InfoHub Logo

14 qazan kúni Bókeı ordasy aýdany Han ordasy aýylynda Bókeı handyǵynyń 215 jyldyǵyna jáne Jáńgir han mektebiniń 175 jyldyǵyna oraı mereıtoılyq sharalar ótpekshi. Batys Qazaqstan, sonyń ishinde Bókeı ordasy tarıhynda Jáńgir mektebiniń orny erekshe. Bul jóninde uzaq ýaqyt boıy Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetine basshylyq etken belgili ǵalym, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, profesor Qazybaı Bozymov bylaısha áńgimelep berdi.

Onyń aıtýynsha, Jáńgir han eýropalyq bilim beretin bastaýysh mektepti ashýdy Narynnyń bir bóligi Jasqus qumyna sol óziniń ordasyn tikken 1826 jyldyń ózinde oılaǵan deýge bolady. Patsha sheneýnikterine, sonyń ishinde Orynbor áskerı gýbernatory P.K.Essenge Ordada qazaq balalaryna arnap orys tilinde bilim beretin mektep ashý qajettigin dáleldep, áldeneshe ret hat jazǵan. Jáńgirdiń oıynsha, ondaı mektep qazaq balalarynyń Qazan ýnıversıteti men Orynbordaǵy Neplúev kadet korpýsyna, Reseıdiń basqa da oqý oryndaryna túsýi úshin kerek edi.

Jáńgirdiń mektep ashý jónindegi armany tek on bes jyldan keıin baryp iske asty. 1841 jyly 6 jeltoqsanda qazaq dalasynda qazaq balalary úshin tuńǵysh mektep ashyldy. Ol arhıv qujattarynda ýchılıshe dep jazylǵanmen, halyq aýzynda «Jáńgir mektebi» bolyp atalyp ketti.

Qaraǵaıdan qıyp salynǵan mektep úıi Ordadaǵy eńseli ǵımarattyń biri bolǵan. Eki qabatty ǵımarattyń ishi kórnektiligimen kóz tartqan kórinedi. Oqýshylardyń partasy, muǵalim ústeli men oryndyǵy, klass taqtasy, shyǵys mánerindegi oımysh býyltyq aǵash baǵanasy mektep ishiniń joǵary estetıkalyq talǵammen bezendirilgenin kórsetedi. Jáńgir han bul mektepti 1841 jyldan óz qaramaǵyna alyp, barlyq materıaldyq  qajetterin ózi qamtamasyz etip otyrǵan. 1905 jyly osy eki synyptyq mektep tórt synyptyq (qazirgi júıe boıynsha 9 synyptyq bilim beretin) qalalyq mektepke aınalyp, janynan muǵalimder daıarlaıtyn pedagogıkalyq kýrs ashylady. Mektepte shekti aspaptar orkestri, hor jáne baı kitaphana bolǵan.  

Shákirtterge orys muǵalimi dáris beretinin, oryssha oqytatynyn estigen ata-analar «Shoqynyp ketedi, orys bolyp ketedi» dep balalaryn mektepke berýden bas tartady. Muny kórgen Jáńgir olardyń oıynyń negizsiz ekenin dáleldeý úshin óziniń eki birdeı balasyn oqýǵa berip, úlgi kórsetedi. Odan basqa mekteptiń alǵashqy lektegi 25 shákirtiniń ishinde aýqatty otbasylardyń balalary bolǵan kórinedi. Olardyń bir-birinen jas alshaqtyǵy 9 ben 22 jas aralyǵynda eken. Terezeleri tústik betke qaraǵan mekteptiń ishi keń de jaryq eki úlken bólmeden turǵan. Onyń biri klasqa, ekinshisi jataqhanaǵa arnalyp jabdyqtalǵan. Tuńǵysh oqý oshaǵynyń úıi bizdiń kezimizge jetken joq, tek fotosýreti saqtalǵan. 25 oqýshynyń 18-i úıden kelip, jeteýi jataqhanada jatyp oqyǵan. 

Mektepte dinı dárispen birge orys tili, arıfmetıka, tarıh, jaǵrafıa sıaqty negizgi ǵylymı pánder oqytylǵan. Dintanýdy jáne shyǵys tilderin Sadrıddın Ámınov oqytqan eken. Mektep meńgerýshisi ári muǵalimi bolyp joǵary bilimdi mal dárigeri Konstantın Petrovıch Oldekop degen kisi istegen. Oǵan muǵalimdigimen qatar tárbıeshilik mindet qosa júktelipti. Keıin 1852 jyly Oldekopty Potanın aýystyrady. 

Mýzeı qoryndaǵy Bókeı ordasy mektepteriniń álbomynda Oldekop týraly: «Inspeksıa arhıvindegi hanǵa bergen uqypty esepterinen onyń óz jumysyn asa bilgirlikpen atqarǵandyǵyn, oqý isin tamasha sheberlikpen jolǵa qoıǵandyǵyn, yjdaǵattylyǵyn, óz isine shyn nıetimen berilgendigin ańǵarý qıyn emes. Ol osy mektepte on jylǵa jýyq eńbek etken kezinde orysy bar, qazaǵy bar jergilikti jerdiń qart turǵyndary arasynda ıgi isimen ózi týraly izgi estelik qaldyrdy» delingen. K.P.Oldekop biryńǵaı qazaq balalaryna orys tilin qapelimde meńgerip ketý qıynǵa túsetinin baıqady. Sondyqtan ony neǵurlym tezirek meńgerip, jetik bilý úshin mektepke orys balalaryn da qabyldap, aralastyryp oqytý kerek dep eseptedi. 1848 jyly ol qazaq balalarymen birge stavkadaǵy orys turǵyndarynyń balalaryn eshqandaı aqy almastan tegin oqytýǵa nıeti bar ekenin bildirip, ýaqytsha keńesten ruqsat surap, kelisimin alady. 

Bókeı ordasynan, onyń ishinde Jáńgir mektebinen shyqqan, halqyna adal qyzmet jasaǵan qaıratkerler, ǵalymdar, muǵalimder men dárigerler, zań qyzmetkerleri men agronomdar kóptep sanalady. Jáńgir mektebinde oqyp, keıbireýleri keıin oqýyn orys jerindegi joǵary oqý oryndarynda, áskerı ýchılıshelerde jalǵastyryp, daryndylyǵymen, iskerligimen kózge túsip tanylǵan zıaly azamattar, qaıratkerler, oqymystylar az bolǵan joq. Olardyń esimderi, tyndyrǵan isteri tarıhı derekterde saqtalyp, halyqtyń jadynda qalǵan. Keıbireýlerin atap ótý oryndy. Máselen, Dáýletkereı Shyǵaıuly - Bókeı han ólgennen keıin ýaqytsha ordanyń hany bolǵan Shyǵaı sultannyń balasy, ataqty dombyrashy, tókpe kúıdiń atasy. Sultandar ortasynan shyqsa da, bar ǵumyryn kúıge, ónerge arnaǵan. «Qońyr», «Bulbul», «Topan», «Jiger» degen kúıleri bárimizge tanys. Dáýletkereı sonymen birge biraz ákimshilik qyzmettermen de aınalysqan. Biraq aınalasyna jıi-jıi ánshilerdi, kúıshilerdi, ónerpazdardy jınap, oıyn-saýyq qurýdy unatqan sal-seri.

Jáńgir han mektebinde oqyǵan, han áýletinen shyqqan, Jáńgirdiń Júzim degen áıelinen týǵan úlken uly Seıtkereıdiń balasy Sháńgereı Bókeevtiń aty, isi, óneri dúıim qazaqqa tanys: tamasha aqyn, oıshyl-fılosof, aýdarmashy. Han saraıy jóninde:

«Sol aıtylǵan Narynda,

Narynnyń qyzyl qumynda,

Aı belgili aq meshit,

Alpys bólme, júz esik,

Salynǵan eken kók orda...», dep jyrlaǵan.

«Aı belgili aq meshitti» Jáńgir han 1835 jyly saldyrǵany belgili. Han saraıyn «alpys bólme, júz esik» dep sıpattaýy aqyndyq áserleý bolsa kerek. Sol kezdegi málimetterge qaraǵanda, saraıda 23 bólme bolǵanǵa uqsaıdy. Osy saraıda Sháńgereı 1847 jyly tamyz aıynda dúnıege kelipti. Bes jasynda ata-anasynan aırylyp, materıaldyq jaǵynan bolmasa da, rýhanı, adamı turǵyda jetimdiktiń zardabyn tartady.

Sháńgereı áýeli Jáńgir mektebinde oqyp tárbıelenip, keıin, keıbir derekterge qaraǵanda, Orynbordaǵy kadet korpýsyna túsip, eki jyldaı oqıdy. Biraq odan soń oqýyn jalǵastyrmaı, elge oralyp, serilik qurady, saıatshy bolady, shyǵarmashylyqqa den qoıady. Ózdiginen izdenip oqyp, arabsha, oryssha taza sóıleıtin, din ilimin jetik meńgergen óte saýatty adam bolyp shyǵady. Óleńderi fılosofıalyq oıǵa toly bolyp keledi.

Sháńgereıden tálim-tárbıe alǵan aqyn, aǵartýshy, fılosof Ǵumar Qarash ustazy jóninde:

Ákim de emes, han da emes,

Handardan baǵyń kem emes.

Kem emestiń belgisi,

Tyńdalar sóziń ár jerde,

Eshbir adam lám demes,- deıdi.

Bilim álemine joryǵyn Jáńgir han mektebinde bastap, Orynbordyń Neplúev atyndaǵy kadet korpýsyn bitirip, Batys óńirde, Orda jerinde Shoqan sıaqty jan-jaqty bilimdi, tanymal tulǵa - Muhamed-Salyq Babajanov. Ol Jáńgir han qaıtys bolǵannan keıin Bókeı ordasyn basqarý úshin qurylǵan ýaqytsha keńestiń keńesshisi, keıin Ordanyń bir ákimshilik bólimin basqarǵan, Reseı jaǵyrapıalyq qoǵamynyń múshesi. Reseımen tyǵyz baılanysta bolǵan, orys mádenıetimen, ozyq qoǵamdyq oıymen tanys bolǵan, kóptegen orys ǵalymdarymen, shyǵystanýshylarymen, saıahatshylarymen úzbeı qarym-qatynas jasap turǵan. Orys tilinde taza sóılep, aptalyq gazet-jýrnaldarda kóptegen maqalalary jaryq kórgen. Qazaq dalasynyń áleýmettik-saıası, qazaq tarıhy men turmysyna, mádenıetine qatysty eńbekteri úshin resmı marapattalǵan (Reseı jaǵyrapıalyq qoǵamynyń kúmis medaline ıe bolǵan) tuńǵysh qazaq. Bókeı ordasy aýdany ortalyǵy Saıqyn aýylyndaǵy bir mektep búginde Muhamed-Salyq Babajanovtyń atymen atalady.

Bókeı jurtynyń taǵy bir maqtanyshy - Maqash (Muhambetjan) Bekmuhamedov. Ol da - Jáńgir mektebiniń túlegi, Orynbordaǵy Neplúev kadet korpýsyn bitirgen. Bókeı handyǵyna qarasty okrýgterde ákim bolǵan, elde «Maqash-pravıtel» atanǵan. Aǵartýshy-ǵalym, qoǵam qaıratkeri. El ishinde sheshendigimen, alǵyrlyǵymen, ádildigimen aty shyqqan tulǵa.

Jáńgir han mektebi, Bókeı ordasy týraly áńgime bolǵanda, birden oıǵa oralatyn tulǵalardyń biri - Baqtygereı Qulmanov. Jáńgir mektebin bitirgennen keıin Sankt-Peterbordaǵy ımperator ýnıversıtetiniń shyǵys fakúltetine túsip, tabysty aıaqtaǵan. Shyǵys tilderi boıynsha qazaqtan shyqqan tuńǵysh ǵylym kandıdaty (bul ataqty 1887 jyly alǵan). Bókeı ordasynyń Qamys-Samar bóligin basqarǵan. Birinshi jáne ekinshi memlekettik Dýmaǵa Orda qazaqtarynan depýtat bolyp saılanǵan. Bókeı ordasyndaǵy ýaqytsha úkimettiń komısary bolǵan. 

Ordadaǵy mektepte saýatyn ashyp, keıin Peterbordaǵy ımperatorlyq paj korpýsynda oqyǵan, uzaq jyldar áskerı qyzmette bolǵan qazaqtan shyqqan tuńǵysh general-leıtenant, Jáńgir hannyń kishi balasy Ǵubaıdolla Jáńgirov edi. Orys-túrik soǵysyna qatysyp, kózge túsip, Reseıdiń kóptegen joǵary nagradalaryna ıe bolǵan. Patsha úkimeti Ǵubaıdollany laýazymy bıik qyzmetke shaqyryp, ımperıanyń telegraf departamentine bastyq etip qoıady. Peterborda júrip, qazaqtyń muń-muqtajyna kóp kómektesedi. Ýnıversıtette, gımnazıada oqyǵan jastarǵa qamqorshy bolady, qyzmetke ornalasýyn qadaǵalaıdy. 

Jáńgir mektebinen sondaı-aq júzden astam ǵalym-zertteýshiler shyqqan. Olardyń ishinde Asan Taımanov syndy jıyrmadan astam akademık  bar.         

Jáńgir ólgennen keıin onyń mektebin 1848 jyly memleket óz qaramaǵyna alyp, jyl saıyn qajetine 1404 som aqsha bólip turǵan. Osy jyldan bastap mektepte orys balalary da kóptep oqı bastaǵan.  1848 jyly mektep salyqtan túsetin qazyna qarajatyna kóshirilip, halyq aǵartý mınıstrliginiń qaramaǵyna beriledi. Kezinde aıtylyp, Keńes dáýirinde kóńil aýdarylmaı kelgen nárse - 1841-1848 jyldary aralyǵynda bul oqý orny halyq arasynda «Jáńgir mektebi», al Bókeı ordasyn basqarý jónindegi ýaqytsha keńes sheneýnikteri arasynda «Djangırovskoe ýchılıshe» dep ataldy. Óıtkeni, mektep Jáńgirdiń kóziniń tirisinde jáne qaıtys bolǵannan keıin de úsh jyl boıy hannyń jeke qarjysy esebinen jumys istedi. Keńes ókimeti Jáńgir esimin zerdemizden óshirýge qansha tyrysqanymen, onyń halqyna sińirgen eńbegin tarıhı sana báribir umytpapty.

Osy mekteptiń tuńǵysh túlekteriniń biri, ǵalym-etnograf M.-S. Babajanov óz esteliginde ol týraly bylaısha eske alady: «Biz Jáńgir mektebinde tárbıelendik. Burynǵysynsha ol qazir de kadet korpýsy úshin daıarlyq klasy ispetti sanalady. Bir kúni biz hannyń aldyna shaqyryldyq jáne onyń bizden korpýsqa túsýge degen yqylasymyzdy bilgisi keletindigi aldyn ala eskertildi. Hannyń úıinde bizdiń jasymyzǵa laıyqtap dastarhan jaıylǵan eken. Ol jyly qarsy alyp, bizdiń oıymyzdy suraı bastady. Úzilis kezinde birimizdiń aldymyzǵa birimiz túsip, ózimizdiń rızalyǵymyzdy jáne oqýǵa barýǵa ázir ekendigimizdi bildirdik. Osydan keıin ol bizge ýystap usaq kúmis aqsha úlestirdi de qoıa berdi. Bul 1845 jyldyń basynda bolǵan edi».

Odan ári M.-S. Babajanov sol jyldyń jazynda bir top synyptastarymen birge kadet korpýsyna oqý úshin Orynborǵa jol tartqanyn, zıaly han olardy biraz jerge deıin shyǵaryp salyp, qımaı qoshtasqanyn sóz etedi. Iá, bul han ómiriniń sońǵy jyly bolatyn. Sol 1845 jyldyń tamyljyǵan tamyz aıynyń 12 juldyzynda Tarǵyn ózeniniń boıyndaǵy jazǵy rezıdensıasynda Jáńgirdiń júregi soǵýyn máńgi toqtatty. Biraq, sońyna, bolashaq urpaqqa óshpes mura qaldyryp ketti, ol - ózi ashqan mektep, ol ózi salǵan sara jol edi. 

Jáńgirdiń eńbegi esh ketpeı, mektep tabaldyryǵyn attaǵan shákirtterdiń bári derlik jaqsy oqyǵan. Mektepti asa úzdik bitirgenderdiń kóbi Orynbor, Peterbor, Saratov, Qazan, Omby qalalaryndaǵy joǵary oqý oryndaryn bitirip, mamandyqtary boıynsha basym kópshiligi týǵan topyraǵynda eńbek etse, keıbireýleri ımperıanyń basqa da óńirlerinde qyzmet etti. Jáńgir han mektebinde úzdik oqyǵan shákirtter shetelge oqýǵa jiberilip, olarǵa arnaýly stıpendıalar tólenip turǵan. Máselen, jeti túlek Stambýldaǵy dinı semınarıany bitirip shyǵady. Al jıyrmasynshy ǵasyr basyndaǵy Alash qaıratkerleriniń biri Ǵabdolǵazız Musaǵalıev Mysyr qalasyndaǵy ýnıversıtetti bitirip, segiz tildi meńgergen. Úndistan, Pákistan, Indonezıa sıaqty elderde bolyp, olardyń turmys-tirshiligimen, salt-dástúrimen, mádenıetimen tanysqan. Qazaq-tatar tilderindegi basylymdarda qazaq halqynyń tarıhy men mádenıeti, qoǵamdyq-saıası máseleleri jóninde maqalalar jazady.

Ordada ashylǵan joǵary bastaýysh ýchılısheni bitirip, Keńes Odaǵynda belgili áskerı qaıratker bolyp qalyptasqan tuńǵysh qazaq keńes general-maıory Shákir Jeksenbaev ta - sol Orda mektebiniń túlegi. Azamat soǵysyna, Uly Otan soǵysyna qatysqan, áskerı ataqtarǵa, ordenderge ıe bolǵan. Qazirgi Bókeı ordasy aýdanynyń bir mektebi generaldyń atymen atalady.

Jáńgir bul mektepti tek aqsúıekterdiń balalary úshin ashpaǵan. Shákirtterdiń ishinde óz uldaryn ortasha aqymen oqyta alatyndardyń da balalary bolǵan. Qarapaıym halyq ishinen shyqqan bilimge qumar, zerdeli jastardyń oqýyna jol ashyp, keıbir menmen shonjarlardyń «Qara sıraq (kedeı) qazaq balalaryna oqý sán be?» degen syńarjaq pikirlerine qarsy bolǵan. Mektepte negizinen arıfmetıka, jaǵrapıa, tarıh, orys tili, fızıka t.b. pánder oqytylǵan. Sonymen qatar shyǵys halyqtarynyń mádenıeti men óneriniń tarıhy, arab, tatar tilderi oqytylǵan, dinı dárister tyńdalǵan. Qazan, Orynbor, Peterbor, Astrahan (Ájitarhan) qalalarynan bilimdi ustazdar shaqyrylyp, olarǵa han tolyqtaı jaǵdaı jasaǵan. Sol kezdegi qujattar men derekterge súıensek, Jáńgir han mekteptegi oqý sapasyn, tártip, tárbıe jaıyn únemi baqylap, jón siltep otyrýdy, shákirtterdiń sabaqtaryna, emtıhandaryna qatynasýdy kishilik sanamaı, kisilikpen zor yqylas qoıǵan. Jáńgir han ordalyqtarǵa oqý-bilimniń paıdasy jóninde óziniń oıyn jetkizip, olardyń umtylystaryn keńinen qoldap, shákirtter men ustazdardy yntalandyrýǵa qarjysyn aıamaǵan. Keıin mektepte 30 bala Ordanyń sharýashylyq qarjysy esebinen bilim alǵan.

Jáńgir hannyń Reseıdiń aldyńǵy qatarly oqý oryndarymen baılanys jasaýynyń arqasynda Jáńgir mektebi Orynbordaǵy Neplúev kadet korpýsynyń daıyndyq kýrsyna aınalyp, 1845-1851 jyldarda osy kadet korpýsyn Bókeı ordasynan segiz shákirt oqyp bitirgen. Solardyń biri - Jáńgirdiń óz balasy Zulharnaı. Árıne, han balasyn Peterborǵa t.b. qalalardaǵy úlken oqý oryndarynda oqytýǵa múmkindigi bolǵanyna qaramastan, basqa balalar kadet korpýsyna barýdan aınyp qala ma dep óz ulyn da solarmen birge jiberip, qamqorlyq kórsetedi. Balalardyń basym kópshiliginiń jas shamasy  10-12 jas arasynda bolǵan. Orda balalaryna qamqorshy bolyp, jaǵdaılaryn jasaýǵa han el ishinen óz ókilin jiberip, sol arqyly qadaǵalap otyrǵan.

Jáńgir han bul dúnıeden ótkennen keıin de ol ashqan bilim bulaǵynyń arnasy keńeıe beredi. 1849 jyly Oral (Bókeı ordasy) oblysynda 44 bolystyq qazaq-orys mektebi jumys istedi. Onyń jeteýi «Jáńgir mektebiniń» negizinde jańadan ashyldy. Oqýshylardyń jalpy sany 20 myńǵa jetken. 1879-1880 oqý jylynda «Jáńgir mektebi» aty ózgertilmeı, halyq aǵartý mınıstrliginiń qaramaǵyna ótip, eki synyptyq aýyldyq ýchılıshe bolyp qaıta quryldy. Halyqtyń bilimge degen qushtarlyǵy jyl saıyn artyp, burynǵy oqý oryndary tarlyq jasap, jańadan taǵy da mektep ashý qajettigi týdy. 1895 jyly «Jáńgir mektebiniń» negizinde ashylǵan mektepterdiń sany 14-ke jetti.

Orda mektepterine baqylaý men basshylyqty odan ári jaqsartý maqsatynda oqý isi ınspeksıasy qurylyp, onyń basshylyǵyna ǵalym A.E.Alektorovtyń taǵaıyndalýy Ordadaǵy halyq aǵartý isiniń jedel qarqyn alýyna úlken áser etken. 1883 jyly Ordada, qazaq dalasynda tuńǵysh ret Husnı-Jamal Nurlyhanova basshylyq etken qazaq qyzdary úshin bastaýysh ýchılısheniń ashylýyna kóp eńbek sińirgen de osy A.E.Alektorov bolǵan. Bul ýchılıshede 1883-1889 jyldar arasynda oqyǵan qyzdardyń sany mynadaı: 1883 jyly 7 qazaq qyzy, 15 orys qyzy, 1885 jyly 6 qazaq qyzy, 16 orys qyzy, 1886 jyly 4 qazaq qyzy, 14 orys qyzy, 1888 jyly 4 qazaq qyzy, 14 orys qyzy, 1889 jyly 3 qazaq qyzy, 13 orys qyzy. Jeti jyl ishinde barlyǵy 96 qyz oqysa, onyń 24-i qazaq, 72-si - orys qyzy.

«Qazaq qyzdarynyń oqýǵa degen qabileti, ynta-zeıini, úlgerimi keremet boldy» deıdi keıinnen Orda mektepteriniń baqylaýshysy bolǵan Voznesenskıı. Bul qyzdar mektebinen shyqqan túlekter arasynan Aqqaǵaz Dosanova, Alma Orazbaeva, tuńǵysh metalýrgıa ınjeneri Mádına Begálıeva, tuńǵysh joǵary bilimdi dáriger Múbına Nıazova syndy qaıratker qazaq qyzdary halqyna qaltqysyz qyzmet etti. Joǵaryda atalǵan oqý oryndarynan basqa, 1898 jyly 4113 oqýshysy bar 198 medrese jumys jasaǵan.

Jáńgir mektebi 1930-1935 jyldary kolhozshy jastar mektebi bolyp ózgertilse, 1936-1939 jyldary ortalaý mektep bolyp, 1936 jyly bul mektepke Maksım Gorkıı aty berildi. 1991 jyldan bastap Orda orta mektebi dep ataldy. Tek 1999 jyldyń jeltoqsan aıynan bastap Jáńgir han atyndaǵy jalpy bilim beretin orta mektepke aınaldy.

Kúni búgin Jáńgir han atyndaǵy orta mektepte 445 oqýshy bilim alýda. Osyndaı tarıhı mektepte tálim alǵan jas jetkinshekterdiń táýelsiz elimizdiń odan ári damýyna óz úlesterin qosatyny anyq.

---