Ǵylymı joba "Kóktemniń alǵashqy gúli -Báısheshek"
Ǵylymı joba "Kóktemniń alǵashqy gúli -Báısheshek"
Báısheshekten bilemiz
Kóktem kelip qalǵanyn.
Máz bolamyz, kúlemiz,
Kórsek gúlin jarǵanyn.
Qaratorǵaı kelipti ,
Úıshik jasap bereıin.
Alǵashqy gúl kórikti –
Báısheshekti tereıin
Alaı - dúleı minezdi qystyń qursaýynan qutyldyq. Jer - dúnıege jylý syılaǵan kóktem esik qaǵyp tur. Osyndaıda báısheshek gúli oıǵa orala beredi. Ony kóktemniń habarshysy deıdi jurt. Jer - Ananyń býyny bosaǵan sátte jer betinde qaýlap shyǵa keler edi. Gúldiń neshe alýan túri shyǵatyn. Aldymen báısheshek boıyn tikter edi - aý. Jerdiń betinde sol gúl kóbirek kórinetin. Sol báısheshek nege azaıdy? Qazir jerdiń ylǵaly kemidi. Buryn ár aýyldyń irgesinde ózen - kólder bolatyn. Búgingi kúni olar da tartylyp ketken. Oǵan mán berip jatqan eshkim joq. Sýlandyrýǵa kóńil bóline bermeıdi. İlgeride jaýyn - shashyn da kóp bolýshy edi. Báısheshek jer júziniń birqatar bólikterinde ósedi. Ásirese, Eýrazıa men Jerorta teńiziniń mańynan kóbirek kezdesedi. Qazaqstannyń Alataý taýynyń bókterinde, Qarataý baýraıynda shyǵady. Gúldeıtin ýaqyty – naýryz aıy. Bul ýaqytta ózge ósimdikter áli de kóktep shyǵa bermeıtinin bilemiz. Qysqasy, báısheshek erte gúldep, jerdiń tońyn jibitip, adamzat balasyna qarbalas tirshilikke toly kóktem mezgilin alyp keledi. Sondaı - aq, jazǵytury kelgennen báısheshek julǵyshtar da kóbeıe túsedi. Árıne, bireýler anasyn, jan - jaryn, qaryndastaryna gúl syılap qýantqysy keletini anyq. Alaıda sol kezde báısheshek bitken azaıyp, onyń shyqqan aýmaǵy da tarylyp, kózden ǵaıyp bola túsedi. Qazirgi tańda iri qalalar mańynda ony emge izdeseń de taba almaıtyn kúıge túsip baramyz. Tipti, eldi mekender mańynda da ol kózge ushyrasa bermeıdi. Basqa da maqsattarda esepsiz julynǵan báısheshek osylaısha qas pen kózdiń arasynda elimizdiń «Qyzyl kitabynan» oryn alyp, arnaıy qorǵaý sharasy júrgizilýde. Osynyń saldarynan kórkem kórinetin atalmysh gúl aıaly alaqan kútetin jaǵdaıǵa jetti. Ony qanshalyqty qorǵaı alamyz?
Negizgi bólim
Kúngeı alataýlarynyń bókterlerinde ósetin báısheshek gúliniń taǵdyry ekolog mamandardy alańdatýda. Nege deısiz ǵoı? Kóktem shyǵysymen ósimdik ataýlynyń ishinde birinshi bolyp gúl jaryp, sheshek atatyn, sóıtip bókterler men qyrlarda qulpyrtatyn, tabıǵat anany qýanyshqa bóleıtin, adamzatqa tamasha kóńil - kúı syılaıtyn báısheshekter elimizde azaıyp bara jatyr. Báısheshek joıylý qaýpinde tur. Ol kóp teriledi. Ásirese, Almaty qoryǵy men İle Alataýy ulttyq parki mańynda burynǵy jyldarda kóp ósken. Sonymen qatar, elimizdiń ońtústik bóligin boılaı jatqan qart Qarataýdy jaǵalaı qonys tepken Jambyl, Ońtústik Qazaqstan, Qyzylorda oblystary aýmaǵynda da kezdesedi. Degenmen tabıǵattyń túrli sebepterimen jáne adamdardyń oǵan degen janashyrlyǵy joqtyǵynan qazir óte sırek kezdesetin boldy. Árıne, oǵan beıjaı qaraýǵa bolmas. Óıtkeni, qorshaǵan ortanyń árbir qundylyǵy turǵyndar úshin baǵaly baılyq emes pe? Bizdiń osyny eskere almaı júrgenimiz ókinishti.
Taratyp aıtqanda, báısheshek — qurtqashashtar tuqymdasyna jatatyn kóp jyldyq tamyr túınekti ósimdikter. Onyń Eýrazıada, Jerorta teńiziniń jaǵalaýlarynda shalǵyndyqtar men qurǵaq aralas ormandardy mekendeıtin ǵylymǵa báısheshektiń 80 - ge jýyq túri belgili. Kóktemgi báısheshek ataýy latyn tiliniń «prımý» - «alǵashqy» nemese «kóktemgi» sózinen shyqqan. Báısheshektiń emdik qasıeti bar. Báısheshekter Qazaqstanda negizinen İle, Jetisý (Jońǵar), Teriskeı Alataýlarynda, Uzynqara (Ketpen) jotasynda, Qarataýda ósedi. Báısheshek erekshe sary - altyn tústi bir jaǵyna qaraı eńkeıgen jáne kiltter býmasyna uqsas shatyrshalardaǵy qońyraý túrli gúlderimen gúldenedi. Báısheshektiń bıiktigi 10 - 30 santımetrdeı. Tamyr túınekteri uzynsha nemese shar tárizdi domalaq bolady. Shoǵyrlanyp bitken taspa japyraqtarynyń sany — 6 - 9, uzyndyǵy — 10 - 12 santımetr. Sary nemese kókshil tústi dara gúliniń gúl qorshaýy qarapaıym kúlte japyraqshalardan turady. Gúl qorshaýynyń ortasynan uzyndyǵy 10 - 15 santımetrdeı tútik shyǵady da, gúli sol tútiktiń ushynda jetiledi. Atalyǵy úsheý, atalyq jipteri qysqa bolady. Analyǵy bireý, ol 3 jemis japyraǵynan turady. Jemisi - úsh uıaly, kóp tuqymdy qaýashaq. Naýryz - mamyr aılarynda gúldeıdi. Gúlderi túnge qaraı jáne bultty kúnderi jabylyp qalady. Olardy aralar nemese kóbelekter tozańdandyrady. Báısheshekter negizinen sándik ósimdikter. Gúldiń 6 túri qyzyl kitapqa engizilgen. Joǵarydaı aıtqandaı, báısheshekterdiń tabıǵı túrleri elimizdiń taýly betkeılerinde kezdeskenimen, onyń gúlparly jáne jaı kúlteli túrleri kógaldandyrý maqsatynda shet elden ákelinip, jersindiriledi. Sol sebepti báısheshek túri men surpyna qaraı ár mezgilde gúldeıdi. Onyń keıbir túri jeltoqsan, qańtar aılarynyń aralyǵynda gúldese, endi biri naýryz jáne sáýir aılarynda gúl jarady. Ǵalymdar báısheshektiń gúldeýi surypyna ǵana emes, ósken jeriniń klımatyna, aýa - raıyna da baılanysty ekenin aıtady. Sondyqtan da báısheshek keshigip nemese ýaqytynan erte gúldep jatsa, tańdanýdyń qajeti joq.
Báısheshekke kóp kútim kórsetilmeıdi. Tek adam aıaǵy taptamaıtyn jerge egip, gúldep bitken soń túbin qopsytyp, qorektendirý qajet. Al bul gúldi 4 - 5 jylda bir ret túbin bólý arqyly kóbeıtýge bolady.
Ǵylymı joba "Kóktemniń alǵashqy gúli -Báısheshek" júkteý
Báısheshekten bilemiz
Kóktem kelip qalǵanyn.
Máz bolamyz, kúlemiz,
Kórsek gúlin jarǵanyn.
Qaratorǵaı kelipti ,
Úıshik jasap bereıin.
Alǵashqy gúl kórikti –
Báısheshekti tereıin
Alaı - dúleı minezdi qystyń qursaýynan qutyldyq. Jer - dúnıege jylý syılaǵan kóktem esik qaǵyp tur. Osyndaıda báısheshek gúli oıǵa orala beredi. Ony kóktemniń habarshysy deıdi jurt. Jer - Ananyń býyny bosaǵan sátte jer betinde qaýlap shyǵa keler edi. Gúldiń neshe alýan túri shyǵatyn. Aldymen báısheshek boıyn tikter edi - aý. Jerdiń betinde sol gúl kóbirek kórinetin. Sol báısheshek nege azaıdy? Qazir jerdiń ylǵaly kemidi. Buryn ár aýyldyń irgesinde ózen - kólder bolatyn. Búgingi kúni olar da tartylyp ketken. Oǵan mán berip jatqan eshkim joq. Sýlandyrýǵa kóńil bóline bermeıdi. İlgeride jaýyn - shashyn da kóp bolýshy edi. Báısheshek jer júziniń birqatar bólikterinde ósedi. Ásirese, Eýrazıa men Jerorta teńiziniń mańynan kóbirek kezdesedi. Qazaqstannyń Alataý taýynyń bókterinde, Qarataý baýraıynda shyǵady. Gúldeıtin ýaqyty – naýryz aıy. Bul ýaqytta ózge ósimdikter áli de kóktep shyǵa bermeıtinin bilemiz. Qysqasy, báısheshek erte gúldep, jerdiń tońyn jibitip, adamzat balasyna qarbalas tirshilikke toly kóktem mezgilin alyp keledi. Sondaı - aq, jazǵytury kelgennen báısheshek julǵyshtar da kóbeıe túsedi. Árıne, bireýler anasyn, jan - jaryn, qaryndastaryna gúl syılap qýantqysy keletini anyq. Alaıda sol kezde báısheshek bitken azaıyp, onyń shyqqan aýmaǵy da tarylyp, kózden ǵaıyp bola túsedi. Qazirgi tańda iri qalalar mańynda ony emge izdeseń de taba almaıtyn kúıge túsip baramyz. Tipti, eldi mekender mańynda da ol kózge ushyrasa bermeıdi. Basqa da maqsattarda esepsiz julynǵan báısheshek osylaısha qas pen kózdiń arasynda elimizdiń «Qyzyl kitabynan» oryn alyp, arnaıy qorǵaý sharasy júrgizilýde. Osynyń saldarynan kórkem kórinetin atalmysh gúl aıaly alaqan kútetin jaǵdaıǵa jetti. Ony qanshalyqty qorǵaı alamyz?
Negizgi bólim
Kúngeı alataýlarynyń bókterlerinde ósetin báısheshek gúliniń taǵdyry ekolog mamandardy alańdatýda. Nege deısiz ǵoı? Kóktem shyǵysymen ósimdik ataýlynyń ishinde birinshi bolyp gúl jaryp, sheshek atatyn, sóıtip bókterler men qyrlarda qulpyrtatyn, tabıǵat anany qýanyshqa bóleıtin, adamzatqa tamasha kóńil - kúı syılaıtyn báısheshekter elimizde azaıyp bara jatyr. Báısheshek joıylý qaýpinde tur. Ol kóp teriledi. Ásirese, Almaty qoryǵy men İle Alataýy ulttyq parki mańynda burynǵy jyldarda kóp ósken. Sonymen qatar, elimizdiń ońtústik bóligin boılaı jatqan qart Qarataýdy jaǵalaı qonys tepken Jambyl, Ońtústik Qazaqstan, Qyzylorda oblystary aýmaǵynda da kezdesedi. Degenmen tabıǵattyń túrli sebepterimen jáne adamdardyń oǵan degen janashyrlyǵy joqtyǵynan qazir óte sırek kezdesetin boldy. Árıne, oǵan beıjaı qaraýǵa bolmas. Óıtkeni, qorshaǵan ortanyń árbir qundylyǵy turǵyndar úshin baǵaly baılyq emes pe? Bizdiń osyny eskere almaı júrgenimiz ókinishti.
Taratyp aıtqanda, báısheshek — qurtqashashtar tuqymdasyna jatatyn kóp jyldyq tamyr túınekti ósimdikter. Onyń Eýrazıada, Jerorta teńiziniń jaǵalaýlarynda shalǵyndyqtar men qurǵaq aralas ormandardy mekendeıtin ǵylymǵa báısheshektiń 80 - ge jýyq túri belgili. Kóktemgi báısheshek ataýy latyn tiliniń «prımý» - «alǵashqy» nemese «kóktemgi» sózinen shyqqan. Báısheshektiń emdik qasıeti bar. Báısheshekter Qazaqstanda negizinen İle, Jetisý (Jońǵar), Teriskeı Alataýlarynda, Uzynqara (Ketpen) jotasynda, Qarataýda ósedi. Báısheshek erekshe sary - altyn tústi bir jaǵyna qaraı eńkeıgen jáne kiltter býmasyna uqsas shatyrshalardaǵy qońyraý túrli gúlderimen gúldenedi. Báısheshektiń bıiktigi 10 - 30 santımetrdeı. Tamyr túınekteri uzynsha nemese shar tárizdi domalaq bolady. Shoǵyrlanyp bitken taspa japyraqtarynyń sany — 6 - 9, uzyndyǵy — 10 - 12 santımetr. Sary nemese kókshil tústi dara gúliniń gúl qorshaýy qarapaıym kúlte japyraqshalardan turady. Gúl qorshaýynyń ortasynan uzyndyǵy 10 - 15 santımetrdeı tútik shyǵady da, gúli sol tútiktiń ushynda jetiledi. Atalyǵy úsheý, atalyq jipteri qysqa bolady. Analyǵy bireý, ol 3 jemis japyraǵynan turady. Jemisi - úsh uıaly, kóp tuqymdy qaýashaq. Naýryz - mamyr aılarynda gúldeıdi. Gúlderi túnge qaraı jáne bultty kúnderi jabylyp qalady. Olardy aralar nemese kóbelekter tozańdandyrady. Báısheshekter negizinen sándik ósimdikter. Gúldiń 6 túri qyzyl kitapqa engizilgen. Joǵarydaı aıtqandaı, báısheshekterdiń tabıǵı túrleri elimizdiń taýly betkeılerinde kezdeskenimen, onyń gúlparly jáne jaı kúlteli túrleri kógaldandyrý maqsatynda shet elden ákelinip, jersindiriledi. Sol sebepti báısheshek túri men surpyna qaraı ár mezgilde gúldeıdi. Onyń keıbir túri jeltoqsan, qańtar aılarynyń aralyǵynda gúldese, endi biri naýryz jáne sáýir aılarynda gúl jarady. Ǵalymdar báısheshektiń gúldeýi surypyna ǵana emes, ósken jeriniń klımatyna, aýa - raıyna da baılanysty ekenin aıtady. Sondyqtan da báısheshek keshigip nemese ýaqytynan erte gúldep jatsa, tańdanýdyń qajeti joq.
Báısheshekke kóp kútim kórsetilmeıdi. Tek adam aıaǵy taptamaıtyn jerge egip, gúldep bitken soń túbin qopsytyp, qorektendirý qajet. Al bul gúldi 4 - 5 jylda bir ret túbin bólý arqyly kóbeıtýge bolady.
Ǵylymı joba "Kóktemniń alǵashqy gúli -Báısheshek" júkteý
You Might Also Like
-
Sabaq taqyryby: 1931 - 1933 jyldardaǵy ashtyq jáne sharýalar kóterilisi
