InfoHub Logo

Isa Baızaquly búkil Qazaqstan jurtshylyǵyna ónerimen, óleńimen ózin tanytqan ári aqyn, ári artıs edi.

Men Isanyń eń alǵashqy ret 1925 jyldyń ıýn aıynyń ishinde Qoıandy jármeńkesinde kórdim. Jazdyń óte bir kóńildi kúnderinde bastalǵan jármeńke qyzmet retimen, sharýa jaıymen kelgen alýan túrli eldiń bas qosqan orny bolatyn. Iin tirestire tigilgen úılerdiń birinde án salynǵan, birinde kúısandyq oınaǵan qyzý dýman. Batys jaǵy aınadaı shalqyǵan Qarasor kóli, kúnshyǵysy kúrildep aqqan Taldy ózenniń arnasy, ońtústik, soltústik qoınaý Qońyr adyr, Qoıandy, Toqpan shoqylary. Osylardyń ortasynan ashylǵan jármeńke orny shalǵyndy kókmaısa edi.

... Kún eńkeıip qalǵan kezde tarqap bara jatqan mal bazarynyń qalyń tobyn qaq jara erekshe bir top adam túıdektelip júıtkı beredi.

Biz de sol topqa keldik, áli eshnárseni kórgenimiz joq, tek bir quıyndaı burqyraǵan óleń serpini aspanǵa sharyqtaıdy.

Top ortasynda ústi ashyq úlken mashına, onyń ústi tolǵan adam. Qyzyldy-jasyldy kıingen bir top jigit. Biraq eldiń ózeýreı qarap, ózgeden góri qumarlana kóz tikkeni eki adam. Biri — elden erekshe, alyp deneli Qajymuqan da, ekinshisi — qolyndaǵy dombyrany birese aspandata, birese shalqyta, úni men sózin quıyndaı júıtkite án salǵan Isa aqyn. Ol júrip kele jatqan avtomobıldiń ústinde dombyramen jeldirmeni júıtkite soǵyp, Qajymuqan balýannyń kúshin, dúnıe júzin aralaǵan enerin óleńmen kelistire sıpattap, eldiń erkin bılep áketkendeı.

Bul toptyń ishinde Qalıbek pen Zárýbaı da bar. Qalıbek jıylǵan topty shanyshpa, tapqyr sózimen kúldirse, Zárýbaı birde qoıan, jylan bolyp, san-alýan oıyn kórsetedi. Olardyń bul júrisi «erteń úlken oıyn kórsetiledi, Qajymuqan ústinen avtomobıl júrgizedi, jalpaq som tasty keýdesine qoıyp urǵyzyp syndyrtady», degen qolma-qol habarlandyrý edi.

Erteńinde Qajymuqan oıyn kórsetti. Qajymuqan árbir oıyndy kórseterde Isa dombyramen onyń jaıyn túsindirip, jeldirmege tolǵaıdy. Bir jaǵynan garmonyn qulashtaı sermep Maıra da otyrdy. Adamnyń asqan kúshti alyby Qajymuqan, quıyndaı uıtqyǵan aqyn Isa, án asqaǵy Maıra túıdek bir jerde bas qosyp, Omar men Qalıbektiń de kúlki-syqaǵy aralasyp, oıyn qyza tústi. Osy kúnnen bastap-aq Isanyń dańqy elge taralyp ketken edi.

Odan keıin Isany Almatyda kórdim. Isa birde sahnada, birde konsertterde ón men óleńdi talaı aǵytty.

1938 jyly Jazýshylar Odaǵynyń úıinde Oktábr merekesine arnalǵan bir májilis boldy. Sol májiliste osy qaladaǵy jazýshylarmen birge Úmbetáli Káribaev, Saıadil Kerimbekov, Saparǵalı Álimbetov, taǵy basqa da halyq aqyndary boldy. Bul ataqty «Rodına» samoleti Moskvadan ushyp Qıyr Shyǵysqa qonbaı jetý saparynan qaıtyp kelip, sovettiń ushqysh qyzdarynyń asqan erlikteri dúnıejúzilik dańqqa bólengen kez edi. Olardyń basynan keshirgen ýaqıǵasy da el aýzynda áserli ańyz bolyp taralǵan-dy.

Osy májiliste aqyndarǵa kezekpe-kezek sóz berilip, óleńder aıtyldy. Ásirese, Isaǵa osy «Rodına» samoletiniń ekıpajy, úsh qyzdyń basynan keshirgen hal, ásirese, Marına Raskovanyń on bir kún, on bir tún ormanda adasqanyn jyrlap shyq degen usynys boldy.

Isa qolyna dombyra tıisimen, belgili jelpiný sarynmen biraz aıqaılap aldy, da, óleńdi zaýlatty. Saǵat jarymdaı ýaqyt jyrlady. Ún shyǵarǵan jan bolǵan joq.

Poema bolyp jyrlanǵan úlken jyrdy otyrǵan jurt súısine tyńdap, osyny jazyp tasta degen usynysty da aıtty. Artynan osy poemany «On bir kún, on bir tún» degen atpen jazyp ta shyqty.

Budan keıin de Isamen talaı kezdestik. Sonyń biri — 1940 jyldyń kóktemi, Týrksıb jolynyń 10 jyldyq merekesine baılanysty aqyn-jazýshylar brıgadasy uıymdastyrylyp, jol boıyna shyqqanda, Isamen jarty aıdaı birge boldym. Bul jolda biz Shý, Lýgovoı, Jambyl, Shymkent jáne Qyrǵyzstanǵa deıin baryp qaıttyq. Osy saparda ol árqaısymyzben ár jaǵdaıda ishteı uǵysyp, kep sóılesti.

Osy jolda biz Qyrǵyzstanǵa bardyq. Qyrǵyzstan jazýshylary bizdi asa zor qurmetpen qarsy aldy. Biz barǵan kezde, Qyrǵyzstan jazýshylarynyń plenýmy bolyp jatyr eken, ol jıyndaryna da qatynastyq. Bizdiń brıgadany Qyrǵyzstan jazýshylar odaǵy, qyrǵyzdyń halyq jyrshylary, jazýshylary bas qosyp, qonaq etip, týysqandyq, dostyq májilis uıymdastyrdy. Májiliske qyrǵyz, qazaq jazýshylary atynan Aaly Toqambaev, Sábıt Muqanov sóıledi. Bulardan keıin Isa sóz surap alyp, sózin óleńmen aıtty. Ol qyrǵyzben eliniń tarıhyn sholyp, sonaý Enıseı ózeniniń Altaı atyrabynda bolǵan kóne ýaqyttardaǵy ýaqıǵalardy baılanystyra kelip, sóz nóserin aǵylta sharyqtady.

Qyrǵyz jazýshylary men halyq aqyndary — Halyq, Álimquldar aqyndyǵyna súısine, zor qurmet kórsetti. Bul kúni Isa san alýan jyr tókti, biraq ol jerde bul jyry jazylǵan joq. Keıin de ony ózi qunttap jazbaǵan bolar, óıtkeni aqynnyń qoljazbasynan kezdestire almadyq.

Isanyń osyndaı bir erekshe shaqtary aıtylǵanda, onyń ózi tusyndaǵy halyq aqyndarynan ozyq ekeni aıqyndala beredi. Ásirese, daıyndalmaǵan jerden úlken jyrdy ózekti etip tóge salatyn ádeti Isanyń boıyna bitken aıryqsha qasıet edi.

Munan keıin Isamen sol jylǵy ıýl aıynda sulý Kókshe, Býrabaı kýrortynda kezdestim. Bir kúni tańerteń biz jatqan úıdiń esigin bireý qaqty. Biz úsh adam edik. Oıaý jatqan Qazy degen jas jigit esik ashty. Esik ashylǵanda-aq Isa kirip keldi. Oıda joq jerden kelgen Isaǵa bárimiz de ornymyzdan turyp amandasyp, máz-máıram bolyp qaldyq. Isa úıge óleńdete kirdi.

Jaqyn dep janymdy uǵar sálem berdim,
Tań atpaı basa-kóktep kirigi keldim.
Móltildep baýrynda Býrabaı kól,
Kókshetaý — jánnáti ǵoı ǵumyr jerdiń, —

dep aǵyzyp baryp toqtady.

Biz kýrortta bir aı jattyq. Býrabaı kóli, Jumbaq tas, Oqjetpes, Bólekteý boıyna serýendep, qaıyqqa minip, kóldiń arǵy jaǵyna da baryp qaıttyq. Isa marqum osy demalysynda óte kóńildi, shatty júrdi. Osynda jatqan aýrýlarǵa arnap eki ret konsert uıymdastyryldy. Jıylǵan jurt Isanyń aqyndyǵyna, sóz tapqysh sheshendigine tań qalysty.

Soǵys kezinde Isa únemi el aralap júrdi de, kezdesýimiz sırek boldy. Aqyrynda, Isany kóbirek kezdestirip, jaqyn aralasqan mezgilim 1946 jyly ıýl, avgýst aılary boldy. Jazýshylar odaǵynyń, Qazaq-SSR Ǵylym akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýty Isanyń ómirbaıanyn jazyp al dep maǵan tapsyrdy. Men bul tapsyrmaǵa qarsy bolǵanym joq. On eki túrli sebebi boldy: biri — Isanyń ózi maǵan jolyǵyp, sóıleser edim degen tilek aıtypty. Ekinshisi — Isa sıaqty zamandas aqynnyń, ózim asa qadir tutatyn jannyń sol kezdegi hal-jaıyn bilip, az da bolsa kóńil kúıine ortaqtasýdy ózim de maqul kórdim.

Men Isanyń jatqan úıine izdep bardym. Bul ıýl aıynyń 13-i edi. Meni kórip, Isa qatty qýandy.

Jaı-kúıine tanysqannan keıin: «Meni emdetýge ornalastyrý qamyn isteńder. Qyrda jazylmadym, jaqsy kútimmen dárigerler qaraýynda, aýrýhanada biraz bolsam, jazylam» dep, ómirge sondaılyq qumar ekendigin kórsetkendeı boldy. Ýaıym, muńaıý sıaqty sezikten eshbir belgi bermedi.

Árıne, men de «jazylsyn» degen kóńil kóterer sózdermen áńgimelesip, biraz otyrdym.

Ol kúni Isamen hal-jaı bilýden arǵy sózge barǵanym joq. Men erteń kelemin dep qaıtyp kettim. Erteńinde kelsem, Máken men Ertis (bul Isanyń sol kúnde biri 12- mektepte, biri teatr ýchılıshesinde oqyp júrgen balalary) kelip otyr eken. Eki balasyna qýanyp, tipti syrqatyn umytqandaı serigip, kóńildenip ketken.

Biz taǵy ár túrli jaǵdaıdy áńgimelesip otyrǵanda elden kelgen bir jas jigit kóńil surady. Ol jigit Isanyń Zylıqa degen tátesiniń jaqyn aǵaıyny eken. Ol eline qaıtpaq bolǵandyqtan, eki balany taýyp tanysqan eken. Oǵan Isa sonshalyqty rıza bolyp, eki balasyna qarap:

— Sender eldi bilmeısińder. Myna kisini tanyp qoıyńdar. Zylıqa apalaryńnan týǵan jıenderiń bar. Apalaryńa sálemdeme jiberińder, — dep tapsyrady. — Siz de bilmeısiz, meniń eki balam osy. Jaman bolmaıdy. Máken bı úırenip júr. Ertis eli betin túzep, óner tańdaýǵa jetpeı keledi. Aýrý janyma batsa da, osy ekeýin kórip, kesheden beri múlde saýyǵyp qaldym, — dedi.

Isanyń osy bir sáttegi balalaryna meıirlengen, olardyń keleshegine, tárbıesine súısingen qýanyshyn kózben kórgen shaq onyń Sársenbaı degenge aıtqan: «Shyǵady meniń qyzym bıshi bolyp», — dep bastalatyn bir aýyz óleńin eske túsiredi.

Odan keıin Isany ókpe aýrýlaryn emdeıtin ınstıtýtqa ornalastyrdyq. Endi burynǵydan da jıi, únemi baryp turdym. Biraq, Isa asa aýyrlap qalǵan edi. Sondyqtan ony aýrýhanaǵa ornalastyrý, emdeý tártibin durystaý jaǵdaılaryna biraz ýaqyt etti.

Sóıtip, Isanyń ózi ómiri jóninde aıtqan sózderin jazyp alýdy 26 ıýl kúni bastadym.

Emdeý ornyna jatyp, dáriger kómekteri uqypty kórsetile bastaǵan kezde, ol biraz kóńildenip, serigip qaldy. Ómirbaıany týraly áńgimeleskende Isa bylaı dedi:

«Men 1900 jyly kúz aılarynda týǵan ekenmin. Meniń týǵan jerim osy kúngi Pavlodar oblysy. Ertis aýdany, Korkovskıı aýyl soveti, «Úlgili» kolhozy, qonysymyz «Jabysqan» degen jer.

Ákem Baızaq shaǵyn sharýaly eńbekpen kún kórgen momyn sharýa adam edi. Eskishe hat tanyǵan, túrki saýaty bar, jasynda án salyp, óz álinshe saýyqqoı kisi bolyp, beri kele óleń de jazatyn ádeti bar edi.

Sheshem Ǵazıza Shoppeı degen kisiniń qyzy. Asa ánshi, oıynan óleń shyǵaratyn, ashyq kóńildi, er minezdi kisi bolypty. Baızaq pen Ǵazızadan 9 ul, 12 qyz týady. Sonyń 18-shisi bolyp men týyppyn.

Úlkenderden surap bilgenimde, bizdiń atalarymyz erte kúnde Ertis ózeniniń soltústik boıyna Esil ózeni jaqtan keship kelip, qonystanǵan eken. Biz Qýandyq ishinde Altaı bolamyz. Ózim jeti atama deıin ǵana bilem, Ákem aty — Baızaq. Onyń ákesi — Ótegen, onyń ákesi — Orazbaı, onyń ákesi — Meńdibaı, onyń ákesi — Saǵym, onyń ákesi — Tileýberdi. Odan arǵysyn anyq bilmeımin.

Sheshem Ǵazıza toǵyz jasymda qaıtys bolyp, ózimmen birge týǵan aǵaıym Musa men áıeli Qatıranyń tárbıesinde qaldym. Áke boıdaq, men jetim, birimiz kelin, birimiz jeńge qolyna qaradyq. Meniń bala kezimde ákem men Musa, Aryn degen aǵalarymnyń kásibi Omby, Qyzyljar qalasyndaǵy saýdagerlerdiń elden jıǵan malyn baǵyp, Ombyǵa aıdap barýǵa jaldaný bolatyn. Men es bilgennen keıin sol aǵalarymmen birge saýdagerge jaldanyp, mal tabýdy kásip ettim.

Sheshem ólgenniń keler jylynda úlken aǵaıymnyń qaıny Nurtazanyń qolyna baryp, sonyń aýlyndaǵy moldadan oqyp hat tanydym. Sodan keıin 1914 jyly medrese «Ǵalıadan» oqyp qaıtqan Qurleýituly Qusaıyn degen muǵalimnen tort aı oqydym. Osy keıingi oqyǵanym burynǵy shala saýatymdy jetildirip, qıssa, óleń, kitaptardy óz betimmen oqýyma jol ashty. Sheshem ólgennen keıin kóbinese naǵashy sheshem Janbalanyń qolynda boldym. Naǵashy sheshem er kóńildi, seri, erkek minezdi, adýyn kisi edi. Saýyqty, óleńdi jaqsy kóretin, meni asa erkeletip, betimnen qaqpaı ósirdi. Ásirese, meniń óleń aıtqanyma asa súısinetin edi.

Sheshemmen birge týǵan naǵashy aǵaıym Raqmet te ándi jaqsy aıtatyn, saýyqqoı jigit edi. Bala kúnimde «Sal tory at» degen ándi sol naǵashymnan úırendim», — dedi.

Isa óleń shyǵarýdy tipti erte bastaǵan, ol toǵyz jasynda-aq bir kúni óziniń Zylıqa degen birge týǵan apasyna soqtyǵyp, ekeýi óleńmen aıtysypty. Sonda Zylıqa:

Basyńda julma-julma eski bórik, Aǵash ta astyndaǵy jansyz kólik, Óń boıyń qus kútkendeı túriń mynaý, Qaqsadyń týmaı jatyp shesheń ólip, —

degen, Isa:

Kekilin ker besti attyq túımedim be,
Tal shybyq buraıyn dep ımedim be,
Nesine bórkimdi aıtyp mazaqtaısyń,
Bórkińdi tigip bergen kımedim be? —

depti.

Oılamaǵan jerden men osyny aıtqanda, tátem is tigip otyr edi. «Qaǵyndy kelgir, jeńdiń dep qasynda otyrǵan jeńgem Qatıranyń ıyǵyna súıene ketti» dep, ózi de sol kez esine túskendeı kúlip jiberdi.

Sheshemniń «Qulagerdi» aıtqandaǵy ádemi daýsy áli qulaǵyma kelip turǵandaı boldy. Meniń tipti bala kúnim. Sonda Ertistiń bir aıyryq jerinen sý alyp, shelegin qoıyp, aqyryn óleńdetip:

Biz júrmiz Jabysqannyń sýyn iship,
Jazǵanyn bir táńirdiń bastan keship.
Qanaty qarshyǵanyń bitse maǵan,
Ózim-aq barar edim qustaı ushyp, —

dep «Qulager» ánimen aıtty. Árıne, sheshem onda asa jas emes edi. Biraq týyp-ósken elin (tórkinin) saǵynyp jas kezinde aıtqany bolar deımin.

Meniń az nárseden sergip ketetin aqkóńil jomart minezim shesheme, tez ashýlanatyn kidi minezim ákeme tarqan.

Ózimniń keskinim de shesheme tartqan edi. Sheshem Ǵazızanyń kóp minezi sheshesi Janbalaǵa tartqan. Janbala asa esti, saýyqqoı seri minezdi kisi dedim. Sol naǵashy sheshem 1916 jyldyń aıaǵynda óldi. Óle-ólgenshe meni asa erkeletip, óleń aıtqanyma sondaı súısinetin edi. Osy kisi ólisimen-aq analyq meıirimnen ajyrap, qorǵansyzdyqqa ushyradym. Biraq eseıip te qalǵan edim.

1916 jylǵy ýaqıǵalarda meniń jasym tolmasa da tizimge 21 jasta bolyp shyǵyp, aǵalarym Musa, Aryn, ákem Baızaq tórteýmiz birdeı qara jumysqa alynatyn boldyq. Kóshpen birge maıdan jumysyna júrýge ázirlendik. Bir kezde maıdannyń ózine emes, baılardyń óndirisinde de jumys istep qalýǵa bolady eken dep soǵan jiberdi.

Tomsk qalasynyń qasynda bir kómir shahtasy bar eken, biz sonda jumysqa bardyq. Bir bizdiń el ǵana emes, sol atyraptaǵy eldiń bárinen de adamdar barǵan eken. Biz barǵan soń-aq ár elden kelgen adamdarmen qoıan-qoltyq aralasyp kettik. Ásirese, meniń óleń, án aıtqanyma súısinip, meni jeńil jumysqa qoıdy.

Kóktem shyǵa «patsha ornynan tústi» degen laqap jaıyldy. Osydan keıin, eriksiz jumysqa alynǵan jigitter bosanyp, eline qaıtty. Biz de tobymyzben aman-esen elge keldik. Men bul joldan oljaly qaıttym. Ol oljam — «bala aqyn» dep maǵan jigitter at qoıdy. Ózim osy joly kóp jigittermen tanystym. Jol kórip, betim ashyldy.

Biraq, joqshylyq boı jazdyrmady, jazda taǵy da úı ishimizben jaldanyp saýdager baılardyń malyn baqtyq. Ákem, Aryn degen aǵam bir qos maldy baǵyp, bizden bólindi. Musa ekeýmiz, Babashaıyq Janybekuly degen aǵaıynymyz bar, Qajym degen jıenimiz bar, bir taıpa maldy baǵyp, «Túlek» degen jerde jattyq, Shanyshpa qosymyz bar, baqqanymyz ylǵı iri ógiz. Kúndiz baǵyp, túnde kúzetip, zyr qaǵamyz.

Babashaıyq, Qajym ekeýi de ertegishi edi, men bulardyń ertegisin óte qumarlana tyńdaıtynmyn. Bir kúni Babashaıyq bir uzaq ertegi aıtty. Ertektiń aıaq jaǵyn shala tyńdap uıyqtap qalyppyn. Túsimde aýyl ortasyna kúnbatys jaqtan astyna qyzylkók besti mingen bir adam kelip, óleń aıtyp tur eken. Men qasyna júgirip kelip edim, dombyrasyn maǵan ustata berdi. Men dombyrany ala sala júgirip, sol jaqta turǵan qarasha úıge kirsem, tolyp otyrǵan aqyn eken. Túregelep turyp, bárimen aıtysyp, jeńdim.

Túsimdegi aıqaıymnan oıanyp ketsem, Babashaıyq menen buryn turyp, tańerteńgi tamaqty istep jatyr eken. Soǵan túsimdi joryttym. Ol— «sen aqyn bolasyń», dep jorydy.

Osy jyldyń ózinde-aq el arasyna «bala aqyn» atanyp, ataǵym jaıyla bastady. Sol jyly elge kelgennen keıin Babashaıyq Qanjyǵaly ishinde Jumabek degen naǵashysy bar eken, soǵan baratyn bolyp, meni ertip júrdi.

Jumabektiń aýlyna keldik. Jumabek aldyna aqyn baryp, óleń aıtpaǵan tákáppar adam eken. Babashaıyq maǵan «qoryqpaı aıtyp kór» dep sybyrlady. Ol kez óleńdi bastaý dástúri de qıyn kez, óıtkeni ne din, ne el arýaǵy, ne adam shejiresinen bastap aıttym. Jumabek tyıym salmaı tyńdap, «bala aqyn eken» dep sarań ǵana sóz aıtty. Maǵan sonyń ózi úlken syı boldy.

Osy joldan qaıtqanda atym burynǵysynan da jaıyla tústi. «Jumabekke óleń aıtypty...» degen alyp-qashty sózder de el arasyna tarap ketti.

Sol jyly qystygúni, 1918 jyldyń bas kezinde «Qudas, Tóbet» degen eldiń ishindegi Saǵıt degen aqynmen aıtystym. Túńǵysh aıtysym osy. Qosqudyq degen eldiń ishindegi Júnis degen kisi kelin túsirip, toı boldy. Toıda aqyn aıtystyrý egesi bastaldy. Aldymen Qunanbaı degen bolys aqsha tastady. Shubar at poselkesiniń bir baı orysy da aqsha qosyp, Saǵıt ekeýmizdi aıtysqa shyǵardy.

Saǵıt kekse, kópti kórgen aqyn, ol óleńdi el rýynan bastap aıtty. Men ol jaǵynan jeńe almaıtyn bolǵan soń jumbaq aıttym. «Bir shaqyrymda neshe ıne bar» dep suradym. Saǵıt bile almady, toqtalyp qaldy. Ony ózim sheship berdim. «24 000 ıneniń boıy bir shaqyrym bolady» dep túsindirdim. Sóıtip báıgeni men aldym. Osy aıtystan keıin burynǵydan da óleńge qumarlyǵym asyp, aıtys izdeıtin boldym.

1920 jyldyń qysy. El ishine ýákilder keldi. Pavlodardan kelgen qyzmetkerler meni shaqyrtyp alyp, ertip júredi. Qudas degen eldiń ishindegi Berdaly Jylqybaev degenniń úıinde Qudaıbergenmen aıtystym. Bul aıtysta da men ony toqtattym.

Qudaıbergenniń daýysy qyryldap baryp, biraz qyzǵannan keıin ashylady eken.

Surasań óz atymdy Qudaıbergen,
Halqyma aıtqan sózim unaı bergen, —

dep bastap, shalqyp ketetin, tasqyn aqyn eken. Biraq men el ańǵarynan bir joldy daý aıttym, sonan bógeldi», dep ózi ustaz kórgen aqyndy qasıet tutyp, Isa sol kúngi sezin aıaqtady.

Sodan keıin Isanyń halin bilýge avgýst aıynyń 2-si kúni keldim. Bul kelgenimde Isa nasharlap qalypty. Árıne sebebin suraý qıyn. Jaıyn suraǵanymda, ózi:

— Aýrýdyń shyǵar kezi bolar, osy keıingi kúnderde aýyrlap jatyrmyn, — dedi.

Biraq, ólimdi moıyndap, jasyǵan joq. Ómirdi súıetini sondaı sergý kóńildi minezben áńgimelesti.

— Meniń joǵarydan kelgen adamdarmen tanysýym aqyndyq ataǵymdy qalaǵa da jaıdy. 1921 jyly Kerekýde (Pavlodar) avtonomıa toıy boldy. Osy toıǵa meni qalaǵa shaqyrdy. Uly Oktábr revalúsıasynyń halyqqa bergen bostandyǵy, qazaq eliniń avtonomıa alýy halyqtyń kóńilin sondaı kótergen edi. Qalanyń qyr jaq qabaǵyna júzdegen úı tigilgen, júzdegen báıge at jaratylǵan. Adam degeniń jer qaıystyrady. Mundaı topqa shyǵyp óleń aıtyp kórmegen jas kezim bolǵanymen, júreksinbeı-aq, óleń aıtqym kelip, delebem qozyp, shabyttana bastadym. Meni úkimet adamdary shaqyryp, bıik aǵashtan jasaǵan sákige shyǵaryp sóz berdi.

Bir saǵattaı demalyp, qaıtadan áńgimelestik.

— Men ol kúni ol kúni tek óleń aıtyp qana qoıǵanym joq. At oıynyn da jaqsy biletin edim. Jarysqa túsip at ústinde alýan oıyn kórsettim. Onda meniń qolymnan kelmeıtin óner joq edi. Tús aýa toıtarqar bastaldy. Kerekýdiń qyzmetkerleri meni ortalaryna alyp, Nurzata Alımov degen tatardyń úıine ákeldi.

Keshkilikte úlken májilis boldy. Men kóp óleń aıttym. El taraǵanda sol úıdiń ıesi meni jibermeı alyp qaldy. Sonan sol úıde turyp qaldym. Alımov skrıpkashy, mýzykant, ónerpaz, ári oryssha oqyǵan adam eken, kóp kitaptar oqyp maǵan áńgimesin aıtyp berip otyrady. Meni qala jurtshylyǵy otyrǵyzbaı, qonaqtan-qonaqqa shaqyryp qaıtarmady.

Qalada oba aýrýy jaıylyp, qatty aýyrdym. Úı ıesi aýrý bilinisimen meni emdeýge kiristi. Biraq, kópke deıin osy aýrýdan kóterile almaı, qatty júdedim. Sonan soń qalada tura almadym. Baıan jaǵynan kelgen jigitter shaqyryp, qyrǵa shyǵyp kettim.

Sol joly el ishinde qyzmet istep júrgen Qanysh Satpaevqa jolyqtym. Qasynda bolyp, óleń aıttym. Qanysh keshikpeı Tomskige oqýǵa júrmek boldy. Biraq, áldeneshe kún birge bolyp, maǵan Semeıge barýǵa aqyl berdi: «El ishinde júrip qalsań, nadan aqynnyń biri bolyp qalarsyń, qalaǵa oqýǵa bar», — dep meni jaqsy kórgen yqylaspen aqyl berdi.

Sóıtip, oktábr ishinde kememen Semeıge keldim. Kemege birinshi ret mingenim de, alǵash úlken qalany kórýim de osy. Kemeden kıim-keshegimdi arqalap, jaıaý tarttym, izdegenim Baıannyń bir oqyǵan jigiti. Onyń adresin Qanysh jáne basqa bir adamdar jazyp bergen edi. Surastyra otyryp, qalanyń tatar jaq bólimine keldim. Kún batyp barady. Bir úıdiń aldyna kelip, sákesine demalyp otyr edim, bir tatar áıel shyqty da jónimdi surady.

Alystan kelgen jón bilmeıtin halime jany ashyp, úıine kirgizip: «Búgin osynda qon, izdegen adamyńa erteń atpen aparyp salamyn», — dep jibermedi.

Úıinde kúı sandyq bar eken, ol sony oınap korsetti, men oǵan taban aýzynda qosyldym. Aýyzsha da óleń aıttym. Meni erteńine at jektirip, izdegen úıime aparyp saldy. Isa osyny aıtyp bolyp, demaldy.

«Men búgin bir nárseni aıtyp jibergim kelip, sony jazýǵa shabyttanyp otyrmyn. Óziń aıtatyn ataqty Baıseıttiń qaraly aty sıaqty shyǵandap, týǵan jerden alys shyǵyp kettim», dep týǵan-týysqanyn esine aldy. Birazdan keıin taǵy kóńildene sóılep:

— Meniń sonaý ózimmen aıtysatyn apam Zylıqa qazir de bar, kúıeýi ólgen. Sonan týǵan jıenim de bar. Aqyn bolatyn bala. Shirkindi qolyma alyp oqytyp tárbıelemedim», — dep taǵy bir qalyn, oılarǵa ketti.

Kelesi kúni taǵy keldim. Kóńildi, sergý amandasyp, meniń kúnde keletinime sonshalyq rıza bolyp qaldy. Biraz otyrǵannan keıin keshegi jospary jóninde sóz bastap:

— Men keshe kóńilimdegi bir óleńdi bastaǵym kelip edi, biraz táýirlene túseıin dep qoıdym. Uly Otan soǵysy jóninde jazsam dep edim, — dedi.

Isanyń jazamyn degenderi, oıda júrgenderi munan buryn da únemi bolyp otyrǵan. Onyń saqtalǵan qoljazbalarynyń ishinde qysqa lırıkalardyń da, poema, dastandardyń da kirispeleri, úzindileri kezdesedi. Bir óleńinde:

Al ketti, aqyn shapty shabyt minip,
Qyrandaı qıadaǵy sózderdi ilip.
Sóılemek ósken eldiń tamasha isin,
Kúshi berik, kim shydamaq shyqsa yshqynyp, —

deıdi.

Mine, bul óleńniń bir usaq dastanǵa kirispe ekeni ózinen-ózi-aq belgili bolyp tur.

Isa sózin taǵy da bastap: — Ony qoımaıtyn edim, emdep júrgen dáriger kelip, «ábden jazylǵan soń kiris. Qazir aýyrlap qalasyń, dep qaǵaz-qaryndashymdy surap alyp ketti», — dep kúldi. Áńgimeni qaıtadan bastadyq.

— Meniń izdegenim Kerekýlik bir muǵalimniń úıi edi. Ony tapqan soń múlde erkindep aldym. Ózi bir tatar úıinde páterde turady eken, meni Semeı qalasynyń úıine ákelip ornalastyrdy.

Qusyke saýyqshyl adam eken, úıir bolyp kettik. Semeıde ashylǵan jumysshy fakúlteti bar eken, soǵan oqýǵa tústim. Kúndiz oqý oqımyn, keshkilikte Qusyke qymyzǵa ertip barady, ne onyń úıine kisiler keledi, áıteýir óleń-az otyrmaımyn. Birazdan keıin qalanyń qyzmetkerleri de meni tanı bastady.

Ne bary 23 kún oqyp, fakúltet jabylyp qaldy. Sonan keıin Semeıdiń klýbtarynda oıyn qoıatyn qazaq jigitterinen quralǵan trýppaǵa kirip oıyndarǵa qatynastym. Ámiremen osy oıynǵa qatynasyp júrgende tanystym. Semeıde shyǵatyn gazet, qaladaǵy saýyqshyl jurtshylyq maǵan úlken oı sala bastady. Ásirese, sonaý Baıan taýynda bolǵan az ýaqytym oıymda ózekti óleń bolyp taralǵandaı, bir úlken shyǵarmaǵa jeteleıdi. Tipti keıbir májilisterde, óleń poemalarymdy júgirtpeletip aıtyp ta jiberetin edim.

Sol jyldary kememen ertisti órlep Zaısanǵa deıin baryp qaıttyq. Marqakól, Altaı alaby, Qalba, Tarbaǵataı taýlaryn kórdim. Osy kórgen jerlerim, sol elderden estigen ertegi, ańyz, áńgimeler «Altaı ertegisi», «Quralaı», taǵy úlken jyrlarymnyń áńgimesin týǵyzdy. Jer jaralasa, Altaı bolyp jaralsaıshy, — dep demaldy Isa.

Eki kún ótkennen keıin taǵy da keldim. Isa burynǵydan góri báseńdep qalǵan eken.

— Men osy aýrýdan jazylsam, shirkin, Baıanǵa baryp turyp, Jasybaı keliniń jaǵasynda jatyp, óleńdi ózen etip aǵytar edim. Búgin jazam, erteń jazam dep júrgen oılarym bar edi. Ásirese, «Rústem-Zarap», «Nazymbek», «Jelbegeı», «Qyrmyzy-Janaıdyń» bitpeı qalǵan aqyry dep birsypyrasynyń atyn aıtty.

Bir eskerte keterlik nárse, Isa jazamyn degen taqyryptarynyń ishindegi «Nazymbek» jyry bastap jazylǵan da sıaqty. Óıtkeni, Isanyń qoljazbalarynyń ishinen, «Nazymbek» dep at qoıyp bastaǵan bir shýmaq óleń bar:

Taǵy bar saýyr etik tabanynda,
Erjigit sóıleı biler zamanynda,
Ótipti noǵaıly da Asylbek baı,
Keshegi Ormanbet han zamanynda... —

dep toqtaǵan. Buǵan qaraǵanda, «Nazymbekti» bastaǵan.

— Men jeldirmeni bes-alty túrli etip aıtam. Onyń ózi — óleńdi bastaý, tynymdaý, jelpindirý, aıaqtaý sıaqty túrlendirý.

— Arqada Jelbegeı degen júırik bolǵan eken. Eki jaǵymnan kezek júgiredi eken. Mysaly, ne qamshylar jaq, ne miner jaq aıaǵyn qulashtap, bir jaǵyn tynymdatady eken. Sóıtip baryp, taǵy bir aıaǵyn tynymdatyp neshe kúndik jerden jiberse de, báıgeniń aldynan keledi eken. Osy Jelbegeıdi jazaıyn dep qyzyǵyp edim, — dep bir toqtaldy. «Biraq osy jeldirmelerdiń báriniń arǵy túbi bir. Alǵashqyda men jeldirmeniń ózim aıtyp júrgen úshinshi túrin Qudaıbergenniń sarynynan aldym. «Gákkýdiń» «Qyz Jibek» operasyndaǵy túrin el aýzynan estigenimnen óńdep, men aıtyp berdim. «Qalqa» degen ándi halyq aqyny Qalqa aıtty deıdi. Bul sóz qate. Onyń óleńin men jazǵanmyn. Áni halyqtiki, Arqadan estidim. Bul teksti jazýda úlken syr bar edi, aıtaıyn», — dep Isa az tynymdap demaldy.

— Men áıelim Shárbanýdy 1924 jyly aldym. Odan bir jyl buryn kórip tanysyp, kóńilimizde aıryqsha súıisken ýáde boldy. Alǵashqyda qyz úı-ishinen batyp, menimen erip kete almady. Bir jyl ermeı úıinde qalyp qoıdy. Bul óleń sol kezde aıtylǵan edi. Biraq keıinnen ǵana el ishine taraldy.

Eki balamnyń sheshesi Shárbaný sondaı jaqsy adam edi. Bir-birimizge syıly edik. Ol 1936 jyly 28 aprelde qaıtys boldy. Meniń basyma keıbir júdeýshilik te osy jarymnan aırylǵan soń kezdesti, — dep, sál óńi buzylyp, qamyǵaıyn dedi.

— Men elden erte kettim. Sonan el ishine baryp Turǵanym joq. Ákem Baızaq 1933 jyly, úlken aǵam Musa 1932 jyly Qaraǵandyda qaıtys bolǵan. Qazirde týysqandarymnan tirisi Zylıqa degen bir qyz, basqasy ólgen, — dep, áli azaıǵan saıyn týys degen sezim bılegendeı boldy.

Endigi kelgenimde, burynǵydan da álsirep júdep qalǵan eken. Bul kezdesýde ol:

— Endi osy aýrýdyń shyǵatyn kezi boldy bilem. Táýir mujydy ǵoı. Qalaı da jazylýym kerek. Budan artyq aýrýdyń mende ne almaǵy bar, — dep, azyraq kúlimsiregendeı boldy.

— Meniń kóp qoljazbam ár jerde shashylyp ketti. Men ony saý kúnimde qunttadym ba? Birazyn óz qolymnan Akademıanyń fondysyna bergenmin. Al birazy Taıyrda bolýy múmkin. Qazir bári esimde joq. Ornymnan bir tursam bárin jınap alar edim. Ertis áli jas, Máken — áıel bala ǵoı, olar turmystan, ómirden jetimdik kórgen joq, kórmeıdi de ǵoı», — dep eki balasy jóninde arman tárizdi syryn aıtty.

— Eki bala áli jas, ómir syryn uǵatyn jasqa kelgen de joq. Meniń olarǵa qaldyrǵan atalyq enshim da azdy-kópti eńbegim ǵoı... Balalarym úshin emes, halqym úshin, Otanym úshin istegen eńbegimniń «bizdiń ákemizdiń eńbegi der ıesi solar bolsyn», dep bir eskertip ketti. «Meniń shyǵarmalarym qunttalyp jınaqtalsyn», degen tapsyrmany óziniń aqyrǵy ótinishi etkendeı boldy.

Men endi eki kún ótkennen keıin kelgende Isa:

— Sirá, osy aýrý ne alady, ne keshikpeı qalady. Tipti álimdi azaıtty, dep jymıyp qana kúlgendeı boldy. Daýsyda báseńdep qalǵan eken. Mende áńgime surap, sharshatýdy laıyq kórmedim. Az otyrǵan soń: «Men, bir durys úıde bolyp, kútilsem, jaqsy bolar ma edim», — dep oıyn aıtty.

Isamen 1 avgýstan keıin áńgimelesýdi toqtattyq. Tek baryp, ruqsatpen kórip qaıtyp júrdim. Kún sanap áli azaıa berdi. Aqyrǵy kúnderde ústine kirýge birjolata ruqsat bermedi. Isamen qatar bólmede jatqan Burhan degen agronom jigit qana hal-jaıyn bizge aıtyp otyrady. Ol keıingi saǵatta Isamen qatar bólmede bolyp sońǵy shaǵyn kózimen ótkizdi.

Isa qaıtys bolatyn túnge deıin eshbir ólimdi moıyndamapty. Ózine kelip halin aıtyp, keńes bergen dárigerlerge: «Men jazylamyn, sender ne aıtyp júrsińder, aýrý meni jeńbeıdi, ómirdi, ólim jeńýshi me edi», — degen ylǵı úmitti sóz sóılegen.

Burhan Isa ómiriniń aqyrǵy túnin bylaı dep áńgime etedi:

«Kúndiz aptap, ystyq boldy. Qanshalyqty aýrý meńdese de, ólimge moıymaı, ara-tura qalypty óziniń jeldirmesiniń sarynyn shyǵaryp, óleń aıtady. Menimen birge jatqan orys joldastary da bar edi, olar da osynsha aýyr halde jatyp Isanyń óleń aıtqanyna orasan tańdandy. Aıdyń ortasy aýǵan kez, keshigińkirep aı kóterilip, úıge sáýle tústi. Túńgi qońyr samal jel esip, úıdiń ishine alma ısi ańqyp ketti. Óıtkeni, aýlanyń ishi tola alma aǵashy, qalyń shyqqan almanyń tolqyp pisken kezi. Uıqy joq, terezeden syrtqa qarap jatty. Alysta jal jatqan qarly asqar, munartqan tún, tabıǵat qalǵyǵandaı, aqyryn ǵana demin alady. Álden ýaqytta Isanyń úni qulaǵyma keldi.

Terezeden syǵalaǵan aı sáýlesi, ala-kóleńke jaryǵyn túsirip, syr tyńdaǵandaı boldy. Jaratylystyń osy bir ádemi shaǵyna qosh aıtqandaı aqyn Isa álsiz únmen qońyrlatyp áldeneni aıtty. Men ádeıi turyp baryp tyńdadym. Ol álsiz denesin aı sáýlesine shomyldyrǵandaı, ón-boıyn tutas aıalaǵan aı jaryǵyna qadala qaraıdy. Sóıtedi de jar-jar óleńin aıtyp, shubyrta-shubyrta jyrlaıdy. Bir mezgilde ári tereń, ári ushqyr oıdyń qanatyna mingendeı bolady.

Azdan keıin jazdyń qysqy túni de óziniń mindetin atqarǵandaı, tań raýanyna jol bere bastady. Shyǵys jaq aqtańdaq tartyp tań silemeı órleı berdi. Isanyń úni álsirep, denesi birtindep ómir jolyn toqtatqandaı jýası berdi. Osy kezde:

Áýelde dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń, —

degen Abaı sózi oıyma tústi.

Aı sáýlesi álsirep, tań nury kóterilip, aınalany ómir qyzyǵyna bóleı bastady. Aqyn Isanyń alyp úni toqtalyp, qımylsyz denesi tóseginde jatty». — deıdi.

Isany jazýshylardan, ener, ǵylym qyzmetkerleri kollektıvinen, oqýshylardan kóp halyq jınalyp, 1946 jyldyń 3 sentábr kúni Almatyda jerledi.

Isa ózinen qalǵan eki balasy bar. Biri Máken (Maqfýza), ekinshisi — Ertis. Qazir Mákeni ákesiniń jolyn qýǵan óner adamy. Ol Eńbek Qyzyl Tý ordendi M. Áýezov atyndaǵy qazaq drama teatrynyń beldi akteri, Qazaq SSR ǵylym akademıasynyń qyzmetkeri.

Isa aqynnyń ómirbaıany jaıynda jınalǵan materıaldar áli de jetkiliksiz. Sondyqtan, Isanyń tolyq ómirbaıanyn jazý, aqyn jóninde arnaýly eńbekter jazý aldaǵy kúndegi ári ıgilikti, ári mańyzdy jumystarymyzdyń biri dep bilemiz.

«Qulaqtap kirip boıdy alar,
Ásem án men tátti kúı» (Abaı).

---