InfoHub Logo

Bul maqalada Ybyraı Altynsarınniń qazaq balalar ádebıetine qosqan úlesiniń búgingi tańda mektep jasyna deıingi búldirshinderdi tárbıeleýdegi ómirsheńdigin qarastyrdyq. Ybyraı óz shyǵarmalarynda qazaq balalaryna jany ashyp, olardyń kózi ashyq, kókiregi oıaý, tárbıeli, adamgershiligi mol bolyp qalyptasýlaryna tynbaı eńbek etse ǵana jetetindikterin dáriptegen. Búldirshinderdi bilimge, ǵylymǵa, adamgershilikke, ónegelikke, úlkenge – izet, kishige – qurmet kórsetýge óz áńgimelerinde, óleńderinde tilge tıek etkendigin ańǵardyq.

Kilt sózder: balalar ádebıeti, tárbıe, bilim, adamgershilik, eńbek.

V etoı state my rassmotrelı vnesennyı vklad Ybyraıa Altynsarına v razvıtıe detskoı lıteratýry, kotoroe v nyneshnee vremá ımeet osobýıý rol v vospıtanıı jıznesposobnostı deteı doshkolnogo vozrasta. Ybyraı v svoıh rabotah sochývstvoval detám kazahskogo naroda, on hotel chtoby onı bylı obrazovannymı, vospıtannymı, chelovechnymı ı chtoby dostıch eto on voznosıl vajnostýpornogo trýda. Mojno zametıt chto osnova ego pesen, rasskazov ıavláetsá prızyvanıe deteı k znanıý, naýke, chelovechnostı, byt obrazsovym, ývajat drýgıh lúdeı.

Klúchevye slova: detskaıa lıteratýra, vospıtanıe, obrazovanıe, chelovechnost trýd.

In this article, we examined the contribution of Ybyrai Altynsarin to the development of children's literature, which currently has a special role in the education of the viability of preschool children. Ybyray in his works sympathized with the children of the Kazakh people, he wanted them to be educated, humane and to achieve this he raised the importance of hard work. You will notice that the basis of his songs, stories is the calling of children to knowledge, science, humanity, to be exemplary, to respect other people.

Key words children literature, upbringing, humanity, labor 

Qazaq eli Ybyraı Altynsarındi qazaq pedagogıkasynyń negizin salýshy, prozaık jáne aqyn dep qana bilmeı, qazaq balalar ádebıetiniń atasy, negizin qalaýshy dep te tanıdy. Uly pedagog - qazaq balalaryn, jalpy qazaq urpaǵyn saýatty ári bilimdi bolýyn qalaǵan ustaz. Altynsarın ulttyń bala tárbıesinde óz halqynyń turmysy men ómiriniń tarıhı ulttyq ereksheligine sáıkes kelý ıdeıasyn usynǵan. Sonymen qatar, bar sanaly ǵumyryn týǵan halqyn óner-bilimdi, jańa zamannyń órkenıetti, mádenıetti elderiniń qataryna qosý jolyna arnaǵan kórnekti tulǵa. Ybyraı bul jolda san alýan kedergiler men qıyndyqtardy jeńe otyryp, úlken jetistikterge qol jetkizdi, sóıtip, týǵan halqynyń maqtan tutatyn ardaqty uly pedagogyna aınaldy. Qazaq balalar ádebıetiniń atasyna aınalǵan alǵashqy ustazymyz óz týǵan halqyn erekshe súıdi, onyń bolashaǵyna zor senimmen qarady. Sondyqtan halyq aǵartý isin aıryqsha shabytpen júrgizdi. 1883 jyly Torǵaı oblysynyń áskerı gýbernatoryna joldaǵan baıandamasynda ol: "Qazaqtarǵa – osy daryndy, aqyl-esi mol halyqqa – keshikpeı rýhanı jáne qoǵamdyq damý jolyna

túsetin durys baǵyt berý — qalaı degenmen de asa qajet bolyp otyr", – dep jazdy. Bul jolǵa jetý úshin atamyz kóp qıynshylyqtar da kezdestirdi. El ishindegi eskishildik, paraqorlyq pen ósek-aıań onyń janyn kúızeltti. "Zaman osylaı bolǵan soń, amalyn taýyp, múmkindigi bar jerde qazaq halqynyń eldigin buzyp, bolashaǵyn búldirip jatqan jaýyzdyqqa qarsy kúrese berý kerek" dep sanady.

Ybyraı balalar ádebıetine arnap, jas óspirimderdi tárbıeleý jolynda kóp shyǵarmalar jazdy. Bul shyǵarmalardy jazýda aldyna úlken maqsattar qoıdy. Ol óz sózinde: «Men qazaq balalaryn uqyptylyqqa, tazalyqqa, otyryqshyl turmystyń artyqshylyǵyna úıretýdiń ózi qazaq dalasyna tárbıelik máni bar jumys dep bilemin» - deıdi.[4, 225-230] Oǵan mynandaı shyǵarmalardy dálel bola alady. Mysaly: «Bul kim?», «Áı,dostarym!», «Áı,jigitter!», «Ananyń súıýi» óleńderi, «Áke men bala», «Asyl shóp», «Baqsha aǵashtary», «Altyn shekildeýik», «Qarǵa men qurt», «Saýysqan men qarǵa», «Ádep», «Tákapparlyq», «Baıuly» áńgimeleri uly jazýshynyń barlyq óleńderi men áńgimeleriniń mazmunynda negizinen ózi aıtqan osy ıdeıa baıandalady.

Ybyraıdyń balalarǵa arnalǵan hrestomatıasyndaǵy ózi jazǵan ár alýan qysqa sújetti áńgimelerinde ómirdiń san túrli qyrlaryn ashýdy maqsat etedi. Avtor qazaq balalarynyń tabıǵı erekshelikterin eskere otyryp, olardyń jan dúnıesine áser etý arqyly eńbeksúıgish, admgershiligi mol, zeıindi de zerdeli, adal da ádepti, bilimdi azamat bolyp jetilýin kózdedi. Osy bıik talaptarǵa sáıkes jas býynnyń qabyldaý jáne jas erekshelikterin eskere kelip, ári qysqa, ári nusqa kórkem áńgimeler jazdy. Atap aıtatyn bolsaq: «Bir ýys maqta», «Aýrýdan aıaǵan kúshtirek», «Meıirimdi bala», «Polkan degen ıt», «Taza bulaq», «Ádildik», «Jan-janýarlar aıtysy», «Baı balasy men jarly balasy», «Qypshaq Seıitqul», «Muńsyz adam», «Luqpan ákim», «Zerektik», «Sılınshi hanym», «Bilgenniń paıdasy», «Talaptyń paıdasy», «Atymtaı jomart».

Qazaq halqynyń daryndy perzenti áńgimelerinde túr men mazmunnyń ózara birligine de erekshe mán bergenin ańǵaramyz. Ol soǵan sáıkes oqıǵa mazmunynyń oramdylyǵy men naqtylyǵyn, oıǵa qonymdylyǵy men logıkalyq dáldigin saqtaı otyryp, tiliniń qarapaıym da kórkem, aıshyqty bolýyna zer salady. Buǵan qosa sol áńgimeniń negizgi túıinin birden ashpaı, oılandyratyn, tolǵandyratyndaı etip jumbaqtap aıtý tásilin ustanady. Bul balanyń oılaý qabiletin arttyratyny málim. Aıtalyq, «Aýrýdan aıaǵan kúshtirek», «Asyl shóp», «Maldy paıdaǵa jaratý» atty áńgimelerde avtor shydamdylyq pen sabyrlylyq, qaırymdylyq pen baýyrmaldyq sekildi sezimderdi tárbıeleý úshin, joǵaryda atap kórsetkendeı utymdylyq tanytady. Osyndaı amal-tásil aǵartýshynyń ózge de áńgimelerine tán. Uly jazýshynyń tól týyndylary men aýdarmalary da jeńil de qarapaıym sıpattarymen daralanady. Buǵan sondaǵy kezektesý

sózderiniń (dıalog) jıi qoldanylýy da kóp septigin tıgizgen. Buǵan bastan-aıaq suraq-jaýap túrinde berilgen «Sheshe men bala» atty áńgime aıqyn dálel. Tentek balanyń qolyndaǵy qusty qutqarý úshin qolyndaǵy barlyq aqshasyn jumsaǵan balany sheshesi uryspaı, qaıta qaıyrymdylyǵy úshin oǵan alǵys aıtady. Jazýshy osyndaı kishigirim oqıǵany tartymdy etip berýmen qatar, oǵan laıyqty úlken mindet arta bilgen.[2, 129-136]

Ybyraı Altynsarın óziniń oı-pikirlerin balaǵa tartymdy etip jetkizý úshin kúrdeli salystyrýlarǵa bara bermeıdi. Qaıta qarapaıym da kórkem baıandaýlarǵa zer salyp, onyń bala sanasyna qonymdy bolý jaǵyna erekshe mán beredi. Avtor tıisti jerde qanatty tirkester men maqal-mátelderdi de utymdylyqpen paıdalanyp otyrady. Keıde jazýshy óz janynan úlgi-nasıhattyq ónegelik joldar qosyp, aıtylar oıdy ushtap árlep otyrady. Máselen, «Áke men bala» áńgimesinde: «Az jumysty qıynsynsań, kópten de qur qalarsyń» sekildi ǵıbratty joldarǵa úlken júk artsa, keıde pikirdiń qarapaıym, túsiniktiligine de den qoıady («Aqyrynda sol Sátemir asqan danyshpan, aıdaı álemge patsha boldy» - «Sátemir han»). Keleshek urpaq jas jetkinshekterdi tárbıeleýde uly aǵartýshy ananyń róline erekshe mańyz berip, onyń analyq mahabbatyn, bala ósirýdegi úzdik qyzmetin tamasha sýrettegen. Balanyń alǵashqy tárbıesi ananyń qolynda bolatynyn aıtqan. Óıtkeni bala ananyń baýyr eti, soǵyp turǵan júregi dep baǵalaǵan:

«Bala, bala, bala dep,

Túnde shoshyp oıanǵan.

Tún uıqysyn tórt bólip,

Túnde besik taıanǵan.

Qaımaqty sútteı qalqytqan,

Sýyq bolsa jórgegin

Qorǵasyn oqtaı balqytqan,

Aınalasyna as qoıyp,

Izendi kóldeı shalqytqan.

Qolyn qatty tıgizbeı,

Kirli kóılek kıgizbeı,

Iisin jupar anqytqan».

Bala tárbıeleýde bul ana eńbegin qadirleı bilgen úzdik baǵa deýge bolady. Balaǵa osyndaı óleńderdi oqyp berse, ana qadiriniń teńdesi joq qymbat ta qadirli ekenin sonda ǵana sezine bastar edi. «Ananyń kóńili balada, balanyń kóńili dalada» degen sıaqty ana eńbegin qadirmeleý, syılamaý, keıde tyńdamaý bolmas ta edi. Balaǵa birinshi beriletin tárbıe árqashan ata-anasyn, óziniń jaqyn dostaryn syılaýǵa úıretýdiń bastalýǵa tıisti. Ata-anasyn syılamaıtyn bala joldasyna da, qoǵamǵa da eshqandaı durys qyzmet isteı

almaıdy. Ózin álpeshtep ósirgen adamǵa nemquraıly qaraýdan, anaǵa opasyzdyq etýden aýyr qylmys joq. Sondyqtan ana qadirin túsine bilý kerek deıtin jalpy halyqtyq qaǵıdany árqashan balanyń zerdesine salyp otyrý – árbir tárbıeshiniń boryshty mindeti degendi Ybyraı Altynsarın kóp eskertken. Al «Ananyń súıýi» degen óleńi bala janyn terbitenterlikteı budan da kúshti, budan da áserlirek jazylǵan.

«Kim senderdi, balalar, súıetuǵyn,

Qýanyshqa qýanyp, qaıǵyńa kúıetuǵyn.

Tún uıqysyn tórt bólip, kirpik qaqpaı,

Shesheń baıǵus damylsyz júretuǵyn!

Kim senderdi saǵynar shetke ketseń,

Ǵylym izdep, tez qaıtpaı kópke ketseń,

Umytpa eń keminde juldyz saıyn,

Hat jazyp tur tóbesi kókke jetsin!» -

dep ana qadyryn aıaqqa bastyrmaýdy úndeıdi. [3, 105-116]Ana júregi, ananyń aıaly alaqany qashan da qudiretti ekenin esten qalǵysyzdaı etip jadynda saqtaýǵa mindetteıdi. Ádebıet adam taný quraly deımiz ǵoı, Ybyraı Altynsarın ana qudyretin, ana obrazyn jas óspirimderge ádebıet arqyly tanytyp otyr. Balalar ádebıeti aldymen tárbıe jumysymen tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, ol bir jaqty damymaǵan. Onyń ár alýan salasy, tarmaqtary bolady. Bala tárbıeleý – balaǵa ómir jolyn, tanytyp, bilim berý, sana-sezimine qozǵaý salyp, ár jaqty tárbıeleý bolyp tabylady. Sondyqtan Ybyraı Altynsarınniń balalarǵa arnalǵan shyǵarmalary da tárbıe jumysyna baǵyttalǵan deımiz. Altynsarınniń «Jaz», «Ózen» degen óleńderinde ólke taný, aınaladaǵy tabıǵat qubylysyna qurmetpen zer salýǵa baǵyttalǵan tárbıelik orny bar, balany áralýan iske baýlıtyn shyǵarma bolyp tabylady. Tabıǵattyń osyndaı minsiz sulýlyǵyn adam ǵana túsine alady. Shyǵarmashylyq shabyttyń qaınar kózi de teńdesi joq bir sulýlyqtan, onyń erekshe estetıkalyq ásetinen tabylmaq. «Ózen» degen óleńinde:

«Taýlardan ózen aǵar sarqyraǵan,

Aınadaı sáýle berip jarqyraǵan.

Jel soqsa, ystyq soqsa bir qalypta

Aralap taý men tasy arqyraǵan», -

dep, Ybyraı ózendi onyń kórinisteri úshin ǵana tekten-tek sýrettep otyrǵan joq. Ásemdik sezimi kókiregine uıalaǵan, jaqsylyqqa jany qumar, estetıkalyq talǵamy jetilgen, árbir adam tabıǵatty osylaı qyzyqtaıdy. Adamnyń tirshilik tiregine, sharýashylyq ekonomıkasyna baılanysty ondaǵy árjaqty paıdaly belgilerin kórsetip otyr. Bul óleńdi oqyǵan azamat, ásirese, jas óspirimder jaratylystyń osyndaı baılyqtarynyń

kózin taýyp, óziniń qajetine jumsaı bilsin, paıdasyna asyrsyn, jaıdan-jaı aǵyp jatqan paıdasyz ózen eken ǵoı dep qaramasyn degendi úıretedi. Sonymen qatar adamnyń qandaı qajetterin óteıtinin de saýsaqpen sanaǵandaı etip, daralap kórsete bilgen. Jas óspirimderdi óner-bilimge, oqýǵa, uly orys halqynyń ozyq mádenıetimen úlgi-ónege shaqyrýymen qatar, Ybyraı Altynsarın otyryqshylyq turmystyń artyqshylyǵyn, belgili bir meken bolýdyń jaqsy jaqtaryn túsindirýdi maqsat etti. Jer, qolóner kásipterimen aınalysýdyń paıdaly jaqtaryn aıtty. Ybyraı Altynsarınniń balalarǵa arnalǵan qaı shyǵarmasyn alsaq ta, odan da jas óspirimderge úlgi-ónege bererlik, bolashyǵyna jol silterlik, olarǵa ómir tanytalyq jáne is-áreketke úıretelik mol dúnıeniń esigi ashylǵandaı boldy.

Ybyraı shyǵarmashylyǵynyń taǵy da kóteretin kúrdeli máselesi – úzdiksiz eńbek úrdisi. «Dúnıe qalaı etseń tabylady», «Baı balasy men jarly balasy», «Órmekshi, qumyrsqa, qarlyǵash», «Taza bulaq» degen áńgimeleri eńbekteseń ǵana oılaǵan maqsatyna jetesiń degen oıdy jan-jaqty dáleldeıdi. «Órmekshi, qumyrsqa, qarlyǵash» áńgimesinde atasy on jasar balasyn jetektep kele jatyp, ushqan qus, júgirgen ańdar tirshiligimen tanystyrady, jumyssyz júrgen bir jan joq ekenin aıtady. Bári de tirshilik tiregi – ómir qamyn jasaýda. «Sátemir han» áńgimesinde jeti jasynda jetim qalǵan Sátemir degen bala aqsaq shegirtkeniń úıdiń tóbesine shyǵý úshin qanshama áreket jasaǵanyn kórip, óziniń jumyssyz bosqa oınap júrgenin aqylsyz dep tabady. Artynsha qalaǵa kelip, bireýdiń qolynda jalshylyq ete júrip oqıdy. Aqyrynda iri oqymysty bolyp shyǵa keledi. Adamnyń barlyq qabiletimen iskerligi, talanty men talaby tek eńbek arqyly ǵana kórinetinin aıtady. Ybyraı áńgimeleriniń qaısysyn alsańyz da oqýshysyn naqty sendiretin, soǵan qyzyqtyratyn shynaıy kórnekilik bar. Eńbek prosesi taqyrybyna jazylǵan Ybyraı áńgimeleri birinen – biri asa otyryp, birin-biri qaıtalamaıdy, ár qaısysynyń ózindik qyzyqty, tárbıelik kúshti jaqtary bar. Muny oqyǵan bala árqashan paıdaly, ónegeli isterge úırendi, ónegesiz isterden jırene túsedi. Árqashan ata-anaǵa bolysý boryshty mindet degen qorytyndyǵa keledi. Al balanyń ózinń jaýapkershiligin túsiný sezimin bile bastaýy eńbek etýden tóselýden, eńbekti súıe bilýden paıda bolady. Bul áńgimelerdiń eskermeıtin, tozbaıtyn ómirlik belgisi osy jaqtarynda. Eńbek etseń ǵana oılaǵan muratyna jetýge bolatynyn eskertedi. Ybyraı Altynsarın eńbek etken adamdardy ómir tájirıbesi mol, qandaı da jumys bolsa ıkemi bar, ózderi kishipeıil, meıirimdi jáne eshqandaı aramdyq joq, zulymdyq isterdi bilmeıtin, qalyń buqaranyń jaıdary ókili etip kórsetedi. Aqyl da, tereń oı da, onyń ár nársege ıkemdiligi de, qıyn-qystaý kezinde jol tapqytylyǵy da eńbektený arqyly jınaqtalǵan ómir tájirıbesiniń jemisi ekenin bildiredi. Buǵan qarama-qarsy eńbekti súımeıtin, el ústinen kún kóretin

toǵysharlardy, ústem tap ókilderdiń kúırektigin kórsetedi. «Baı men jarly balasy» áńgimesinde jastaıynan sharýaǵa aralasqan, eńbek etken, jas bolsa da ómir tájirıbesin kóp kórgen kedeı balasy Úsen kóbine tájirıbege súıenip, aqyl-parasatqa salyp, kóshken eldiń jańa qonysyn taýyp alady. Bul áńgimede de eki nárseni bir-birine qarama-qarsy qoıyp, salystyra sýretteý tásili bar. Balalar men jas óspirimderdi óner-bilimge shaqyrý, otyryqshylyq turmystyń, jer kásibimen aınalysýdyń paıdaly jaqtaryn túsindirý, olarǵa eńbek etýdiń artyqshylyǵyn uǵyndyrýmen qatar, Ybyraı shyǵarmashylyǵynyń kóteretin taǵy bir máselesi – uqyptylyqqa, meıirimdilikke, ádeptilikke úıretý. Osy ıdeıanyń bári de balany oqytý. Úıretý, tárbıeleý prosesi arqyly iske asatynyn uly pedagog durys túsingen, durys sheshken.

Qoryta kele, uly jazýshymyzdyń balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynda qandaı taqyrypta jazsa da aldymen neni maqsat etip kórsetýge bolar edi degen máselege toqtaıdy. Jazǵan áńgimesin ómirde kezdesetin, balanyń ózi nazar aýdaratyndaı zattarmen, is-árekettermen baılanystyryp otyrady. Sebebi, mektep jasyna deıingi búldirshinderdiń zeıini turaqty bolmaǵandyqtan, búldirshinderdi qyzyqtyryp, nazaryn aýdartý pedagogtiń eń basty mindetteriniń biri ekenin bilgen qazaq eliniń daryndy perzenti áńgimeleriniń bári de búldirshinderdiń jas erekshelikterine oraı tili jeńil, mazmundy,tartymdy, olardyń jan dúnıesine áser eterlikteı etip berilgendigin atap kórsetken. Osy áńgimelerdi muǵalimder men ata-analar balalardy uqyptylyq pen sabyrlylyqqa, shydamdylyqqa, tózimdilikke tárbıeleý maqsatynda oqý úrdisinde, synyp saǵattarynda, tańdaýly sabaqtarda paıdalanýǵa bolady. Uly aǵartýshymyz artyna qaldyrǵan asyl murasy san myńdaǵan ǵasyrlar ótse de, óz mańyzyn joıǵan emes. Jas óspirimderdi óskeleń mádenıetke jeteleıtindeı ómir oqýlyǵy, otany úshin alysqan kúres quraly bolýy tıis.

Paıdalaǵan ádebıetter

1.Y.Altynsarın. Qazaq ádebıeti: Almaty: Ǵylym, 1979.-110 b

2.Ybyraı Altynsarın. Tańdamaly shyǵarmalar .- Almaty "Ǵylym", 1994.-289 b

3. Qazaq balalar ádebıetiniń hrestomatıasy. 2-kitap. –Pavlodar: Arman, 2004

4. Baıtursynov A. Til taǵylymy – Almaty, «Ana tili», 1992j, 448 bet

---