InfoHub Logo

Tarıh ǵylymynyń mańyzdylyǵy

Tarıh shynynda da árkimniń bilýi qajetti ǵylym. Óıtkeni qazirgi tańda bolyp jatqan árbir oqıǵanyń ótkenmen baılanysy bar. Búgingi qubylystardy túsiný jáne keleshekke jol salý úshin tarıhty bilý qajet. Ataqty Sháıh Ádebalı: «Ótkenin bilmeıtin adam, keleshegin de bilmeıdi. Ótkenińdi jaqsy bil, sonda keleshekke qadamyńdy bekem basasyń. Qaıda baratynyńdy umytpaý úshin, qaıdan kelgenińdi umytpa» degen eken.

Tarıh — keler urpaqtarǵa jaryq tutatyn myńdaǵan oqıǵalarǵa toly. Tarıh — adamdarǵa úlgi bolatyn myńdaǵan jarqyn eńbek, kórkem óner, qaharmandyq ónege, sondaı-aq san qıly zulymat, azapqa toly kúnderdi eskertip odan ǵıbrat alýǵa, sabaq alýǵa, keleshekti retteýge, aldyn alýǵa jol silteıdi. Osy turǵydan tarıh ǵylymy ózindik orny erekshe ulttyq, eldik turǵydan paıdaly ǵylym bolyp tabylady.

Keleshek úshin boljam jasaý, jospar qurý tarıhty biletinder úshin ońaıyraq bolmaq. Ásirese memleket basqarý isterindegi adamdardyń mindetti túrde tarıh ǵylymyn bilýi qajet. Tarıhta jetistikterimen iz qaldyrǵan memleket adamdary men patshalar tarıhty jaqsy meńgergen. Mahmud Ǵaznaýıdiń janynda máshhúr tarıhshy ál-Berýnı bolǵan. Ámir Temirdiń de janynan únemi tarıhshylar tabylatyn jáne ózi sebepshi bolǵan tarıhı oqıǵalardy durystap qaǵazǵa túsirgizetin.

Adamzattyń, adamgershiliktiń jetilýinde tarıhtyń mańyzy zor. Tarıh adamdaǵy rýhanı qundylyqtaryn arttyrady, ulttyq sezim, otanǵa degen mahabbatty qýattandyrady. Tarıhyna, mádenıetine mán bermeıtin ulttar qundylyqtaryn joǵaltyp, joıylýǵa, basqa mádenıetterge sińisýge beıim bolady.     

Ystambuldyń alynýy

Túrikter Ystambuldy alǵannan keıin álem tarıhynyń baǵyty ózgerdi.

Ystambul — álemniń bálkim, eń sulý qalalarynyń biri. Sulýlyǵymen, eki qurlyqty bir-birinen aıyryp turǵan buǵazymen adamdardy sıqyrlaýyn áli kúnge jalǵastyrýda.

Ystambuldyń alynýy ári túrik-ıslam tarıhynda, ári evropa tarıhynda úlken bir ózgeris kezeńi boldy. Islam dini kelgen kezde álemde eki úlken memleket bar edi. Birinshi, Iran Sasanı ımperıasy, ekinshisi Shyǵys Rım (Vızantıa) ımperıasy. Bul eki alyp ımperıalardyń alynýymen sol aımaqpen qosa birshama elderdiń Islamdy tanýyna jol ashylar edi. Shyn máninde de solaı bolyp, Irannyń alynýymen Orta Azıa elderimen Úndistan sekildi birshama aımaqtar Islammen tanysty. Iran memleketi Omar ıbn ál-Hattap dáýirinde-aq qulady. Al Vızantıanyń qamaldary, qorǵanystary myqty edi. Vızantıalylardan eń birinshi Sırıa alyndy. Ahmed bın Hanbeldiń músnádinde naql etilgen «Konstantınopol bir kúni árıne alynady. Ony alǵan qolbasshy qandaı jaqsy qolbasshy, ony alǵan ásker qandaı jaqsy ásker» jáne Buharıdegi: «Konstontınopoldi alýǵa eń alǵash shyqqan ásker maǵfıret etildi» degen hadıster bul qalanyń strategıalyq mańyzdylyǵyn aıqyndaı túsedi. Mýaýıanyń halıfalyǵy dáýirinen bastap-aq musylmandar bul qalany alý úshin áreket jasady. Alǵashqy ásker hanzada Iezıdtiń qolbasshylyǵymen attandy. Biraq ásker juqpaly aýrýǵa shaldyǵyp qalany ala almaıdy. Ámáýı halıfalary da osy maqsatpen joryqtarǵa shyǵyp Mesleme men Galatany baǵyndyrady. Arab meshiti sol kúnderdiń esteligi. Qanshama ǵasyrlardan keıin Osmanlylar bul ıdealdy qaıta jańǵyrtty. Sultan Iyldyrym Baıazıd han jáne sultan İİ Murat han dáýirinde qanshama ret qorshaýǵa alyndy, biraq bir sebeptermen alynbady. Qala strategıalyq mańyzdylyǵymen qatar tabıǵatynyń ádemiligimen de erekshe. Fransıanyń ımperatory Napaleon: «Dúnıe júzi bir memleket bolǵanda, astanasy Ystambul bolar edi» degen eken.

Sońynda Fatıh Sultan Mehmet áskerimen 53 kúnge sozylǵan shaıqastyń aqyrynda, 29 mamyr 1453 jyly Konstantınopoldi jaýlaýmen aıaqtady. Konstantınopoldiń alynýymen musylmandardyń aldy ashyldy. Osylaısha Osmandyqtar Venaǵa deıin bardy.

---