Ystyq balyq taǵamdary
Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Daıyndaǵan: TU-43 top stýdenti Akjol Marjan
Jetekshisi arnaıy pán oqytýshy Sagımova Aqsholpan Nurlybaıqyzy
Jospar
1. Kirispe
2. Negizgi bólim
3. Zertteý bólim
4. Qorytyndy
5. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
1 KİRİSPE
Balyqtardyń dene qurylysy men túrleri. Balyq denesi bas, dene, quıryq qanqysynan turady. Ústinde bir, eki nemese úsh arqa qanattary, bir analyq qanattary bolady. Qanattary jup, bir syńarly bolady. Kókirek, baýyr qanattary jup, al arqa, analyq, quıryq qanattary bir synarly bolady. Kóp balyqtardyń terisiniń ústinde qabyqtary bolady. Bekire (shemirshekti) balyqtarynan basqa balyqtardyń qańqaly súıekti.
Ómir súrý keıpine baılanysty balyqtar muhıt balyǵy, teńiz balyǵy, ótpeli (ýyldyryq shashý úshin ózenderge ótetin teńiz balyqtary), jartylaı ótpeli (kerisinshe) balyqtar bolyp bólinedi. Kólemi men salmaǵyna baılanysty balyqtardy iri, ortashva jáne kishkene dep bóledi. Tiri balyqtyń sýytylǵan nemese muzdatylǵan balyqtarǵa qaraǵanda qundylyǵy joǵary. Olardyń akvarıýmdarda 1-2 kún saqtaıdy. Balyqtardy tasymaldaýǵa arnalǵan sý taza, hlorlanǵan, aýamen qanyqtyrylǵan, temperatýrasy +100S joǵary bolmaýy qajet.
Balyq eti - dámdiligi men boıǵa juǵymdylyǵy jaǵynan etten kem emes, al sińimldiligi jaǵynan odantasyp túsetin as. Et taǵamdaryna qaraǵanda balyq taǵamdary ásirese balyq sorpasy sińimdi bolǵandyqtan, ony paıdalanǵan kezde asqazan shyryny kóp bólinedi.
Balyq etiniń quramyndaǵy beloktyń kólemi 15% - ten 26% aralyǵynda bolǵanda, baǵaly bolyp esepteledi. Balyqtyń beloginde 20 túrli amın qyshqyly bolady, onyń 8 (lızın, metıonın, trıptofan, valın, leısın, ızoleısın, treonın, fenılalanın), adam orgganızmi úshin óte qajetti zat bolyp esepteledi. Adam organızminde sıntezdelmeıtin osynaý amın qyshqylynyń kez kelgen bireýi organızmde jetispese, onda densaýlyq buzylady.
Sondaı-aq balyqta 0,1-30% maı, 0,9-2% vıtamınder men mıneraldyq zattar bolady. Sútqorekti janýarlardyń maıyna qaraǵanda balyqtyń maıy suıyq bolady, óıtkeni onyń quramynda zat almasýyna mańyzdy rol atqaratyn qanyqpaǵan maı qyshqyldary kóp boladly. Taǵamda qanyqpaǵan maı qyshqyldary jetkiliksiz bolsa, ol aterosklerozdyq damýyna yqpal jasaıtyn holesterınniń almasýyn buzady.
Teńiz balyqtarynyń kópshiliginiń maıyna A jáne D vıtamınderi bolady. Barlyq aýlanatyn balyqtardyń 80 % teńiz balyqtary da, al tushshy sýlardan aýlanatyn balyqtar 20% qana, olar elimizdiń ishki sý qoımalarynan aýlanady. Teńiz balyqtaryn mynaldaı toptarǵa bólýge bolady: ashyq teńizderden aýlanatyn balyq túrleri. Olarǵa: maı shabaqtar, sardınder, kılkalar, qamsa balyqtary (anchýos); albyrt tuqymdas balyqtar-kete, qunys balyqtar (gorbýsha), kemıek (nerka), chavycha, sıma, aqserke, albyrt balyqtarynyń ár túrleri: makrelder – skýmbrıa, stavrıda, pelamıda, korıfena, týnester; semser balyq, marlın, parýsnık, saıra, makreleshýka, akýla t.b. balyqtar jatady.
Muhıttyń soltústik jáne aǵynsyz aımaqtarynda tirshilik etetin tereńdik jáne tereńdikke jaqyn jerlerdiń balyqtary nálimder – nálim, pıksha, hek, merlýza, pýtassý, navaga, laha, merlank, makrýrýs; kambala, paltýs; ýgolnaıa ryba, terjýg jáne buzaýbas balyqtar t.b. Álemdik muhıttardyń tropıkalyq jáne sýbtropıkalyq aımaqtarynyń balyqtary: alabuǵalar-tastar men rıftardyń arasynda júretin teńiz móńkeleri, berıkster t.b. smek, qylysh balyq, solnechnık, maıly balyq, qaban-qaban t.b. muhıttardyń antarktıkalyq aımaǵynda kezdesetin balyqtar-nototenıalardyń ár túrleri, semsertis, muzdy balyq t.b. balyqtar.
2 NEGİZGİ BÓLİM
Halyq tamaqtanýda mańyzdy oryn alatyn taǵamnyń bir túri-balyq jáne balyq ónimderi. Dámdiligi men boıǵa juǵymdylyǵy jaǵynan etten kem emes, al sińimdiligi jaǵynan odan asyp túsetin as joq.
Balyqtar sýda júzetin jaı omyrtqalylarǵa jatady. Onyń denesi bastan, denesinen, quıryǵynan jáne júzbe qanattarynan (qos, tós jáshe ish jáne dara, quıryq, arqa, anal) turady. 20 myńnan astam túri belgili, olardyń 97-98 paıyzy súıekti balyqtarǵa jatady da qalǵandary shemirshekti balyqtar. Balyqtyń qorektik qundylyǵy óte joǵary. Balyq etke qaraǵanda aǵýyzdyń salaýatty kózi bolyp tabylady. Teńiz ónimderi men balyq jerortateńizi em Farsh pen balyq súbesin ashyq qoıyp jibitedi. Tońazytylǵan balyqty úı tońazytqyshynda 2-3 kúnnen artyq saqtaýǵa bolmaıdy. Tuzdalǵan balyqtardyń ishinen albyrt, maı shabaq , makrel tuqymdastaryna jatatyn balyqtardyń sapasy joǵary bolady. Tuzdylyǵyna qaraı tuzdalǵan balyqtar 3 topqa bólinedi: az tuzdalǵan (tuzy 6-10%), ortasha tuzdalǵan (tuzy 10-14%) jáne ashshy tuzdalǵan (tuzy 14%-ten joǵary). Syıymdylyǵy 3 jáne 5 kılogramdyq qalbyrlarǵa tek semiz maı shabaqtardy, skýmbrıany jáne stavrıdany tuzdaıdy, olardy jibitpeı-aq paıdalanady. Tuzy 10%-ten artyq balyqtardy temperatýrasy 12oS sýǵa salyp, 3-4 saǵat jibitkennen keıin 2 saǵat úzilis jasaıdy, sonda balyqtyń tuzy jaıylyp sińedi. Ortasha tuzdalǵan maı shabaq pen skýmbrıany jáne stavrıdany tek qana sýǵa jibitip qoımaı, sonymen birge qoıý shaıǵa jáne sý qosylǵan sútke salyp jibitýge bolady. Mundaı jaǵdaıda balyqtan ekstrantıvti zattar az bólinip shyǵady. Shala tuzdalǵan balyqtan dámdi nemese marınadtalǵan taǵam ázirleýge bolady. Balyqqa tatymdylar jıyntyǵyn seýip, sýyq sorpa quıady da, 20S temperatýrada biraz qoıa turyp paıdalanady. Kepken balyqty kóktemde nemese kúzde maıly balyqtan daıyndaıdy. Salmaǵy 250 g bolatyn balyqtardyń ishek-qarnyn arshymaıdy, olardy sol kúıinde aǵash nemese emaldy, plasmassadan jasalǵan ydysqa salyp tuzdaıdy (1 kg balyq q a 75 g tuz salady). Tuzdalǵan balyqtyń syrty sortańdalmaýy úshin tuzdalǵanynan 2-3 kún ótkennen keıin balyqty sýyq sýǵa salyp, jarty saǵat jibitedi. 2-3 aptadan keıin taǵamǵa paıdalanýǵa jaraı beretin, jumsaqtyǵy 45%-ten aspaıtyn shala tuzdalǵan balyq daıyn bolyp shyǵady. Kepken balyqty qurǵaq, salqyn jerde saqtaý kerek. Joǵary temperatýrada ystalǵan balyqtyń tuzy 3% bolady; balyqtyń iri-usaqtyǵyna qaraı 1 saǵattap 5 saǵatqa deıin 80-140oS temperatýrada ystalady; ony úı tońazytqyshynda 3 kún saqtaýǵa bolady. Tómengi temperatýrada ystalatyn balyqty 28-35oS temperatýrada 1 táýlikten 4 táýlikke deıin ystaıdy. Onyń tuzy 5-12%, dymqyldyǵy 60%-ten aspaıdy. Uzaq saqtalady.
Onyń quramynda V tobynyń dárýmenderi, fosfor, kalıı, natrıı bar. Teńiz balyǵy kóptegen mıkroelementtermen –myspen, selenmen, sonymen qatar, omega-3 tobynyń kóp qanyqtyrylmaǵan maı qyshqyldarymen (sklerozdyń jáne júrektiń ıshemıalyq aýrýlarynyń aldyn alýda qoldanylady. Qandaǵy trıglıserıdterdiń shoǵyrlanýyn, sonymen qatar qannyń uıýyn tómendetedi) qamtamasyz etedi.Balyqtyń taǵamdyq jáne bıologıalyq qundylyǵy quramyndaǵy tolyqqundy aqýyzdarmen, jeńil qortylatyn maı jáne mańyzdy mıneraldyq elementtermen sıpattalady. Balyq eti tez qortylyp, jeńil sińiriledi. Balyq etiniń quramyndaǵy aqýyzdyń kólemi 15%-dan 26% aralyǵynda bolǵanda, baǵaly bolyp esepteledi. Balyqtyń aqýyzynda 20 túrli amın qyshqyly bolady, onyń 8-i (lızın, metıonın, trıptofan, valın, leısın, ızoleısın, treonın, fenılalanın) adam aǵzasy úshin óte qajetti zat bolyp esepteledi. Adam aǵzasynda sıntezdelmeıtin osy amın qyshqyldarynyń kez kelgen bireýi aǵzada jetispese, onda densaýlyqqa keri áserin tıgizedi. Sondaı-aq balyqta 0,1—30% maı, 0,9—2% dárýmender men mıneraldyq zattar bolady. Sút qorekti janýarlardyń maıyna qaraǵanda balyqtyń maıy suıyq bolady, óıtkeni onyń quramynda zat almasýyna mańyzdy ról atqaratyn qanyqpaǵan maı qyshqyldary kóp bolady. Taǵamda qanyqpaǵan maı qyshqyldary jetkiliksiz bolsa, ol aterosklerozdyń damýyna yqpal jasaıtyn holesterınniń almasýyn buzady. Balyq etinde negizgi zattardyń mólsheri, ıaǵnı sý-46,1-den 92,9 % deıin; azotty zattar-5,4-ten 26,8 % deıin aýytqýy múmkin. Mıneraldy quramy ártúrli. Balyq etinde kóp mólsherde fosfor, kálsı, kalıı, natrıı, magnıı, kúkirt, hlor bar. Sondaı-aq temir, mys, kobált, marganes, myrysh, ıod, brom sıaqty elementter de kezdesedi. Mınaraldy zattar zat almasýdy qalyptastyrady. Teńiz balyqtarynyń kóbinde maıda erıtin A jáne D dárýmenderi bar, al sýda erıtin dárýmenderdiń ishinde V tobynyń dárýmenderi, nıkotın qyshqyly kezdesedJoǵary vıtamındik aktıvtilikpen medısınalyk balyq maıy erekshelenedi, ol A jáne D dárýmenderiniń konsentraty bolyp tabylady, ol baýyrda, ýyldyryqta, ish maıynda kóp mólsherde bolady. Balyq maıly bolǵan saıyn, quramyndaǵy sý az bolady. Balyqtaǵy sý baılanysqan jáne bos kúıinde bolady. Mal etine qaraǵanda balyq eti asqortý bezderiniń sekresıasyna belsendi áser etedi. Adam kem degende mindetti túrde aptasyna bir ret tamaqtaný rasıonyna balyq etin qosý kerek. Balyqtyń sapasyn anyqtaýda eń birinshi syrtqy kórsetkishterine mindetti túrde kóńil aýdarý kerek. Jańa aýlanǵan sapaly balyqtyń jelbezekteri alqyzyl tústi, kózderiniń múıizshe qabaty jáne qabyrshaǵy men kózdi qaptap turǵan shyryshy móldir, qursaq bóligi isinbegen jáne zaqymdaǵan, qabyrshaǵy denesine jabysyp jáne barlyq bóliginde jaǵymsyz ıis bolmaýy kerek.
Keıbir tuzdalǵan balyqtardyń kóziniń túsip qalýy nemese qabyrshaǵynyń keıbir jerleriniń sydyrylýyn búliný belgilerine jatqyzýǵa bolmaıdy. Ol tuzdaý prosesinde paıda bolǵan belgiler.
Jeýge bolmaıdy: Balyqtyń semiz sorttaryn (kambala, paltýs, t.b.), súrlengen jáne tuzdalǵan balyqty, konservilerdi.
Júrek, gıpertonıa, ateroskleroz aýrýlarynda, búırek pen nesep jolynyń keıbir syrqatynda.
Jeýge bolady: Balyqtyń semiz emes ár túrli sorttaryn (kókserke, alabuǵa, shortan, navaga, hek, karp, treska, muzbalyq) sýfle, bıtochkı, kotlet, teftelı túrinde jáne kesekteı. Asyp, asqan soń azdap qýyrǵan kúıde, tuzsyz jeıdi.
Jeýge bolmaıdy: Balyqtyń semiz sorttaryn tuzdalǵan, súrlengen balyqtardy, basytqylyq konservilerdi.
Balyq jeseńiz, júregińiz jaqsarady.
Aptasyna 100-200 gram balyq jeý júrek aýrýlaryna ushyramaýǵa járdem-desedi eken. Mundaı pikirge Haıdarabadtaǵy Ulttyq taǵam ınstıtýtynyń ǵalymdary kelip otyr. Balyq-tyń quramyndaǵy amın qyshqyldary «motorymyzdyń» jumys isteý qabiletin arttyryp, yrǵaqtylyǵyn saqtaıdy eken.
Balyq taǵamdarynyń profılaktıkalyq qasıetine degen qyzyǵýshylyq 1971 jyly Grenlandıa eskımostaryna júrgizgen tekserý nátıjesinde týǵan. Kóp mólsherde maı men holesterındi joǵaltqandaryna qaramastan olar júrek aýrýy degenniń ne ekenin bilmeıdi. Aýyrý múmkindiginen olardy kúndelikti qabyldaıtyn teńiz taǵamdary qutqaryp otyrady. Ulttyq taǵam ınstıtýtyndaǵy tájirıbe barysynda artyq holesterıni bar emdelýshiler balyq dıetasynan keıin holesterınderi tómendegen. Sonymen birge balyq taǵamdaryn kóp pa Farsh pen balyq súbesin ashyq qoıyp jibitedi. Tońazytylǵan balyqty úı tońazytqyshynda 2-3 kúnnen artyq saqtaýǵa bolmaıdy. Tuzdalǵan balyqtardyń ishinen albyrt, maı shabaq , makrel tuqymdastaryna jatatyn balyqtardyń sapasy joǵary bolady. Tuzdylyǵyna qaraı tuzdalǵan balyqtar 3 topqa bólinedi: az tuzdalǵan (tuzy 6-10%), ortasha tuzdalǵan (tuzy 10-14%) jáne ashshy tuzdalǵan (tuzy 14%-ten joǵary). Syıymdylyǵy 3 jáne 5 kılogramdyq qalbyrlarǵa tek semiz maı shabaqtardy, skýmbrıany jáne stavrıdany tuzdaıdy, olardy jibitpeı-aq paıdalanady. Tuzy 10%-ten artyq balyqtardy temperatýrasy 12oS sýǵa salyp, 3-4 saǵat jibitkennen keıin 2 saǵat úzilis jasaıdy, sonda balyqtyń tuzy jaıylyp sińedi. Ortasha tuzdalǵan maı shabaq pen skýmbrıany jáne stavrıdany tek qana sýǵa jibitip qoımaı, sonymen birge qoıý shaıǵa jáne sý qosylǵan sútke salyp jibitýge bolady. Mundaı jaǵdaıda balyqtan ekstrantıvti zattar az bólinip shyǵady. Shala tuzdalǵan balyqtan dámdi nemese marınadtalǵan taǵam ázirleýge bolady. Balyqqa tatymdylar jıyntyǵyn seýip, sýyq sorpa quıady da, 20S temperatýrada biraz qoıa turyp paıdalanady. Kepken balyqty kóktemde nemese kúzde maıly balyqtan daıyndaıdy.
Salmaǵy 250 g bolatyn balyqtardyń ishek-qarnyn arshymaıdy, olardy sol kúıinde aǵash nemese emaldy, plasmassadan jasalǵan ydysqa salyp tuzdaıdy (1 kg balyq q a 75 g tuz salady). Tuzdalǵan balyqtyń syrty sortańdalmaýy úshin tuzdalǵanynan 2-3 kún ótkennen keıin balyqty sýyq sýǵa salyp, jarty saǵat jibitedi. 2-3 aptadan keıin taǵamǵa paıdalanýǵa jaraı beretin, jumsaqtyǵy 45%-ten aspaıtyn shala tuzdalǵan balyq daıyn bolyp shyǵady. Kepken balyqty qurǵaq, salqyn jerde saqtaý kerek. Joǵary temperatýrada ystalǵan balyqtyń tuzy 3% bolady; balyqtyń iri-usaqtyǵyna qaraı 1 saǵattap 5 saǵatqa deıin 80-140oS temperatýrada ystalady; ony úı tońazytqyshynda 3 kún saqtaýǵa bolady. Tómengi temperatýrada ystalatyn balyqty 28-35oS temperatýrada 1 táýlikten 4 táýlikke deıin ystaıdy. Onyń tuzy 5-12%, dymqyldyǵy 60%-ten aspaıdy. Uzaq saqtalady.
Balyqtan juǵatyn aýrý
Opıstorhoz (baýyrdaǵy) qurt aýrýy – adamnyń jáne balyqpen qorektenetin janýarlardyń baýyr ózeginiń, uıqy beziniń, qýyq jolda-rynyń zaqymdalýymen sıpattalatyn parazıtarlyq aýrý. Astana qalasy jáne Aqmola oblysynda opıs-torhoz aýrýynyń juqtyrý kózderi bolyp Qorǵaljyn kóli, Esil, Nura ózenderi sanalady. Óıtkeni sýy las osy ózen, kólderden aýlan-ǵan balyqty jegen adam opıstorhozdy juqtyrýy ábden múmkin. Sodan, naýqas adamnyń baýyry, uıqy bezi zaqymdanyp, dári – dármek-pen uzaq ýaqyt emdelýge ákep soqtyrady. Sol sebepti bazarlardan balyqty tańdap, talǵamaı satyp al-mańyz. Jasyratyny joq, qazir Astana qalasynyń bazarlarynda aýrý balyqtardy satatyn da alaıaqtar az emes.
Organızmge engen opıstorhtar ózek qabyrǵalary-na jabysady jáne tinderdi jaraqattaıdy. Adam balyqtyń tuqylyq túrine jatatyn: taban balyq, aq-taban sıaqty balyqtardy shala pisken nemese shıkileı jegende aýrýdy juqtyrýy múmkin.
Aýrý jedel bastalyp, de-ne qyzýynyń joǵarylaýy baıqalady, jalpy álsizdik bılep, tamaqqa tábiti bolmaıdy, keıbir syrqattanǵan adamdarda esekjem túrinde bórtpe paıda bolady, ishi men oń jaq qabyrǵa asty aýyrady. Opıstorhozben aýyrǵan adam óz nájisimen parazıt jumyrtqasyn syrtqy ortaǵa bóledi, ol ju-myrtqalar sý aıdyndaryna túsip, sýdaǵy ulýlardyń denesinde ári qaraı damyp jetiledi. Ulýlardan jetilgen qurttar jylysyp sýǵa shyǵady da, tuqy tuqymdas balyqtardyń boıyna enedi.
Opıstorhozdy juqtyryp alýdan saqtandyrý maqsa-tynda aldymen shıki nemese shala pisken balyqty jemeý kerek, jańadan aýlanǵan balyqty kem degende 20 mınýt qaınatý nemese qýyrýy qajet. 1 keli balyqty 200 gram tuz salynǵan tuzdy sýda tuzdaý kerek. Úlken balyqtardy tuzdy sýda – 40 kún, kishi balyqtardy – 21 kún ustaý qajet.
Naýqas mindetti túrde aýrýhanada jatyp dárigerdiń qadaǵalaýynda emdelip, odan keıin de baqylaýda bolýǵa tıisti.
Balyq taǵamdary
Balyqty bútindeı jáne basyn alyp tastapta pisire berýge bolady. Ol úshin qabyǵyn arshyp, jelbezekterin jýady.
Ortasha (0,5-1,5kg) balyqtardy qabyǵyn arshyp jelbezegin kesip, ishek–qarnyn basymen qosyp alyp tastaıdy. Úlestik bólikterge bóledi.
1,5 kg salmaǵy bar balyqtardy qatarlap qoıady. Aldymen onyń qabyǵyn arshyp, basyn, quıryǵyn, arqa jelbezegin kesip alyp tastaıdy. Jonyn tiledi. Kókserekke, taýtan, alabuǵa sıaqty balyqtarda bul áreketter óńdemese buryn jasalady, sebebi júzý qanaty óte ótkir bolady, sosyn basqa jelbezekterin kesedi.
Sosyn etin taqtaıǵa qoıyp, basynan quıryǵyna qaraı tiledi. Pyshaqty qabyrǵa súıekterin negizge alyp, omyrtqa boıymen júrgizedi, ekinshi jon etin bólý úshin balyqty aýdaryp qoıyp, ony omyrtqalyq súıekten tiledi. Alynǵan súbeni úlestik bólikterge bóledi. Alǵashqy óńdeýdiń tehnologıalyq sqemasyn súıegimen qosa jasaıtyn balyqttarǵa: jylan balyq, laqa, navaga, iri jaıyndar, qambala jatady.
Qambalanyń aq jaǵyndaǵy qabyǵyn tazalaıdy, al qara jaǵyndaǵy terisin sypyrady. Sodan soń basyn kesedi. Sol kesilgen jerden bastap qyrady. Balyqty jýyp, úlestik bólikterge 90 buryshpen kesedi. Qabyrshyqsyz balyqtardyń ishek–qarnyn aqtarady, jýady, basyn aınaldyra tilik jasap, terisin sypyryp alyp tastaıdy (iri balyqtardy).
Shemirshekti súıegi bar balyqtardy kelesideı óńdeıdi. Bekire tuqymdas balyqtardyń arqasyndaǵy ótkir, qatty tómpeshikterdi kesip alyp tastaıdy. Sodan soń ishek – qarnyg arshıdy, basyn tós jelbezegimen birge shaýyp tastaıdy. Sosyn quıryǵyn aınaldyra tilip, balyqty sol qolmen qysyp ustap turyp, oń qolmen shemirshegin burap, arqa sińirin alyp tastaıdy. Ony alyp tastaǵan soń balyqtyń dál ortasynan arqa betinen uzyndyǵynan tilip, eki bólikke bóledi. Sodan soń balyqty 5-8 mınýttaı 85-90 S temperatýradaǵy sýǵa bir malyp alady. Arqa sińirin alyp tastaǵan soń arqa omyrtqasynyń boıymen teńdeı etip eki bólikke bóledi. Olar zveno dep atalady. Zvenolardaǵy sińirlerdi ystyq sýdan shyǵarǵan soń alyp tastaýǵa bolady. Ystyq sýda turǵan jerinde janyndaǵy qatty tómpeshikterdi pyshaqpen alyp tastaý qajet. Sodan soń qoıý aqýyzyn jýyp tastaý kerek.
Eger zvenolardy tutas kúıinde pisirý kerek bolsa, sińirdi birneshe jerden kesedi. İshine qaraı búktep,zvenony jippen baılaıdy. Úlestik bólikterdi sýǵa bir malyp alyp, jyly sýmen jýady.
Balyqty pisirý
Balyqtyń úlestik (porsıalyq) bólikterin pisirý úshin tuzyq taba nemese qańyltyr bir qatarǵa tizip, ystyq sýdy eki ese mol quıyp, tuz, dámdeýishter, tamyr sabaqtar jáne pıaz qosyp qaınatady. Sodan soń otty báseńdetip, 12-15 mınýt qoıamyz. Bekire tuqymdas bútindeı jáne zvenomen balyqqa arnalǵan qazandardyń torlaryna (qabyǵyn tómen qaratyp), sýyq sý quıyp, qaınatady. Oǵan tuz qosyp, otty baıaýlatyp pisiredi.
Balyqtyń sólin saqtap qalý úshin óz sorpasynda sýytady. Súırik balyq bútindeı pisiriledi. Quıryǵyndaǵy etin kesip, ol jerge balyqtyń tumsyǵyn tyǵyp qoıady. Sonda ol dóńgelek pishinge keledi. Arqalyǵyndaǵy býyltyq pisken soń alynady.
Pisirilgen balyqty usyný
Pisirilgen balyqqa garnır retinde kartop usynylady. Sybaǵalap usynǵanda kartopty bóshke, almurt nemese shar táridi pishinge keltiredi. Jappaı usynǵan kezde kartoptyń kólemine, birkelkiligine nazar aýdarý kerek. Pisirilgen balyqqa garnır retinde kartop ezbesin paıdalanýǵa bolady. Kartopqa tortasynan aırylǵan maı quıyda, ústine jasyl kók sebedi. Pisirilgen balyqqa mynadaı tuzdyqtar beriledi: polsha tuzdyǵy, gooland tuzdyǵy, tomat tuzdyǵy, shaıan tuzdyǵy. Tuzdyqty bir shetine ǵana quıady. Tuzdyqty jeke de usynýǵa bolady. Pisirilgen balyqty sopaq ydysqa salyp nemese tárelkemen usynady.
Balyqty bóktirý
Nil, baqtah, súırik tuqymdas balyqtardy bútindeı, al bekire tuqymdas balyqtardy iri kesektep (zvenolap), úlestep súbesin terisiz jáne qabyrǵa súıekterin 30 buryshpen kesip, sýǵa bóktirýge boldy.
Tabanyń ishine bir qatarǵa tizip ornalastyrady. Tabanyń túbine maı jaǵady. Ústine (1kg – ǵa 0,3l) sorpa quıady. Tuz, taıyrsabaqtar, pıaz salyp qaqpaǵyn jabady. Qaınaǵan soń otty basyp 10-12 mınýt bóktiredi. Bóktirý barysynda beriletin balyqtyń tuzdyǵyna qaraı lımon shyrynyn, júzimniń aq sharabyn, qozyquıryq, tuzdalǵan qıardyń sýyn quıady.
Bóktirilgen balyqty usyný.
Bóktirilgen balyqqa garnır esebinde qaınatylǵan kartopty úgip, ár túrli pishinge keltirip, sondaı-aq kartop ezbesimen usynýǵa bolady. Qyzdyrylǵan tárelkege balyqtyń kesigin qoıyp, oǵan tuzdyq quıady. Bir shetine garnır salady. Kartopqa tortasynan aıyrylmaǵan maı quıyp, ústine jasyl kók sebedi. Balyqty úlestep nemese sybaǵalap usynǵan kezde lımonnyń bir tiligin jáne aq jelkektiń bir sabaǵyn qosady. Sondaı-aq balyqqa pisirilgen aq sańyraýqulaq nemese qozyquıryqtar konservilengen shaıannyń bir tiligin qosyp qoıýǵa da bolady..
Qýyrylǵan balyq
Balyqty bútinde, kesektep, zvenolap jáne úlestik kesekter etip maıǵa, frıtúrde jáne ashyq otqa qýyrylady.
Balyqtardy qýyrýǵa daıarlaý
Usaq balyqtardy negizgi ádispen qýyrý úshin basyn qosyp nemese basyn alyp tastaý qajet. Ortasha balyqtardy kópnese dóńgelektep, al iri balyqtardy qabyǵymen bólikterge bólip, súıekterimen jáne súeksiz daıarlaıdy.
Balyqty qýyrý aldynda tuzdaıdy, burysh sebedi jáne unǵa aýnatady. Qýyrýǵa ortasynan aıyrylǵan maı jáne tazartylǵan osimdik maıy paıdalanylady.
Balyqty frıtúrde qýyrý úshin balyqtyn etin súıeksiz jáne qabyqsyz qylyp alyp, olardan mynadaı jartylaı ónim alynady: «frı balyǵy» «bantık», «segizdik», «qamyrdaǵy» balyq, frıtúrde sonymen birge telnoe (jartymaıshyq as) de daıyndalady.
Terisiz jáne súıeksiz balyq etinen kotlet jáne úzbe (knel) massasyn alady. Balyqty jetekteýge, sondaı-aq, balyqty ashyq otta jáne frıtúerde daıarlaýǵa bolady.
Úlestik bólikterdi 300 buryshtap kesip, tuzdap, burysh seýip, unǵa aýnatylyp lezonǵa batyrady. Bekire tuqymdas balyqtardy úlestik keseterge bólip, qaınap turǵan sýǵa 2-3 mınýt batyrady. Sodan soń ony salqyn sýmen jýyp burysh sebedi.
«Don zrazasynyń» jartylaı ónimin daıarlaý úshin taza súzbeden úlestik kesekterdi jaılap, janshyp otyryp alady. Oǵan farysh qosyp, ónimdi shylym tárizdi pishinge keltiredi. Unǵa aýnatyp, lenzonǵa batyrady. Farysh úshin pıazdy taıaqshalap úgedi de, sýǵa bóktiredi. Pisirilgen jumyrtqany týrap, jasylkók qosady. Faryshqa qýyrylǵan sańyraý qulaq qossada bolady.
Bekire tuqymdas balyqtardy istikte qýyrý úshin terisiz shemirsheksiz úlestik kezekterdi 900 buryshtap kesip, qalyńdyǵy 4-5 sm etip daıarlanady. Tesekterdi ósimdik maıyn, lımon shyryny, burysh,tuz, dámdeýishtermen jasylkók qosyp marınadtap, 3-4 saǵattaı salqyn jerge qoıady. Torda (grıl) bekire tuqymdas balyqtardy qýyrý úshin balyqty terisi men shemirsheginen ajyratyp, 300 buyshtap úlestik kesekterge bólip, tortasynan aırylǵan sary maı jaǵyp aýnatady.
Balyqtardy qýyrý
Negizgi ádispen qýyrý úshin maıdy 1600S-ta qyzdyrady. Aldymen balyqtyń bir jaǵyn, sosyn ekinshi jaǵyn qýyryp alady da, sodan soń 8-10 mınýttaı qýyrý shkafynda ustaıdy.
Frıtúrde qýyrý úshin maıdy 170-180 etip qyzdyrady. Sodan soń balyqtyń eki jaǵyn da qýyrady. Qýyrylǵan balyqty súzgige súzip, maıyn sorǵytyp bolǵan soń qýyrý shkafyna qoıady. Balyqtardy ashyq janyp turǵan shoqqa jáne elektr torda da qýyrýǵa bolady. Oǵan qaıyńnyń jáne t.b. shoǵyn paıdalanýǵa bolady.
Qýyrýdan buryn tordy keptirip, qyzdyryp, shoshqa maıymen maılaıdy. Sosyn ónimdi ornalastyryp eki jaǵynda qýyrady.
İstikpen qýyrar aldynda balyqty marınadtap alyp, istikke shanshyp tizedi. Sodan soń ústine tortasynan aırylǵan sary maı búrkip, aǵashtyń shoǵyn nemese elektr torda qýyrady. Qýyrý kezinde istikti aınaldyryp túrý kerek.
2.1 EKONOMIKA (TEHNOLOGIALYQ KARTALAR, SYZBALAR, ESEPTER)
|
Balyq aty |
Jeýge jaramdy bóligi % |
Jaramsyzbóligi Barlyǵy % |
Basy |
|
Sazan Karp Treska Keta Shortan balyq |
75,8 78,8 58,5 73,2 62,4 |
24,2 21,2 41,5 26,8 37,6 |
18,6 19,0 19,3 10,8 15,8 |
Adamdarda sıntezdelmeıtin qyldarynyń kez kelgen bireýi aǵzada jetispese, onda densaýlyqqakeri áserin tıgizedi. Sondaı-aq balyqta 0,1—30% maı, 0,9—2% dárýmender men mneraldyq zattar bolady. Sút qorekti janýarlardyń maıyna qaraǵanda balyqtyń maıy suıyq bolady, óıtkeni onyń quramynda zat almasýyna mańyzdy ról atqaratyn qanyqpaǵan maı qyshqyldary kóp bolady. Taǵamda qanyqpaǵan maı qyshqyldary jetkiliksiz bolsa, ol aterosklerozdyń damýyna yqpal jasaıtyn holesterınniń almasýyn buzady Balyq maıly bolǵan saıyn, quramyndaǵy sý az bolady Balyqtaǵy sý baılanysqan jáne bos kúıinde bolady. Mal etine qaraǵanda balyq eti asqortý bezderiniń sekresıasyna belsendi áser etedi. Adam kem degende mindetti túrde aptasyna bir ret tamaqtaný rasıonyna balyq etin qosý kerek. Balyqtyń sapasyn anyqtaýda eń birinshi syrtqy kórsetkishterine mindetti túrde kóńil aýdarý kerek. Jańa aýlanǵan sapaly balyqtyń jelbezekteri alqyzyl tústi, kózderiniń múıizshe qabaty jáne qabyrshaǵy men kózdi qaptap turǵan shyryshy móldir, qursaq bóligi isinbegen jáne zaqymdaǵan, qabyrshaǵy denesine jabysyp jáne barlyq bóliginde jaǵymsyz ıis bolmaýy kerek.
Keıbir tuzdalǵan balyqtardyń kóziniń túsip qalýy nemese qabyrshaǵynyń keıbir jerleriniń sydyrylýyn búliný belgilerine jatqyzýǵa bolmaıdy. Ol tuzdaý prosesinde paıda bolǵan belgiler. Jeýge bolmaıdy: Balyqtyń semiz sorttaryn (kambala, paltýs, t.b.), súrlengen jáne tuzdalǵan balyqty, konservilerdi.
Júrek, gıpertonıa, ateroskleroz aýrýlarynda, búırek pen nesep jolynyń keıbir syrqatynda.
Jeýge bolady: Balyq-tyń semiz emes ár túrli sorttaryn (kókserke, alabuǵa, shortan, navaga, hek, karp, treska, muzbalyq) sýfle, bıtochkı, kotlet, teftelı túrinde jáne kesekteı. Asyp, asqan soń azdap qýyrǵan kúıde, tuzsyz jeıdi.
Jeýge bolmaıdy: Balyqtyń semiz sorttaryn tuzdalǵan, súrlengen balyq-tardy, basytqylyq konservilerdi.
Balyq jeseńiz, júregińiz jaqsarady.
Aptasyna 100-200 gram balyq jeý júrek aýrýlaryna ushyramaýǵa járdem-desedi eken. Mundaı pikirge Haıdarabadtaǵy Ulttyq taǵam ınstıtýtynyń ǵalymdary kelip otyr. Balyqtyń quramyndaǵy amın qyshqyldary «motorymyzdyń» jumys isteý qabiletin arttyryp, yrǵaqtylyǵyn saqtaıdy eken.
Balyq taǵamdarynyń profılaktıkalyq qasıetine degen qyzyǵýshylyq 1971 jyly Grenlandıa eskımostaryna júrgizgen tekserý nátıjesinde týǵan. Kóp mólsherde maı men holesterındi joǵaltqandaryna qaramastan olar júrek aýrýy degenniń ne ekenin bilmeıdi.
TEHNOLOGIALYQ NUSQAÝ
Taǵamnyń ataýy: Qamyrdan daıyndalǵan taǵam: irimshik qosylǵan «Vatrýshka»
|
Tehnologıalyq prosestiń qysqasha sıpattamasy |
Daıyn taǵamnyń qysqasha minezdemesi |
||||
|
Jartylaı daıyn ónim daıarlaý: bir úlesi – bantık tárizdi, ekinshisi – segizdik tárizdi. Birinshi jaǵdaıda taza súzbeden úlestik kesekterdi romb sıaqty etip kesektiń ortasyn tilip, oǵan kelesi ushyn engizip, bantık sıaqty búktep, tuz, burysh seýip, unǵa aýnatady. Sosyn lezonǵa batyrady da, aq nannyń kepken untaǵyna taǵy da aýnatady. Segizdik túrindegi jartylaı daıyn ónimdi alý úshin súzbeni qalyńdyǵy 0,8-1 sm jáne eni 4-5 sm etip, eki qaıtara unǵa aýnatady. Sodan soǵ segizdik túrine keltirip, istikke túıreıdi. |
Taǵamdy aq jelkek pen nemese lımondy dónlek etip kesip ásemdeıdi. Qýyrylǵan balyqqa buqtyrylǵan oramjapyraq, qara qumyr botqasyn, qýyrylǵan bálishqabaq, kádi, qyzanyq, pisirilgen kókenisterdi usynady.
|
||||
|
Azyq-túlik ataýy |
Sybaǵaǵa arnalǵan azyq-túlik normasy |
Sybaǵa kóleminiń esebi |
|||
|
5 |
10 |
15 |
|||
|
Brýtto |
Netto |
Azyq-túlik kólemi g (netto) |
|||
|
Balyq (kókserke) |
192 |
92 |
460 |
920 |
1380 |
|
un |
7 |
6 |
30 |
60 |
90 |
|
Jumyrtqa |
7 |
1/7 dana |
40 |
80 |
120 |
|
Kepken nan untaǵy |
20 |
15 |
75 |
150 |
225 |
|
Jasyl kók |
15 |
10 |
50 |
100 |
150 |
|
Lımon qyshqyly |
7 |
7 |
35 |
70 |
105 |
|
Kartop |
800 |
650 |
325 |
650 |
975 |
|
Maıonez |
100 |
100 |
50 |
100 |
150 |
|
kornıshon |
58 |
50 |
250 |
500 |
750 |
|
«ıýjnyı» tuzdyǵy |
4 |
4 |
20 |
40 |
60 |
|
Frıtúrge arnalǵan maı |
40 |
35 |
175 |
350 |
525 |
|
Shyǵymy |
|
335 |
1675 |
3350 |
5025 |
Kálkýlásıalyq karta
Taǵam ataýy: Qamyrdan daıyndalǵan taǵam: irimshik qosylǵan «Vatrýshka»
|
№ |
Kerekti azyq-túlik |
Ólshem birligi |
Massa |
Baǵasy |
Somasy |
|
1 |
Balyq (kókserke) |
Kg |
92 |
400-00 |
36-80 |
|
2 |
Un |
Kg |
6 |
200-00 |
1-20 |
|
3 |
Jumyrtqa |
Dana |
1/7 dana |
25-00 |
0-20 |
|
4 |
Kepken nan untaǵy |
Kg |
15 |
30-00 |
0-45 |
|
5 |
Jasyl kók |
Baý |
10 |
50-00 |
0-50 |
|
6 |
Lımon qyshqyly |
Qorap |
7 |
70-00 |
0-49 |
|
7 |
Kartop |
Kg |
650 |
80-00 |
52-00 |
|
8 |
Maıonez |
Qorap |
100 |
100-00 |
10-00 |
|
9 |
Kornıshon |
Kg |
50 |
100-00 |
5-00 |
|
10 |
«ıýjnyı» tuzdyǵy |
Lıtr |
4 |
150-00 |
0-60 |
|
11 |
Frıtúrge arnalǵan maı |
Kg |
35 |
250-00 |
8-75 |
|
|
Shyǵymy |
|
335 |
|
115-99 |
Jaryǵy úshin: 15% -17-40
Jumysy úshin: 10% 11-60
Bolady: 29-00
Barlyǵy: 144-99
TEHNOLOGIALYQ NUSQAÝ
Taǵamnyń ataýy: Qýyrylǵan frı balyǵy
|
Tehnologıalyq prosestiń qysqasha sıpattamasy |
Daıyn taǵamnyń qysqasha minezdemesi |
||||
|
Keptirilgen tutas balyqty nemese úlestik keskinderdi tuzdap, buryshtap, unǵa aýnatyp tabaǵa jaqsy qyzdyrylǵan maıǵa salady da, eki jaǵyn da altyn tústi bolǵansha 140-160ºS tempıratýrasynda 5-10 mınýt bolǵansha qýyrady. Balyqty 250º S tempıratýrasy men ary qaraı qýyrǵysh shkafta 5-7 mınýt daıyn bolǵansha qýyrady.Qýyrýdyń jalpy ýaqyty 10-20mınýt. Qýyrýdyń aıaǵynda balyq 85-90ºS deıin qyzady. Balyqtyń daıyndyǵyn ústine paıda bolatyn maıda qýys kópirshikter arqyly bilýge bolady. Qýyrylǵan balyqty jylytyp óńdeýden soń kidirmeı usynady. |
Jylytylǵan tárelkege nemese úlestik tabaqqa garnırdi kartop ezbesi túrinde qoıady. Janyna qýyrylǵan balyq sanyn, ústine eritilgen sary maı quıady. Bólekshe balyqqa tomat tuzdyǵyn, negizine qyzyl nemese tomatty kókenis tuzdyǵyn usynady. |
||||
|
Azyq-túlik ataýy |
Sybaǵaǵa arnalǵan azyq-túlik normasy |
Sybaǵa kóleminiń esebi |
|||
|
5 |
10 |
15 |
|||
|
Brýtto |
Netto |
Azyq-túlik kólemi g (netto) |
|||
|
Balyq (netto) |
190gr |
184gr |
920 |
1840gr |
2760 |
|
Un |
15gr |
12gr |
60 |
120gr |
180 |
|
Jumyrtqa |
3/6 |
2/7dana |
85 |
170 |
255 |
|
Keptirilgen nan |
26 |
30 |
150 |
300gr |
450 |
|
Jasyl maı úshin sary maı |
20gr |
17gr |
85 |
170gr |
255 |
|
Jasyl kók |
5 |
5 |
25 |
50gr |
75 |
|
Kartop |
820gr |
800gr |
4000 |
8000gr |
12000 |
|
Moıonez |
110gr |
100gr |
500 |
1000gr |
1500 |
|
Kornıshondar |
55gr |
50gr |
250 |
500gr |
750 |
|
″Iýjnyı″ tuzdyǵy |
6gr |
4gr |
20 |
40gr |
60 |
|
Shyǵymy |
|
335gr |
6010 |
12020gr |
18030 |
Kálkýlásıalyq karta
Taǵam ataýy: Qýyrylǵan frı balyǵy
|
№ |
Kerekti azyq-túlik |
Ólshem birligi |
Massa |
Baǵasy |
Somasy |
|
1 |
Balyq (netto) |
Kg |
184gr |
300-00 |
55-20 |
|
2 |
Un |
Kg |
12gr |
200-00 |
2-40 |
|
3 |
Jumyrtqa |
Kg |
2/7dana |
20-00 |
0-16 |
|
4 |
Keptirilgen nan |
Baý |
30 |
100-00 |
3-00 |
|
5 |
Jasyl maı úshin sary maı |
Kg |
17gr |
200-00 |
3-40 |
|
6 |
Jasyl kók |
Kg |
5 |
50-00 |
0-25 |
|
7 |
Kartop |
Kg |
800gr |
70-00 |
56-00 |
|
8 |
Moıonez |
Dana |
100gr |
80-00 |
8-00 |
|
9 |
Kornıshondar |
Baý |
50gr |
100-00 |
5-00 |
|
10 |
″Iýjnyı″ tuzdyǵy |
Qorap |
4gr |
80-00 |
0-32 |
|
11 |
Shyǵymy |
|
335gr |
1200-00 |
77-73 |
Jaryǵy úshin:15%-10-65
Jumysy úshin:10%-7-77
Bolady: 19-42
Barlyǵy: 97-15
Tehnologıalyq karta Pisirilgen balyq, «polsha» tuzdyǵy
|
Azyq-túlikter |
Brýtto |
Netto |
|
Bekire |
213 |
128 |
|
Sábiz |
4 |
3 |
|
Basty pıaz |
3 |
2 |
|
Aq jelkek |
3 |
2 |
|
Pisirilgen balyqtyń salmaǵy |
- |
100 |
|
Kartop |
500 |
396 |
|
Sary maı |
70 |
70 |
|
Jumyrtqa |
1 dana |
40 |
|
Jasyl kók |
3 |
3 |
|
Lımon qyshqyly |
0,1 |
0,1 |
|
Shyǵymy:100/150/100 |
||
Balyqty úlestep bólip, terisi jáne súıekterimen tabaǵa terisin joǵary qaratyp, ústine ystyq sý (500g), ishine tamyrsabaqtar men pıaz, tuz, lavr japyraǵy jáne birneshe túıir qara burysh qosyp, qaınatyp, 12-15 mınýt baıaý otqa pisiredi.
Usynǵansha ystyq sorpanyń ishinde 30 mınýttan asyrmaı ustap turýǵa bolady.
«Polsha» tuzdyǵy
Jumyrtqany bútindeı pisirip, sýytyp, arshyp ,úgitedi. Aq jelkek nemese askókti usaqtap týraıdy. Sary maıdy eritip, úgitilgen jumyrtqa men tuz qosyp aralastyrady. Tuzdyqty aralastyryp, 70-ta ysytyp ustaıdy. Sodan soń pisirilgen balyqqa qosyp usynady. Kartopty bóshke tárizdi etip, arshyp, pisirip, keptiredi. Usynǵan kezde qyzdyrylǵan ydysqa pisirilgen kartopty salyp, ústine maı quıyp, jasylkók sebedi. Janyna balyqty qoıady.
Tárelkedegi balyqqa tuzdyq quıyp, qasyna bólek ydyspen tuzdyq usynady.
Jartylaı daıyn ónim daıarlaý: bir úlesi – bantık tárizdi, ekinshisi – segizdik tárizdi. Birinshi jaǵdaıda taza súzbeden úlestik kesekterdi romb sıaqty etip kesektiń ortasyn tilip, oǵan kelesi ushyn engizip, bantık sıaqty búktep, tuz, burysh seýip, unǵa aýnatady. Sosyn lezonǵa batyrady da, aq nannyń kepken untaǵyna taǵy da aýnatady. Segizdik túrindegi jartylaı daıyn ónimdi alý úshin súzbeni qalyńdyǵy 0,8-1 sm jáne eni 4-5 sm etip, eki qaıtara unǵa aýnatady. Sodan soǵ segizdik túrine keltirip, istikke túıreıdi.
Jartylaı daıyn ónimdi aldymen frıtúrde, sodan soń qýyrý shkafynda qýyrady.Shıki kartopty kesektep kesedi, matamen keptiredi, frıtúrde qýyrady, súzgimen súzip, kepserge qoıady.sonda maıy sorǵıdy. Sodan soń usaq tuzben tuzdaıdy.
Qýyrylǵan balyq
|
№ |
Ónimniń ataýy |
Brýtto |
Netto |
10 porsıany eseptegende |
Baǵasy |
|
1 |
Kókserke |
330-335 |
310-238 gr |
3100 gr |
300-00 |
|
2 |
Un |
16 gr |
12 gr |
120 gr |
200-00 |
|
3 |
Ósimdik maıy |
16 gr |
12 gr |
120 gr |
360-00 |
|
4 |
Kartop |
112 gr |
108 gr |
1080 gr |
70-00 |
|
5 |
Sary maı |
12 gr |
10 gr |
100 gr |
200-00 |
|
6 |
Shyǵymy |
|
260 gr |
4520 gr |
|
Keptirilgen tutas balyqty nemese úlestik keskinderdi tuzdap, buryshtap, unǵa aýnatyp tabaǵa jaqsy qyzdyrylǵan maıǵa salady da, eki jaǵyn da altyn tústi bolǵansha 140-160ºS tempıratýrasynda 5-10 mınýt bolǵansha qýyrady.
Balyqty 250º S tempıratýrasy men ary qaraı qýyrǵysh shkafta 5-7 mınýt daıyn bolǵansha qýyrady. Qýyrýdyń jalpy ýaqyty 10-20mınýt. Qýyrýdyń aıaǵynda balyq 85-90ºS deıin qyzady. Balyqtyń daıyndyǵyn ústine paıda bolatyn maıda qýys kópirshikter arqyly bilýge bolady. Qýyrylǵan balyqty jylytyp óńdeýden soń kidirmeı usynady.
Jylytylǵan tárelkege nemese úlestik tabaqqa garnırdi kartop ezbesi túrinde qoıady. Janyna qýyrylǵan balyq sanyn, ústine eritilgen sary maı quıady. Bólekshe balyqqa tomat tuzdyǵyn , negizine qyzyl nemese tomatty kókenis tuzdyǵyn usynady. Taǵamdy aq jelkek pen nemese lımondy dónlek etip kesip ásemdeıdi. Qýyrylǵan balyqqa buqtyrylǵan oramjapyraq, qara qumyr botqasyn, qýyrylǵan bálishqabaq , kádi , qyzanyq, pisirilgen kókenisterdi usynady.
Kálkýlásıalyq karta
Taǵam ataýy: Qýyrylǵan balyq.
|
№ |
Kerekti azyq-túlik |
Ólshem birligi |
Massa |
Baǵasy |
Somasy |
|
1 |
Kókserke |
kg |
238 g |
300-00 |
74-04 |
|
2 |
Un |
kg |
12 g |
200-00 |
2-04 |
|
3 |
Ósimdik maıy |
lıtr |
12 g |
360-00 |
4-32 |
|
4 |
Kartop |
kg |
108 g |
70-00 |
7-56 |
|
5 |
Sary maı |
kg |
10 g |
200-00 |
2-00 |
|
|
SHYǴYMY: |
|
260 g |
|
86-96 |
Jaryǵy úshin:15% 13-04
Jumysy úshin:10% 8-69
Bolady: 21-73
Barlyǵy: 108-69 s.b
3 QORYTYNDY
Balyqtardyń adam ómirindegi mańyzy óte zor. Balyqtan tamaqtyq prodýktiler óndirýmen qatar tirshiliktiń mańyzy bar paıdaly vıtamın, qorektik un tyńaıtqyshtyq túkter de óndiriledi. Bizdiń elimizde halqymyzdyń ál-aýqatynyń jaqsarýy olardyń balyq ónimderine degen talabyn árqashanda arttyratynyna kúmánbiz. Sondyqtan osyndaı zańdy talapty sheshýde balyq ónerkásibi men ıhtıologıa ǵylymynyń aldynda jaýapty mindet bar.
Ystyq balyq taǵamdary tamaqtaný kásiporyndary daıyndaıtyn taǵamdar assortımentinde eleýi oryn alady. Balyqtan ázirlengen taǵamdarda beloktar kóp bolady jáne olar et belogine qaraǵanda jaqsy sińimdi. Balyq et ulpalary mal etimen salystyrǵanda jumsaq ári názik. Sebebi balyq dáneker ulpalary qabatyndaǵy kolagen turaqtylyǵy qyzdyrǵanda nasharlaıdy jáne glútınge tez aınalady.
Paıdalanylatyn balyq túrlerine baılanysty olardan ázirlengen taǵamdardaǵy maı mólsheri ártúrli keledi. Eń kóp mólsherde maılar qurtpa balyqtan, baǵlan balyqtan, shabaqtarodan, tiken balyqtan, kalpýstan, kambalyqtan, shortannan, alabuǵadan, sazannan ázirlengen taǵamdardyń quramynda maı az bolady. Taǵamǵa sáıkes garnır men tuzdyqty tańdap alý úshin ondaǵy maı mólsherin bilý qajet.
Balyq taǵamdary mıneraldyq zattarǵa da (natrıı, fosfor, ıod, kalıı, kúkirt, hlor, temir, mys, t.b.) baı. Al teńiz balyqtarynan zirlengen taǵamdarda olar erekshe kóp bolady. Balyq ónimderi quramynda kóp mólsherde D, A vıtamınderi bolady, al keıbireýlerinde V jáne V2 vıtamınderi kóp. Balyqtaǵy ekstraktıvtik zattar arasynda tábet shaqyratyndary bolady.
Dámdik sapasy men quramynda bolatyn qorektik zattardyń mólsheri jaǵynan balyq túrleriniń ózara aıyrmashylyqtary bar. Sondyqtan balyqtan taǵamdar daıyndaǵanda aspazdyq óńdeý ádisin tek qana olardyń dámdik sapasyn ǵana emes, qorektik baǵaly zattardyń tolyq saqtalýyn esepke alý kerek. Balyq taǵamdaryn jylýmen óńdeý ádisine baı lanysty pisirilgen, negizgi ádispen qýyrylǵan, toǵytpa maıda qýyrylǵan, buqtyrylǵan, ystyqta qaqtalǵan dep bóledi.
Balyq taǵamdaryn jylytylǵan usaq tárelkelerde, dóńgeleýk metal nemese sopaqsha tabaqta, sybaǵa tabaǵa salyp usynady. Ystyq taǵamdardyń usyný kezindegi temperatýrasy 650S – dan tómen bolýy kerek. Ár sybaǵaǵa tıisti balyq mólsheri 75, 100 ne 125g.
4. PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER
- Aspazdyq G.E.Besimbaeva, E.B.Besimbaev.
- Taǵam daıarlaý praktıkýly. I.Samsaev, N. Ospanova.
- Taǵamdyq óndirister praktıkýmy. M. M. Mırzahanova.
- Naýbaıhana, makaron jáne kondıter óndirisi tehnologıasy men jabdyqtary. R. Jylysbaeva, J. Orynbaeva.
- Agronomıa negizderi Q. Árinov, A. Naǵymtaev, M. Ysqaqov, N. Serikpaev, I. Jumaǵulov.
- Kálkýlásıa jáne esep boıynsha praktıkým. T. Stasevıch, Q. Baımanova.
- Qoǵamdyq taǵam ónimderin óndirý tehnologıasá. I. M. Samsaev, N. J. Ospanova. N. I. Grısúk, R. A. Jýravleva, L. S. Chýlakova.
You Might Also Like
-
Ońtústik Qazaqstan obylysy Shardara aýdany № 16 kolej Daıyndaǵan: TU-43 top stýdenti Qaıyrbek Uldana Asylhanqyzy Jetekshisi arnaıy pán oqytýshy Sagımova Aqsholpan Nurlybaıqyzy
-
Aqparatty bir eki shertý arqyly tabýǵa bolatyn zamanda bizdiń kórmegen dúnıemiz qalmaǵan sekildi. Biraq álem tańǵajaıyp nárselerge toly, al olardy sýretke túsirip beınelep qalý úlken sáttilik. Vilim...
