń jasalýyna qatysatyn V12 dárýmeni, aǵzadaǵy totyǵý - totyqsyzdaný reaksıalaryna áser etetin S toby dárýmenderi, A dárýmender toby, lıpoıd, bar. Qymyz naǵyz antıbıotık. Ol aǵzaǵa taraǵasyn, ishektegi shirý prosesin tejeıdi. Shiritkish mıkrobtarǵa, ishek taıaqshalaryna jáne sarǵysh stafılokoktarǵa qarsy joıǵysh kúshi bar qymyz qurt aýrýy, súzek, dızenterıa, kúl (dıfterıa) bakterıalaryna tosqaýyl qoıady. Keńes zamany tusynda 1958 jyly qymyzben emdeıtin saýyqtyrý ortalyǵy ashylǵan.
Qos órkeshti «shól kemesi» túıe janýary beretin shubattyń jóni bólek. Quramynyń elementterge baılyǵynan shubat qymyzdan da asyp túsedi. Máselen, qymyz quramyndaǵy aqýyz mólsheri 2, 3 - 2, 9% bolsa, shubattaǵy aqýyz 2, 91 - 4, 93% mólsherinde. Qymyzdyń maılylyǵy 1, 3 - 2, 5% bolsa, shubat odan da maılyraq ─ 8 - 9%. Shubattyń quramynda S dárýmeni de molyraq. Túıe sútiniń quramynda kálsı (0, 13 - 0, 21%) men fosfor (0, 05 - 0, 072%) sekildi mıkroelementter de kezdesedi. Biraq quramyndaǵy kómirtegi jaǵynan shubattan (1, 07 - 1, 78%) góri qymyz (3, 6 - 7, 3%) baı. Osylarmen qatar shubatta A, V, S dárýmenderi, mys, myrysh, kúmis, temir, kremnıı, magnıı, kálsı, alúmını mıkroelementteri jeterlik.
Hımıa, medısına ǵylymdary paıda bolmaı turyp - aq aldyndaǵy asyn tanı bilgen qazaq naǵyz danyshpan. Asyly, aýzynan aq ajyramaǵan halqymyz qymyzyn iship, qurtyn jep otyryp - aq osy kúngi kóp keseldiń aldyn alǵan. Atam qazaqtyń ǵumyry attyń jalynda, atannyń qomynda ótse de, dúnıege nebir alyp tulǵaly, batyr da dana perzentter ákelgen tylsym syrynyń de biri osy bolsa kerek.
Qurt – sútten jasalǵan ulttyq taǵam. Qurt – sóziniń maǵynasy da qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Pisilip maıy alynǵan aırandy qaınatyp kenep dorbada súzip alyp tuzdap órede keptirip saqtaıtyn taǵam túri. Jasalý tásilderine qaraı qurt syqpa qurt, aq qurt, qara qurt, maıly qurt degen túrlerge bólinedi. Qazaq yrymy boıynsha keppegen qurtty jeýge, alýǵa bolmaıdy. Eger óreden qurt alyp jese, jaýyn jaýady degen yrym bar. Sabada jınalyp pisilgen irkitti maıy alynǵannan keıin túbine maı jaqqan úlken qazanǵa quıyp qaınata beredi. Qurt qaınap jatqan kezde onyń túbi kúıip ketpes úshin arnaýly qurt bylǵaýyshpen (basynda kyrǵysh temiri bolady) álsin - álsin qazannyń túbin, erneýin qyryp aralastyryp otyrady. Ábden qoıylǵan qurtty qapqa quıyp keregege asyp qoıady, sonda onyń qalǵan sýy taǵy da aǵyp, qurǵaıdy. Budan keıin qolmen bólshektep, taqtaıshaǵa, shıge, qolmen syqpalap órege jaıyp keptiredi. Kógermeı, qyzbaı birtegis kebý úshin órede jatqan kezde ony birneshe ret aýdarystyrady. Osyndaı ádispen qaınatyp, keptirip alǵan qurt jyl boıyna, keıde 2 — 3 jylǵa deıin saqtala beredi. Kurt kúshti as, ol ár túrli tamaqqa qosylady. Qurttan isteletin nemese kurt qosylatyn taǵamdardyń keıbir túrlerin aıta ketý qajet.
J a s q u r t. Súzbede turǵan qurtty sary maımen jentektep bastyrma retinde shaımen birge dastarqanǵa qoıady. Ásirese kepken qurtqa, baýyrsaqqa tisi ótpeıtin qarttar úshin óte keneýli as sanalady. Erterekte jas qurtty mıpalaýǵa, quıryq - baýyrǵa qosqan.
Qurttyń sarysýyn sút qosyp qaınatyp, irimshik jasaıdy, aýyrǵan malǵa ishkizedi, áıelder bas jýady, sondaı - aq odan teri ıleý úshin malma jasaıdy.
Q ó b i k. Qaınap jatqan kurttyń qalqyp alǵan beti. Maıly, keneýli as retinde jas balalarǵa, qarttarǵa kalqyp berý salt bolǵan. Buryn qurt qaınatqan úıden kóbik jalaımyz dep, aýyl balalary kelip jınalatyn ádet te bolǵan.
Ystyq qurt. Qaınap jatqan qurtty alyp, maı qosyp sapyryp ishetin keneýli as. Ókpe aýrýyna, sýyq tıip aýyrǵan syrqattarǵa em sanalǵan.
Syqpa qurt. Munyń qaınatqan kurttan aıyrmashylyǵy sol ashyǵan aıran qapqa kuıyp súziledi de tuzdalyp, ár túrli úlgimen bólshektelip taqtaıshaǵa keptiriledi. Syqpa qurt ta bastyrma retinde paıdalanylǵan. Mundaı kurt jaıǵan áıel aýyl balalaryna arnap dóńgelek jasap, jipke tizip moıyndaryna ilip qýantý salty bolǵan.
M a l t a. Ezilgen qurttyń taýsynshaq túıirshikteri, ol ári jumsaq, ári súıkimdi as sanalady. Uzaq saparlarda aýyzǵa salyp sýyn jutqan kezde ári sýsyn, ári qorek bolǵan.
Ezgen qurt. Sorpaǵa, tuzdyqqa, kójege jáne basqa taǵamdarǵa qosý nemese suıyq kúıinde ishý úshin kepken qurt astaýǵa salyp untalady, kelige túıiledi nemese qol tıirmenge tartylady. Ezgen qurt — ulttyq tamaqtardyń eń bir súıkimdisi jáne keneýlisi.
A q m a l t a. Ezgen qurttyń eń sońǵy shaıyndysy. Ol óte juǵymdy jáne tez sińetin taǵam bolyp sanalady, ony sol suıyq túrinde ishedi.
Untaq qurt. Arnaıy túıip usatqan nemese qap túbinen jınap alǵan úgindi. Ony súttiń pisken qaımaǵyna bylǵap jeıdi.
K u r t - m a ı. Sary maıǵa batyryp tabaq jasaıtyn kepken syqpa jalpaq qurt. Ony asyǵys kezde dám tattyrý úshin nemese jeńil - jelpi tústik retinde dastarqanǵa qoıady. Keıde qurt, irimshik, maı taǵamdarynyń qosyndylary da kurt - maı dep atalady.
Qazaqstannyń ulttyq brendi – qurt.
Ulttyq brendti qurý – Qazaqstannyń ózekti máselesi. Mádenıet, tarıh qaıratkerleri jáne bıznes - qurylym ókilderi de osy másele boıynsha izdeniste. Usynystar óte kóp. Bireýler ulttyq brend dombyra, qobyz sıaqty mýzykalyq aspaptar dese, ekinshileri qymyz jáne shubat sýsyndary dep sanaıdy, al úshinshileri kıiz úıdi jaqtaıdy. Keleshekte Qazaqstannyń atyn shyǵaratyn ne ekeni belgisiz. Tańdaý qıyn, ulttyń sáni – keshke kıetin sándi kıim emes. Al, Almatylyq Aıdar Shalbarbaev ýaqytyn tekke ótkizip júrgen joq.
Aıdar Shalbarbaev 19 jyl boıy qurtqa ulttyq brend mártebesin berýge at salysýda. Áli nátıjesiz.
– Ulttyq brend týraly sóz qozǵalǵan kezde, men tys qala almaımyn, – dep Aıdar Aqaraluly atap ketti. – Men qazaqtyń baıyrǵy taǵamy qurtty álemdik naryqqa shyǵarý kerek dep sanaımyn. Onyń myńjyldyq tarıhy bar, jáne búgin qurttyń daıyndalý rásimi umytylǵan joq. Qazir ulttyq brendi oılap tabý máselesi týraly aıtsaq, nazarymyzdy nege qurtqa aýdarmasqa?! Bir kezderi qur kóshpendilerdi uzaq joryqtarda jáne soǵystarda ashtyqtan qutqarǵan. Bul azyq óte uzaq saqtalady, al ol kezde tońazytqyshtar bolmaǵan. Men ózim de qurtty jep óstim.
1990 jyly Aıdar Aqaraluly qurt jáne onyń mártebesi týraly kúrdeli oılaı bastady.
– Meniń alǵashqy bilimim – músinshi - sýretshi, sondyqtan bastapqyda, sýretshi retinde, meni qurtyń músini qyzyqtyrdy. Jáne men syıǵa tartatyn qurt qurý boıynsha jumys isteı bastadym, - dep jalǵastyrdy. – Ol kezde taǵamnyń quramy men sapasy týraly, onyń jasalý tehnologıasy týraly oılaǵan joqpyn. Meniń birinshi oılap shyǵarǵan qurtym úshburyshty body, jáne ár buryshy úsh júzdi bildirgen. Osy buryshtarda qazaqtardyń negizgi ıgiligi – kıiz úı, qoılar, jylqylar, túıeler. Sonymen qatar, syılyq oıý túrinde de ázirlengen. Bul Qazaqstanǵa kelgen ár shetel azamatyna óte jaqsy syılyq.
Basqa shetelde demalysta bolyp, sol elden estelik jáne jeıtin syılyq ákelý – burynǵy týrısik dástúr. Túrkıadan biz álemge áıgili pahlavasyn, Úndi elinen shaılaryn ákelemiz. Ár elde dostaryna syı retinde ákelýge bolatyn, erekshe taǵamdary bar. Al, Qazaqstan ne usyna alady? Tek bazarda kempirlermen taýarsyz túrinde satylatyn qurttan basqa eshteńe joq.
Jyldar boıy qurt taqyrybyn zerttegen Aıdar Shalbarbaev tuzdy domalaqtardan erekshe taýar shyǵarýyn biledi.
– Eger men bastapqyda tek músini týraly oılasam, keıin meni qurttyń daıyndalý tehnologıasy qyzyqtyrdy, – deıdi Aıdar Aqaraluly. – Men ulttyq ashshy sút ónimderiniń óndirisin zerdeledim. 2004 jyly osy zertteýime patent aldym. Osy patent qazirgi zaman tehnologıalaryn qoldanyp, shetelderge maqtanyshpen shyǵarylatyn sapaly qurt shyǵarýǵa múmkindik beredi. Men bizdiń qurt golandyqtardyń irimshikteri, túrkilerdiń ıogýrti sıaqty álemdik asqanada ózine laıyq oryn alýy qajet dep oılaımyn.
Aıdar Shalbarbaev qurtty óndirýdiń úsh baǵytyn oılap shyǵardy. Birinshi «syıǵa tartylatyn qurt». Bul qurt shokoladpen qaptalǵan jáne jańǵaq qosylǵan.
Ekinshi baǵyt – etti qurt(jylqy, qoı, sıyr etteri). Bul qurt baıyrǵy ata - babalarynyń ádisi boıynsha jasalady. Úshinshisi – balyq qurt. Bul ónimdi syra ishetinder jaqtaıdy dep oılaıdy zertteýshi. Osy qurt balyqtyń ár túrinen jasalyp, balyq músininde bolady.
Aıdar Aqaraluly óz zertteýlerimen kóptegen jerlerge baryp, kómek surady, biraq joly bolmaı júr. Jaqynda, ol premer - mınıstr Kárim Másimovtyń blogi týraly bilip, premer - mınıstrge ulttyq brendti qurǵany týraly hat jazdy. Jaýabyn áli alǵan joq.
– Men, ózim de qurtty óndiretin seh ashar edim, – deıdi zertteýshi. – Biraq, qazaqtyń baıyrǵy taǵamyn ulttyq brend bola almas edi. Ol úshin qurtty jetildirý boıynsha zaýyttar júıesin ashý qajet.
Qorytyndy
Qurt – adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq ekenine kóz jetkizdim. Bul taǵamnyń emdik, turmystyq paıdasy bar.
Qazirgi zamanda jastardyń kóbi osy taǵamdy, onyń densaýlyqqa paıdaly ekenin bilmeıdi. Óz synyptastarymnan qurt týraly ne biletinderin surastyrǵanda, bireýi de bilmeı shyqty. Qazaq tili sabaǵynda synyptastarymdy jobammen tanystyrdym. Olarǵa qurttyń óte mańyzdy taǵam ekenin túsindire aldym dep oılaımyn. Óz otbasym da, qurbylarym da osyǵan kóz jetkizdi.
Aıdar Shalbarbaev qurttyń ulttyq brend bola alatyny týraly oılaryn aıtty. Men osy zertteýshiniń sózderine qosylamyn. Meniń oıymsha, qurt Otanymyzdyń ulttyq brendi mártebesine laıyq. Qurtymyz álem naryǵyna shyǵyp qana, óz elimizdiń balalary osy taǵamnyń paıdasyn kóre alady dep oılaımyn. Sebebi, qazir qurtty tek qazaq halqy biledi, al eger osy taǵam ulttyq brend bolsa, ony tek shetelder ǵana emes, óz elimizdiń barlyq turǵyny dámin tatyp, baǵalaıdy.
Qoryta aıtqanda, qazaqtyń ulttyq taǵamy – qurt adam densaýlyǵyna qajetti taǵam. Biz, Qazaqstannyń jastary osy qundy taǵamnyń joıylýyna jol bermeýimiz kerek.
Qoldanylǵan ádebıetter tizimi:
1. Kenjeahmetuly S., Qazaqtyń darqan dastarqany, Almatykitap 2007 j.
2. Anfımova N. A., Tatarskaıa L. L. Aspazshylyq, Prosveshenıe 2002 j.
3. Ermakova V. I. Aspazshylyq, Prosveshenıe 1993 j.
4. Matúhın Z. P. Tamaqtaný, gıgıena jáne fızıologıa negizderi, Prosveshenıe 1999 j.
You Might Also Like
-
Kompúter jadysynyń túrleri. Aqparattyq tasymaldaýyshtar. Programmalyq jabdyqtaýdyń toptamasy men jalpy sıpattamasy.
