InfoHub Logo

ROMAN
BİRİNSHİ BÓLİM. KÁRİ QARAQSHY
I TARAÝ
"Admıral Benboý" traktırindegi tarlan teńizshi

Skvaır Trelonı, doktor Lıvsı, basqa da jentlmender Qazyna araly týraly biletinderimniń bárin túgel jazyp shyǵýymdy ótindi. Olar Araldyń geografıalyq ornynan basqasynyń bárin, búkil tarıhyn bastan-aıaq, egjeı-tegjeıine deıin eshqandaı búkpesiz áńgimelep berýimdi qalady. Araldyń qaı jerde ekenin áli de aıtýǵa bolmaıdy, óıtkeni biz áketpegen qazyna onda áli kúnge deıin saqtaýly jatyr. Sóıtip, mine, men bıyl, 17 ... jyly, qolyma qalam alyp, áldeqashan ótken sonaý bir alys kúnderdi esime túsirip otyrmyn; ol kezde ákemniń "Admıral Benboý" degen traktıri bolǵan; bir kúni traktırimizge betinde qylysh jaraqatynan qalǵan tyrtyǵy bar, óńi kúnge totyǵyp, qońyrqaı tartqan bir qart teńizshi kelip toqtady.

Kúni keshegideı esimde: qart teńizshi aıaǵyn aýyrlaı basyp, bizdiń esigimizdiń aldyna áreń jetti: sońyna ergen bireý qol arbamen onyń sandyǵyn alyp keledi. Teńizshi uzyn boıly, myǵym, aýyr deneli qara tory kisi eken Teńizdiń tuzdy sýy bytystyrǵan bir órim jelke shashy kir-kir, maı-maı kók shekpeniniń jaǵa tusynda shoshaıyp, úrpıe qalypty. Eki qoly kús-kús, tilim-tilim, tyrnaq bitken qap-qara, synyq-synyq, al betindegi qylysh kesken tyrtyǵy qorǵasyndaı kúlgindene túsip ala tańdaqtanyp tur. Beıtanys kisi baıaý ysqyryp, shyǵanaq jaqty kózimen sholyp turyp, bir kezde julyp alǵandaı, eski bir matros ánine basyp aıqaılap kep jibergeni.

Óliktiń sandyǵyna on bes adam,

Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom, —

dep, ol osy ándi artynan da jıi aıtyp júrdi.

Kári kisiniń jaryqshaq daýsy kónetoz vymbovkanyń ashshy shıqalyndaı shyńyldaı estildi.

Qolyndaǵy taıaǵy da ganshpýgke uqsaıdy eken. Sol taıaǵymen bizdiń esikti dúrs etkizip túıip qaldy da, esik aldyna ákem shyqqanda dóreki sóılep, bir stakan rom talap etti.

Rom ákelindi, syryna qanyqtyǵyn pash etkisi kelgendeı ár jutym romdy aspaı-saspaı tamsana, dámin ala ishti. Birese taý jaqqa, birese traktır mańdaıshasyndaǵy jarnamaǵa qarap qoıady.

— Keme toqtaýǵa qolaıly qoltyq eken, — dedi ol, aqyrynda. — Tavernaǵa da tabylǵan jer. Halyq kóp keletin shyǵar, solaı ma, dostym?

— Joq, ókinishtisi de sol — halyq óte az keledi, — dep jaýap qatty ákem.

— Endeshe, maǵan kereginiń ózi de osyndaı jer, — dedi teńizshi... — Eı, dostym! — dep daýystady ol, qol arba súırep sońynan erip kelgen kisige: — Arbańdy beri ákel de, maǵan sandyqty kirgizisip jiber... Osynda biraz aıaldaıtyn boldym, — dep qosyp qoıdy. — Men ózim kúı tańdamaıtyn kisimin. Maǵan rom, shoshqanyń tós eti, jumyrtqa quımaǵy bolsa jetip jatyr. Ótken-ketken kemeler kórinip turatyn ana bir múıis te bar eken.. Á, aty-jónimdi bilgińiz kele me? Nesi bar, kapıtan dep atasańyz bolady... Iá, emeýrinińizdi túsindim! Minekı! — dedi de, tabaldyryq aldyna úsh-tórt altyn teńgeni laqtyra saldy.

— Osy aqsha taýsylǵan soń, kelip aıtarsyz, — dep, beıne bir bastyq adamsha zekı sóılep, ákeme qarady.

Shynynda da, kıimi jupyny bolǵanymen sózi turpaıy, ózi qarapaıym matrosqa uqsamaıtyn. Matrostan góri basqalardyń ózine baǵynyshtylyǵyna eti úırengen shtýrmanǵa nemese shkıperge saıyp qalarlyq. Judyryǵyn ala júgirýden de taıynbaıtyny sezilip-aq tur. Qol arbaly kisiniń aıtýynsha, bul ózi "Georg koróldiń qonaq úıine" laýmen keshe tańerteń kelip túsipti de, teńiz jaǵalaýyndaǵy barlyq meımanhanalar jaıyn surastyra bastapty. Sirá, bizdiń traktırimiz jóninde jaqsy lebiz estigen bolar: ózi oqshaý tur, muny bilgen soń, kapıtan osynda aıaldaýdy uıǵarǵan tárizdi. Mine, jańa turǵynymyz jaıynda bar bilgenimiz osy ǵana.

Ózi tuıyq kisi eken. Uzaqty kún jez dúrbisin qolynan tastamaı, shyǵanaq boıyn jaǵalap qydyrýmen bolady nemese jartastardyń tóbesine shyǵady. Keshqurym jurttyń bárine ortaq qonaqjaı bop sanalatyn úlken bólmeniń buryshyna, ot janyna kelip jaıǵasyp alady da, sál sý aralastyryp, romdy jutady da otyrady. Bireý-mireý oǵan til qata qalsa, jaýap qaıtaryp áýre bolmaıdy. Tumandy kúngi kemeniń ysqyryǵyndaı, tanaýyn shýyldata dem alyp, kózin alarta bir qaraıdy da, otyra beredi. Kóp uzamaı-aq biz de, bizdiń qonaqtarymyz da eń abzaly oǵan tıispeý ekendigin uǵynyp aldyq. Kún saıyn serýennen oralysymen-aq: "Úı janynan ótetin jol boıynda teńizshige uqsaıtyn beısaýat eshkim kózderińe túspedi me?" — dep surastyra bastaıdy. Alǵashynda biz májilis quryp otyrýyna ózindeı ishkish bireýler jetispeı júr-aý dep oılaǵanbyz. Biraq keıin baıqasaq, ondaılarǵa tipti jýyǵysy kelmeıdi eken Qaısybir teńizshi áldeqalaı, jaǵa jolymen Brıstolge bara jatqan betinde "Admıral Benboýǵa" toqtaı qalsa, kapıtan aldymen ony esik perdesinen syǵalap anyqtap kórip alady, tek sodan keıin ǵana baryp qonaqjaıǵa shyǵady. Ondaı adamdar bar jerde árdaıym qoıdan da jýas, jym bolyp otyrady.

İstiń mán-jaıyn tek men ǵana biletinmin: óıtkeni, neden qaýiptenetinin maǵan kapıtannyń ózi aıtqan bolatyn. Bir kúni ol meni ońasha shyǵaryp alyp: "Osy mańǵa bir jalǵyz aıaq teńizshi kele qalsa, sony jiti qadaǵalap baqylap júrip, kóringen boıda maǵan kelip aıtatyn bol, sol úshin ár aıdyń biri kúni tórt pens kúmis aqsha tólep turam", — dep ýáde berdi. Sodan bylaı aıdyń birinshi jańasy týsa-aq, kapıtanǵa kelip, odan ózi aıtqan ýádeli jalaqymdy talap etetin ádet shyǵardym, al ol betime adyraıa bir qarap, tanaýyn shýyldatady da únsiz qalady. Biraq keıin oılap-pishedi de, apta ótpeı jatyp-aq, aqshany maǵan ózi ákelip beredi, "jalǵyz aıaq teńizshiden" kóz jazyp qalma dep, qaıtadan ámir etedi.

Endi sol jalǵyz aıaq teńizshi túsimde de meniń sońymnan qalmaı qoıdy. Daýyl úıimizdiń tórt buryshyn túgel solqyldatyp, dúleı tolqyn jaǵaǵa uryp, saryny jartastardy jańǵyrtqan álem-tapyryq túnderde sol teńizshi myń-san qubylyp, myń túrli jyn-shaıtan bolyp túsime enedi. Aıaǵy birde tizesinen, birde qara sanynyń qaq túbinen kesilgen bolyp shyǵady. Keıde jalǵyz aıaǵy naq keýdesiniń orta tusynan ósip shyqqan qaıdaǵy bir jantúrshigerlik albastyǵa aınalyp kórinedi. Sol jalǵyz aıaǵymen sheten sharbaq, aryq-apandardyń ústinen orǵyp, sekirip meni qýalaıdy. Sóıtip, maǵan aı saıyn alatyn tórt pens aqsham ońaıǵa túspedi: osyndaı azapty, úreıli tús kórýim sonyń óteýi ispetti boldy.

Biraq jalǵyz aıaq teńizshiden qansha qoryqqanymmen, tap kapıtannyń ózinen basqalardaı zárem usha qoımaıtyn. Keıbir keshterde ol sý aralas romdy es-túsinen aırylǵansha ishe beretin de, traktır ishindegi eshbir jandy kózine ilmesten, óziniń turpaıy, qatygez, o zamanǵy teńiz ánderin aıtyp uzaq otyratyn. Al keıde otyrǵan jurttyń bárin óz stolyna shaqyryp alyp, rom quıatyn stakan talap etetini bar. Álgiler úreıleri ushyp, qaltyrap-dirildeı otyryp, ne kapıtannyń teńizde bastan keshkenderi týraly áńgimesin tyńdaıdy, ne oǵan qosylyp án salady. Ondaıda: "Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek romyńnan" degen ánnen úıimizdiń tórt qabyrǵasy túgel selkildep, ushyp kete jazdaıdy. Óıtkeni kapıtannyń surapyl minezinen qoryqqan jurt, áıteýir, sol razy bolsyn dep, án salǵanda bar daýsymen aıqaıǵa basyp, qaıtse de, birinen-biri asyp túsýge tyrysady. Olaı bolatyny — mundaı sátterde kapıtan, tipti, esiriktenip ketetin: birde judyryǵymen stoldy soqqylap, jabyńdar aýyzdaryńdy dep ákireńdese, endi birde bireý-mireý áldene surap sózin bólse, odan saıyn ashýǵa býlyǵyp, doldana túsedi: al eger, kerisinshe, eshkim eshteme suramaı, únsiz otyrsa, tipti esiredi, óıtkeni onyń oıynsha, bulary — onyń áńgimesine jóndep qulaq qoımaǵandyqtarynyń dáleli. Eshqaısysyn traktırden shyǵarmaı qoıady. Jurt tek kapıtan ábden qaljyrap, qalǵyp-múlgip, aqyrynda, táltirekteı tósegine bet alǵanda ǵana jónderine ketedi. Biraq, bárinen qorqynyshtysy — onyń áńgimeleri edi. Darǵa asý, taqtaı boıymen júrý, surapyl daýyldar jaıly, Draı Tortýgas týraly, Ispan teńizindegi bas keser urylardyń mekenderi, qaraqshylardyń erlikteri, — mine, onyń áńgimeleri osylar týraly bolatyn.

Óz aıtýynsha, búkil ómirin ol teńizdiń nebir jaýyz baýkespeleriniń arasynda ótkizipti. Kapıtannyń aýzynan shyqqan ár sózge bir-bir boqtyq sóz ilese shyǵady: bunysy ózi aıtatyn jan túrshigerlik qylmystar týraly áńgimelerinen esh kem túspeı, bizdiń ańqyldaq, bala minez derevná adamdarynyń záresin ushyrady.

Ákem traktırdi, sirá, jabýǵa týra keler: myna kapıtan kelýshilerdi birjola bezdirmese qaıtsin dep jıi aıtyp júrdi. Osynshama jábir-japa shegip ári úıine jetkenshe úreıi ushqanǵa kim qushtar bolsyn deıtin ol. Al meniń oıymsha, kapıtannyń bizge qaıta paıdasy tıip júr. Kelýshilerdiń odan qorqatyny da ras-tyn, biraq sóıte tura olar arada kún ótpeı jatyp-aq kapıtanǵa qaıta aınalyp soǵýǵa asyǵatyn. Qansha degenmen ol osy bir túkpirdegi meńireý turmysqa bir túrli kóńil aldarlyq jańalyq ákelgendeı edi. Tipti jastar arasynan kapıtanǵa qoshemet kórsetýshiler de tabyldy. Bizdi onyń er júrektigi qaıran qaldyrady deıtin olar. "Naǵyz teńiz tarlany ǵoı!" — dep súısinýshiler boldy. Olardyń aıtýynsha, Anglıanyń teńiz, muhıttardy emin-erkin ıelengen qudiretti elge aınalýynyń ózi de tap osy kapıtan sıaqty erjúrek adamdardyń arqasy!

Biraq, ekinshi jaǵynan kelgende, kapıtan, shynynda da, bizdi shyǵynǵa otyrǵyzdy. Apta sońynan apta, aı sońynan aı ótti; kapıtannyń kelgen boıda bergen aqshasy áldeqashan-aq jumsalyp bitti, sodan qaıtyp aqsha tólegen joq. Al odan aqsha talap etip jatýǵa ákemniń batyly barar emes. Ákem aqsha jóninen emeýrin bildirse-aq boldy, kapıtan tanaýyn pysyldatyp ashý shaqyrady; joq, tanaýyn pysyldatady degenim jaı sóz, ol týra yryldaı bastaıdy; alqymy isinip, kózin alarta bir qaraǵanda, ákem baıǵus záresi qalmaı bólmeden ata jóneledi. Mundaıda ákemniń óz qolyn ózi buraǵyshtap, sharasyzdyq bildirgen kezderin kózimmen kórgenmin. Ákemniń ajalynan buryn qaıǵyly qazaǵa ushyraýyna osy úreıli kúnderdiń de edáýir sebepker bolǵany anyq.

Kapıtan bizge kelgennen beri kıim aýystyrǵan kisi emes, tek qydyrma saýdagerden birneshe par shulyq satyp alǵany bar.

Qalpaǵynyń bir jaq sheti myjyraıyp, salbyrap ketken; qatty jelderde berekesin qashyryp, yńǵaısyzdyq týǵyzsa da oǵan qyńq etken kapıtan joq, qalpaǵyn sol kúıinshe-aq kıip júre berdi. Shekpeniniń de ábden tozyǵy jetken. Joǵaryda, bólmesinde otyryp alyp, qaıta-qaıta jamaıdy kelip, biraq báribir alba-julbasy shyǵyp jyrtylǵany áli esimde.

Ózi eshqashan eshqandaı hat ta jazbaıtyn, eshqaıdan hat ta almaıtyn. Naǵyz bir qatty mas kezinde bolmasa, eshqashan eshkimmen sóılespeıtin de. Jáne bir qyzyǵy — biz eshqaısymyz da eshqashan onyń sandyǵyn ashqanyn kórgen emespiz.

Kapıtanmen sóz talastyryp jatýdyń tek bir ret qana oraıy kelgeni bar — onyń ózi de baıǵus ákem ólim halinde jatqan eń sońǵy kúnderdiń birinde bolyp edi. Bir kúni keshqurym aýrý ákeme doktor Lıvsı keldi. Naýqasty qarap bolǵannan keıin, ol anam aldyna ákep qoıǵan asty apyl-ǵupyl ishti de, kóligi kelgenshe, shylym shegý úshin tómen túsip, úlken bólmege kirdi. "Eski "Benboýda" at qora joqtyqtan, ol kóligin ylǵı derevnáda qaldyratyn.

Ony úlken qonaqjaıǵa ertip ákelgen men edim, sándi kıingen, basynda qardaı appaq parıgi bar, taldyrmash deneli, sypaıygerlik tárbıeniń erekshe mektebinen ótken qara kóz doktor traktırimizge kelip-ketip júretin derevnályq dóreki adamdardyń eshqaısysyna uqsamaıdy eken, osyǵan qaıran qalǵanym esimde. Eki shyntaǵymen birdeı stol ústine asylyp, romǵalyq toıyp alyp, bylshıyp otyrǵan, ústi-basy kir-qojalaq, suryqsyz, baqsha basyna qus úrkitýge qoıýǵa laıyq bizdiń qaraqshymyzǵa uqsaıtyn Kapıtan kenet baryldap óziniń úırenshikti ánine basty:

Óliktiń sandyǵyna on bes adam,
Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom!
İshe tús, shaıtan sýy emes haram,
Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom!

Alǵashqy kezde men bul "óliktiń sandyǵy" degeni kádimgi joǵaryda, kapıtannyń bólmesinde turǵan ózimizge tanys sandyq shyǵar dep júrdim.

Úreı ushyrarlyq tústerime jalǵyz aıaq teńizshimen birge osy sandyq ta talaı ret engen-tin. Biraq, bul ánniń sózderine birte-birte boıymyz úırengeni sonshalyq, endi oǵan tipti mán berip jatpaıtynbyz. Bul keshte kapıtannyń áni tek doktor Lıvsı úshin ǵana jańalyq edi, jáne meniń baıqaýymsha, án oǵan unamady. Doktor qart baǵban Teılorǵa quıań aýrýyn emdeýdiń jańa ádisteri týraly aıtyp otyrǵan, sol áńgimesin qaıta jalǵastyrmas buryn ol kapıtanǵa narazy keıippen bir qarap qoıdy. Óz ánine eligip alǵan kapıtan bir kezde judyryǵymen stoldy qoıyp qaldy. Bul — onyń tynysh otyryńdar degen buıryǵy bolatyn.

Dabyrlaǵan daýystar sý sepkendeı basyla qaldy; tek doktor Lıvsı ǵana qalıanyn sora túsip, kóńildi áńgimesin qatty daýystap jalǵastyra berdi. Kapıtan oǵan kózimen jep qoıardaı bir qarap, stoldy taǵy bir ret qoıyp qaldy, budan keıin burynǵydan beter qaharyna mine túsip:

— Áı, anaý palýbadaǵylar, únderińdi óshirińder! — dep, aıqaı saldy jáne óreskel boqtyq sózin qosa aıtyp, shegeleı tústi.

— Ser, siz maǵan aıtyp otyrsyz ba? — dedi doktor.

— Dál saǵan, — dep, kapıtan taǵy bir ret sybap aldy.

— Mundaı jaǵdaıda, ser, meniń sizge aıtar bir-aq aýyz sózim bar, — dedi doktor, — eger osylaı maskúnemdikke salynýyńyzdy qoımadyńyz bar ǵoı, túbinde álemdi dúnıedegi eń bir jeksuryn sumpaıylardyń birinen qutqaryp tynatyn bolasyz!

Kapıtan ábden yzaǵa býlyqty, ushyp túregelip, matrostar ustaıtyn shappa pyshaǵyn sýyryp aldy, osy pyshaqpen qabyrǵaǵa shegelep tastasam qaıtesiń dep doktordy qorqytyp kórdi.

Doktor aıylyn da jımady. Oǵan keıip burylyp ta jatpady, betin bir ıyǵyna qaraı sál buryp, sol otyrǵan qalpy — burynǵysynsha ustamdy, biraq nyqtaı sóılep, til qatty:

— Osydan pyshaǵyńyzdy jyldam qaltańyzǵa qaıta salmaı kórińizshi, kóshpeli sotymyzdyń kelesi sesıasynan keıin dar aǵashynda salbyrap turmasańyz, maǵan sert! — dedi doktor, sirá, otyrǵan jurt túgel estisin degen shyǵar, daýsyn sál qataıta sóılegen tárizdi.

Olar kekti kózderimen tesile qarasty. Biraq kapıtan tez jeńildi. Pyshaǵyn qaltasyna salyp, taıaq jep qyńsylaǵan ıtteı birdemelerdi mińgirleı túsip, oryndyǵyna sylq etip otyra ketti.

— Al endi, ser, — dep doktor sózin jalǵastyra tústi, — ózime qarasty okrýgte siz sıaqty adam júrgendigin bile tura, budan bylaı ústińizden kúndiz-túni asa qatań baqylaý qoımaýǵa amalym joq. Dáriger ekendigim óz aldyna, men ári sotpyn. Ústińizden tipti sál nárse úshin bolsa da, mysaly, osy búgingi sıaqty bireýge til tıgizgenińiz úshin bolsa da, shaǵym tússe-aq qatań jaza qoldanam. Sizdi ustap, bul mańnan alastaý úshin men eshteńeden de taıynbaq emespin. Sizge basqa aıtarym joq.

Keshikpeı doktor Lıvsıdiń kóligi de jetti, ol atyna minip ap, tez júrip ketti. Al kapıtan jýasyp, búkil kesh boıy jym bolyp, typ-tynysh otyrdy, budan keıin de ol talaı kesh qatarynan osy qalpynan tanǵan joq.

II TARAÝ

Qara tóbet keldi de ketti

Aqyrynda, bizdi kapıtannan qutqaryp tynǵan jumbaq oqıǵalardyń eń alǵashqysy keshikpeı-aq boı kórsetti. Biraq keıin ózderińiz de kórersizder, biz kapıtannyń ózinen qutylǵanmen onyń áli de talaı mashaqat isterinen qutyla qoımaǵan ekenbiz.

Qys óte qatty boldy, uzaqqa sozylǵan qaqaǵan aıazdy, daýyldy-borandy kúnder bitpeı turyp aldy. Ákem baıǵustyń bıylǵy kóktemdi kórý-kórmesi ekitalaı ekeni birden-aq belgili bolǵan Kún sanap naýqasy meńdeı berdi. Traktır tirshiligi mamam ekeýmizge qaldy. Jumysymyz onsyz da bastan asyp jatqandyqtan, mazasyz meımanymyzǵa onsha kóńil bóle qoımadyq.

Qańtar aıynyń bir kúni bolatyn, tańerteńgi mezgil, aıaz shatynap tur. Shyǵanaq mańy qyraý búrkenip alǵan, appaq. Sý betiniń bolmashy ıirimi jaǵadaǵy qoı tastardy jıektep, erkeletip jalap jatqandaı. Kún kózi áli kóterilip úlgermegen, sáýlesi tek bıik tóbelerdiń ushar bastary men sonaý alystaǵy aıdyń betin ǵana sharpıdy. Kapıtan ádettegisinen erte oıanyp, teńiz jaqqa bet aldy. Tozyǵy jetken kók shekpeniniń daladaı etegin qorbıtqan kezdigi baıqalady. Qoltyǵynda — dúrbisi. Qalpaǵyn jelkesine qaraı ysyra kıipti. Aýzynan shyqqan býdyń tútinshe býdaq-býdaq ushyp bara jatqany esimde qalypty. Úlken jartastyń tasasyna túse berip yzalanyp, qatty kijingeni keldi qulaǵyma — sirá, doktor Lıvsımen shekisken kezin áli umyta almaı júrse kerek.

Anam joǵaryda, ákemniń qasynda bolatyn, al men kapıtannyń qaıtyp oralar tusyna dastarqan jaıyp, oǵan erteńgi as ázirlep jatqanmyn. Kenet esik ashyldy da, bólmege buryn eshqashan kezdespegen bir beıtanys adam kelip kirdi.

Óńi qýqyl, sol qolynyń eki saýsaǵy joq. Beldiginde kózdigi bolǵanymen, túrinde jaýyngerlik aıbar sezilmeıdi. Men árdaıym, jalǵyz aıaqty bolsyn, eki aıaqty bolsyn meıli, áıteýir, teńizshi bolsa-aq ondaılardy muqıat qadaǵalaıtynmyn, al myna kisi maǵan tipti jumbaq kórindi. Teńizshige uqsastyǵy shamaly, áıtse de onyń teńizshi ekenin men birden sezdim.

Qonaqtyń nemenege zaýqy bar eken dep surap em, ol rom talap etti. Buıryǵyn oryndamaq bop, bólmeden júgire basyp shyǵyp bara jatqanmyn, stol janyna jaıǵasqan álgi kisi meni qasyna qaıtadan shaqyrdy. Súlgim — qarymda, toqtaı qaldym.

— Beri kel, balam, — dedi ol. — Jaqynyraq kel. Men jaqyn keldim.

— Mynaý, sirá, meniń tamyrym — shtýrman Bıllıge ázirlengen dastarhan ǵoı deımin? — dep surady qýlana jymıyp.

— Eshqandaı shtýrman Bıllıdi bilmeımin, al dastarhan ózimiz kapıtan dep atap júrgen osyndaǵy bir kisi úshin ázirlenip jatyr, — dep jaýap qattym.

— Oqasy joq, — dedi ol, — meniń dosym shtýrman Bıllıdi de kapıtan dep ataýǵa bolady. Odan kelip-keter eshteńe de joq. Betiniń tyrtyǵy bar shyǵar. Jáne ózi, ásirese, araqqa toıyp alǵan kezderinde tym sypaıy bolar. Álgi meniń joldasym, shtýrman Bıllı, mine tap sondaı kisi! Sizderdiń kapıtan dep otyrǵan kisilerińizdiń de betiniń tyrtyǵy bar sıaqty. Jáne tap oń jaq betinde... Demek, bári de oıdaǵydaı degen sóz, solaı emes pe?! Sonymen, meniń bilgim keletini — meniń joldasym Bıllı qazir úıde me, joq pa?

Men kapıtannyń serýendep ketkenin aıttym.

— Qaı jaqqa, balam? Qalaı qaraı ketip edi? Men kapıtannyń kúnde baryp júretin jartasy jaqty nusqap, endi ózi de keshikpeı kelip qalar dedim.

— Qashan sonda?

Taǵy da osyndaı birneshe suraq qoıyp, ol aqyrynda:

— Iá, sóıtip, meniń joldasym Bıllı meni kórgende araq kórgennen kem qýanbas, — dedi.

Alaıda, muny aıtqandaǵy onyń bet álpeti tym susty kóringendikten, áı, sirá, munymen kezdeskende, kapıtan qýana qoımaıtyn shyǵar dep oılaýyma tolyq negiz bar edi. Biraq meniń ondaǵy jumysym qansha dep ózime-ózim sol boıda basý aıttym. Jáne-daǵy mundaı jaǵdaıda ne shara isteı alarsyń? Álgi beıtanys kisi traktır esiginiń aldynda miz baqpaı, tyshqan ańdyǵan mysyqsha, úıdiń buryshyn baqty da turdy. Sharbaq ishine shyqqym kelip edi, taban astynda meni qasyna shaqyrdy. Qapelimde qulaq asa qoımap em, qýqyl beti ashýǵa býlyǵyp, ózgerip sala berdi. Jáne jerden alyp jerden salyp boqtady-aı kelip, zárem ushqanynan keıin qaraı yrshyp tústim. Keıin qaıtýym muń eken, menimen tipti bir túrli jaǵympazdanǵandaı ma, álde keleke qylǵandaı ma, áıteýir, burynǵysynsha sypaıy sóılese bastady: arqamnan qaǵyp, óziń jaqsy bala ekensiń, men seni birden jaqsy kórdim dedi.

— Meniń de ózińdeı balam bar edi, — dedi ol, — al sen soǵan egizdiń syńaryndaı uqsaıdy ekensiń. Ákelik maqtanysh tutarym — sol ulym. Biraq endi er balanyń basty qasıeti — til alǵyshtyq qoı. Solaı, balam, til alǵyshtyq. Eger Bıllımen teńizde birge júzip kórgen bolsań, onda eshqashan eki aıttyrmas eń. Bıllı de, onymen birge júzgen basqalar da berilgen buıryqty eshqashan eki qaıtalatyp kórmegen.. Ánekı, shtýrman Bıllıdiń ózi de kele jatyr, qoltyǵynda dúrbisi bar, o, qudaı, jar bola kór oǵan! Júr, balam, qaıtadan ishke kirip, esik artyna tyǵyla qalaıyq, sóıtip, Bıllıdi kútpegen jerden bir qýantaıyq, o, qudaı, jar bola kór oǵan!

Osylaı dep, ol meni úlken bólmege qaqpaılap kirgizip, buryshqa, óziniń art jaǵyna jasyra qoıdy. Ekeýmiz de ashyq esiktiń qaıyrylysynda turmyz. Ózderińiz de túsingen shyǵarsyzdar, jaǵdaıym máz emes-aq, kádimgideı seskenip turmyn, al endi beıtanys qonaqtyń óziniń de úreılenip turǵanyn sezgende, odan saıyn qutym qashty. Ol kezdiginiń sabyn bosatyńqyrap, qynynan sál-pál shyǵaryp qoıdy, tamaǵyna keptelip qalǵan bir kesek birdemeni juta almaı turǵan adamdaı áýre-sarsań bir qımyl jasaıdy.

Aqyrynda, esikti sart etkizip, bólmege kapıtan endi, jan-jaǵyna burylyp ta qaramastan tup-týra ózine arnap daıarlaǵan ústinde as toly stolǵa qaraı júrdi.

— Bıllı! — dedi beıtanys kisi batyrsynyp, daýsyn qatqyl shyǵarýǵa tyrysyp.

Kapıtan ókshesimen aınalyp túsip, bizge qarama-qarsy tura qaldy. Kúnge totyqqany zym-zıa ǵaıyp bolyp, tipti murnynyń ushyna deıin kógerip ketti. Óńi arýaq, jyn-shaıtan, álde tipti budan da sóket birdeme kórgen adamdaı qýaryp ketti. Lezde qartaıyp, bet-aýzy shalbarlana qalǵanda — shynymdy aıtsam, ózim tipti ony aıap kettim.

— Bıllı, meni tanymaı qaldyń ba? Kemedegi ózińniń eski dosyńdy, shynymen-aq, tanymaı tursyń ba, Bıllı? — deıdi beıtanys kisi.

Kapıtan tynysy tarylǵandaı, alqynyp aýzyn ashty.

— Qara Tóbet! — dedi ol, aqyrynda.

— Sonyń dál ózimin, — dedi sál kóńildene túsken beıtanys kisi. — Óziniń kemedegi eski dosyn, "Admıral Benboý" traktırindegi Bıllı degen dosyn kórip qaıtpaq bop kelip turǵan Qara Tóbet. Aı, Bıllı-aı! Mine, eki tyrnaǵymnan birdeı aıryldym, sodan beri qansha zaman ótpedi, — dedi ol óziniń jarymjan qolyn joǵary kóterip.

— Jaraıdy, izdep kelip ústimnen túsken ekensiń, mine, aldyńda turmyn. Kelgen sharýańdy aıt! — dedi kapıtan.

— Sol baıaǵy Bıllı qalpyń ekeni kórinip-aq tur! — dedi Qara Tóbet. — Jón aıtyp tursyń, Bıllı. Men qatty unatqan myna tamasha balaqaı maǵan bir stakan rom ákelip bersin. Sodan soń qarsy bolmasań, ekeýmiz eski dostarsha keń otyryp, aǵymyzdan jaryla ashyq sóıleseıik. Solaı emes pe?

Men shólmek alyp qaıta kirgende, ekeýi kapıtannyń stolynda qarama-qarsy otyr eken.

Qara Tóbet esik jaqqa taıaý, bir qyryn jaıǵasypty, bir kózi eski dosynda bolsa, ekinshi kózi esikte, qashyp qutylý múmkindigin de umytpaǵan syńaıy bar:

— Esikti aıqara ashyq qaldyr da, óziń kete ber, — dedi ol maǵan.

— Bul — seniń sańylaýdan bosqa syǵalap áýre bolmaýyń úshin, balam, — dep túsindirdi maǵan.

Ekeýin ońasha qaldyryp, úldirik janyna oraldym.

Sodan qulaǵymdy qansha tossam da emis-emis mińgirlegenderinen basqa eshteme estı almadym. Biraq bara-bara daýystary qattyraq shyǵyp, aqyrynda, sózderi (kóbinese kapıtannyń boqtyq sózderi) anyq estile bastady.

— Joq, joq, joq, joq! Bul áńgime osymen bitsin! Estidiń be? — dedi, birde kapıtan qatty aıqaılap. Artynsha:

— Eger is nasyrǵa shaýyp, men darǵa asylar bolsam, onda sol dar aǵashynyń astynda jalǵyz men emes, báriń de salaqtaıtyn bolasyńdar! — degenin de estidim kapıtannyń.

Sodan keıin kenet kóbesi sógilgen qaptan aqtaryla salǵandaı, boqtyq sózder tótep jaýmasyn ba kep, stol, oryndyqtar da tasyr-tusyr qulap jatyr, bolat qanjarlardyń sart-surt dybystary, jaraqattanǵan bireýiniń jan ushyrǵan aıqaıy estildi. Sálden keıin baryp, aldy-artyna qaramaı, esikke qaraı zytyp bara jatqan Qara Tóbetti kórdim. Kapıtan qýyp keledi. Ekeýiniń de kezdikteri qoldarynda. Qara Tóbettiń sol jaq ıyǵy qanǵa boıalǵan. Tap esikke jetken kezde, kapıtan qashqynǵa kezdigin eń sońǵy ret óltire suqqysy kep, qolyn qatty sermep kep qaldy: basyn qaq aıyryp óltiretin de edi, biraq kezdigi qapyda "Admıral Benboýdyń" úlken jarnamasyna tıdi de, Qara Tóbettiń jany qaldy. Jarnamanyń tómengi jaqtaýynda kezdik izin áli kúnge deıin kórýge bolady. Urys osymen tyndy.

Jolǵa júgirip shyqqan Qara Tóbet jaraqatyn buıym kórmesten, kóz ilespeı zytyp barady, tipti áp-sátte-aq tóbeden ári asyp, kórinbeı ketti. Kapıtan esinen tanǵan adamsha jarnamaǵa qadalǵan kúıi qalshıyp qatyp qalypty. Sodan neshe qaıtara qolymen kózin sıpap, úıge kirdi.

— Djım, rom ákel! — dep buıyrdy. Osyny aıtqanda, ózi bir túrli teńselip kep, tipti qulaı jazdap baryp, qolymen qabyrǵaǵa súıendi.

— Jaraqattanyp qalǵanbysyz? — dedim.

— Rom ákel! — dep qaıtalady ol. — Tezirek bul jerden taımasam bolar emes! Rom, ákel, rom!

Romǵa júgirdim, sasqalaqtap júrip shynyny syndyryp, bóshkeniń shúmegin lastap aldym. Bárin jónge keltirip, basqa ydys taýyp úlgergenshe, aýyr birdeńeniń edenge gúrs etip qulaǵan dybysyn estidim. Júgirip kelsem, edende uzynynan sulap kapıtan jatyr. Aıqaı-shý, tóbelesten záresi qalmaǵan anam maǵan kómektespek bop tómenge júgirip tústi. Ekeýmiz kapıtannyń basyn súıemeldedik. Eki ıininen ázer dem alyp, qınalyp jatyr. Kózi jumýly, beti qabaryp, qyzaryp ketken.

— O, jasaǵan, — deıdi anam. — Mundaı da masqara bolarmyz ba! Endi traktırimiz ne kúıge túspek? Baıǵus ákeń bolsa, qas qylǵandaı ol da aýyryp jatqany anaý!

Kapıtanǵa ne járdem kórseterimizdi de bilmeımiz, beıtanys kisimen jekpe-jekte ózi qatty jaraqattanypty, endi onyń óletinine bizdiń esh shúbámyz qalǵan joq. Rom ákelip, aýzyna quıǵym kelip, árekettenip kórdim. Biraq jaǵy qarysyp qalypty, temirmen shegelegendeı.

Baǵymyzǵa qaraı, esik ashyldy da, aýrý ákemdi kórip ketýge soqqan doktor Lıvsı kirip keldi.

— Doktor, járdemdese kórińiz! — dedik ekeýmiz birdeı. — Ne isteımiz? Qaı jerinen jaralanypty?

— Jaralanypty deısizder. Bekershilik! Ol jaralanǵan bolsa, onda tipti sen de, men de jaralanǵan bop shyǵarmyz. Qany tasyp talyp jatyr. Qaıtemiz?! Ózine eskertken bolatynmyn...

— Mıssıs Hokıns, siz joǵaryǵa, jubaıyńyzdyń qasyna baryńyz jáne múmkindiginshe oǵan eshteme aıtpaı-aq qoıyńyz. Al men qolymnan kelse myna bir qudaıǵa da, adamǵa da qajeti joq sorlyny ajaldan arashalap kóreıin. Djım, maǵan shylapshyn ákel.

Men shylapshyn alyp oralǵanymda, doktor kapıtannyń jeńin túrip, onyń bulshyq eti bileýdeı, dyraý qolyn jalańashtap úlgergen eken. Qoly birneshe jerden shanyshqylanyp jazylypty. Qarynda: "Baqytty bol!", "Sát sapar, teńizshi!", "Armanyńa jet, Bıllı Bone!" degen jazýlar kógerip kórinedi.

Iyǵyna taman dardyń sýreti salynypty, dar astynda asylǵan adam tuzaqqa ilinip salaqtap tur. Sýretti, menińshe, bul iske asa bir qanyq adam salǵan.

— Áýlıelik sýret, — dedi doktor, dardyń sýretin saýsaǵymen nuqyp. — Al endi, Bıllı Bone myrza, shyn atyńyz osy bolsa, qanyńyzdyń túsi qandaı ekenin kóretin boldyq... Djım, qan kórgende qorqatyn ádetiń joq pa? — dep surady doktor menen.

— Joq, ser, — dedim men.

— Óte jaqsy, — dedi doktor. — Onda shylapshynyńdy tos.

Ol lansetpen kúre tamyryn qıyp jiberdi.

Kapıtan qaraýytqan kózin ashqanǵa deıin biraz qan aqty. Doktordy tanyp, qabaǵyn túıe qoıdy. Meni kórgennen keıin baryp sál tynyshtalǵan sıaqtandy. Kenet betine qany teýip, turǵysy kelip julqynyp:

— Qara Tóbet qaıda? — dep aıqaılap jiberdi.

— Bul jerde ózińizdiń arqańyzdaǵy tóbetten basqa eshqandaı tóbet joq, — dedi doktor. — Romdy tym kóp ishetinsiz. Mine, aıtqanym kelip, qanyńyz tasydy. Sizge jaqsylyq isteý oıymda da joq edi, biraq, mine, kórden sýyryp aldym. Al, mıster Bone!

— Men Bone emespin, — dep bólip jiberdi kapıtan.

— Báribir ǵoı, — dedi doktor. — Meniń bir Bone degen qaraqshy tanysym bolǵan, atyńyzdy eske túsirip, bas qatyryp qaıtem dep, jaı aıta salǵanym edi. Endigári esińizde bolsyn, bir stakan romnan, árıne, óle qoımassyz, biraq sol bir stakan ishseńiz-aq ishken ústine ishe bergińiz keleri aıdan anyq. Basymmen ant eteıin, myna ishýińizdi tyımasańyz, keshikpeı- aq ólip tynasyz. Túsindińiz be, Taýratta aıtylǵanyndaı, jazmyshta jazylǵan jaıyńyzǵa jetip jyǵylasyz. Al, káne, turyp kórińiz. Tósegińizge jetip alýǵa kómekteseıin.

Kapıtandy ázer dep joǵaryǵa kóterip shyǵaryp, tósegine jatqyzdyq. Ábden álsirep, jastyǵyna sylq etip qulaı ketti. Esin shala-sharpy biledi.

— Al endi, aıtpady demeńiz, ollahı shynym: siz úshin "rom" degen sóz de bir, "ajal" degen sóz de bir, — dedi doktor.

Endi ol meni shyntaǵymnan ustap, aýrý ákem jatqan bólmege qaraı júrdi.

— Túk emes, — dedi ol artymyzdaǵy esik jabylar-jabylmastan.

— Qanyn edáýir aǵyzdym, endi ol birazǵa deıin tynysh jatady. Bir aptadaı tóseginen tura almas, al bunyń oǵan da, sizderge de esh zıany joq. Biraq ta qaıtadan osylaı talyp qular bolsa, odan aman qalmaıdy.

III TARAÝ

Qara tańba

Túske taman men salqyn sýsyn ishkizeıin, dári bereıin dep kapıtanǵa kirdim. Sol ózimiz qaldyrǵan kúıde jatyr, tek sál joǵaryraq jyljypty. Edáýir álsiregen tárizdi jáne áldenege qatty tynyshsyzdanatyn da sıaqty.

— Djım, — dedi ol, — osyndaǵylardyń ishinde adamǵa tatıtyny tek óziń ǵanasyń. Men seni ámanda jaqsy kórgenmin, muny óziń de bilesiń. Aı saıyn tórt pensten kúmis berip turdym ǵoı. Endi dostym, minekı, aýrýmyn, ári jurtta qalǵandaı jalǵyzbyn. Djım, bir sapty aıaq romdy aıamassyń menen, solaı emes pe?

— Doktor.., — dep túsindirmek bolyp em. Ol biraq qatty ashýlanyp, doktordy áljýaz daýsymen sybaı jóneldi.

— Doktor ataýly qurlyqtan basqa eshteme kórmegen kórtyshqan emes pe? Al sizderdiń ana doktorlaryńyzdy alaıyq — ol teńizshiler jaıynda ne bilýshi edi? Men ómirimde talaı el, talaı jer kórdim: jurt Sary Djekten qyrylyp jatatyn aýasy qaınaǵan qara maıdan da ystyq jer silkingende, qurlyǵyńnyń ózi teńizdiń tolqynynan beter shaıqalatyn ǵajaıyp jerler bar, men sol jerlerde de boldym. Al sizderdiń álgi doktorlaryńyz ondaı jerler týraly ne biledi? Meniń janymdy alyp qalǵan da tek osy rom, ıá, rom!.. Men úshin et te, sý da, áıelim de, dosym da — osy rom boldy. Al qazir rom ishpeıinshe, daýyl lyqsytyp, jaǵaǵa shyǵyp qalǵan kemedeı beıshara bolam da qalam. Sonda meniń obalym saǵan bolady, Djım, sosyn álgi kórtyshqanǵa, doktorǵa bolady...

Osyny aıtyp taǵy da boqtyq sózderdi tókti-aı kelip.

— Mine, kórdiń be, Djım, saýsaqtarym dir-dir etedi, — dedi ol jylarman daýyspen — Dirilin basýǵa mende dármen bar ma? Búgin aýzyma bir tamshy ylǵal tamǵan joq. Al, ol doktor degeniń aqymaq, shyn aıtam. Rom ishpesem, Djım, kózime árneme elestep neǵylarǵa bilmeımin. Ollahı, shynym, búgin talaı nárse elestedi de! Art jaǵymnan, anaburyshtan, maǵan kári flınt kórindi. Tiri adamdaı ap-anyq kórdim. Al endi kózime qaıdaǵy-jaıdaǵylar elesteı bastasa boldy, onda men týra haıýanǵa aınalam — ózim de bir qatal tirshilik keshken sorlymyn ǵoı. Bir stakan ishkennen óle qoımaspyn doktorlaryńyzdyń ózi de solaı dedi ǵoı. Djım, bir sapty aıaq romyń úshin altyn gıneıa bereıin...

Ol jalynyp-jalpaıýyn údete tústi, tipti daýsy qatty shyǵa bastady, ákem estip qala ma dep zárem ketti. Sol kúni ákem tipti hal ústinde jatqan-dy. Tolyq tynyshtyq saqtaý qajet edi. Doktordyń bir stakan rom kapıtanǵa zaqym jasaı qoımas degeni de bir jaǵynan qamshy boldy.

— Aqshańyzdyń qajeti joq, — dedim men, paraǵa satyp alǵysy kelgeni shamyma tıip. — Ákeme qaryzdar aqshańyzdy tóleseńiz de jeter. Bir stakan rom bereıin, biraq sodan qaıtyp suraýshy bolmańyz.

Bir stakan rom ákeldim. Ashqaraqtana ustaı alyp, dymyn qaldyrmaı jutyp saldy.

— Mine, endi jaqsy boldy, — dedi ol, — boıym birden jeńileıip sala bergenin qarashy. Aıtshy, dostym, men tósek tartyp qansha jatpaq ekenmin, doktor ne dep edi?

— Eń beri degende bir apta, — dedim men. — Odan kem emes.

— Jaı tússin, jaı túskir! — dep aıqaılap jiberdi kapıtan. — Bir apta deıdi! Bir apta jatyp alsam, olar maǵan qara tańbany jetkizip úlgeredi. Timiskilep júrip, qaıda ekenimdi bilip alypty, óńkeı ysyrapshy, jalqaý sorlylar, ózderinikin saqtaı almaǵan, endi ózgenikine kóz alartady. Shyn teńizshi sóıte me? Mysaly, meni alaıyq: men uqypty adammyn, eshqashan aqshany shashyp-tókken emespin, al jıǵan-tergenimnen aırylǵym da kelmeıdi. Kór de tur, olardy taǵy da aldap soǵam. Osy qaırańnan taıyp tursam, shetinen bárin taǵy da jer soqtyrarmyn.

Osylaı dep ol ıyǵymnan tartyp, jaılap tóseginen tura bastady; ıyǵymdy qatty qysqany sonshalyq, aýyrsynǵannan aıqaılap jibere jazdadym. Eki aıaǵy aǵash qalyptaı edenge sylq ete tústi. Órshelene sóılegeni áreń estilgen álsiz daýsyna úılespeıdi.

Kereýetine túregep otyrǵannan keıin, birazǵa deıin ún shyǵara almady. Aqyrynda:

— Myna doktor meni ábden qurtqan eken... Qulaǵym shýlap áketip barady. Jatýǵa kómektesshi, — dedi.

Biraq men umtylyp úlgergenshe, tósegine sylq etip qulady da, biraz únsiz jatty.

— Djım, — dedi ol aqyrynda, — ótkendegi teńizshi búgin kózińe túspedi me?

— Qara Tóbet pe? — dep suradym men.

— Iá, Qara Tóbet, — dedi ol. — Ol — óte jaman kisi, al ony jiberip otyrǵan basqalary odan da ótken malǵundar. Djım, eger men bul jerden ketip úlgermeı turyp, olar maǵan qara tańbany jetkizdi bar ǵoı, onda esinde bolsyn, olardyń kózdegeni — meniń myna sandyǵym. Onda atqa mine sal da... Sen atqa mine alasyń ǵoı, ıá? Iá, onda atqa mine sal da, bar pármenińmen shaýyp otyryp... Áı, endi maǵan báribir ǵoı... Iá, onda shaýyp otyryp álgi kórtyshqanǵa jet... Álgi anaý qarǵys atqyr doktordy aıtam... barlyq matrostaryn — óziniń sot múshelerin palýbaǵa jınasyn da, "Admıral Benboýdyń" ústinde meniń barlyq qonaqtarymdy — kári Flınttiń búkil bas keserlerin — qanshasy tiri qalsa da, birin qaldyrmaı túgeldeı tapjyltpaı kelip bassyn. Men kári Flınttiń eń táýir shtýrmany bolǵanmyn. Iá, eń táýir shtýrmany boldym jáne ol jerdiń qaıda ekenin jalǵyz men ǵana bilemin Flınt osy qazirgi men qusap Savannada ólim halinde jatyp, bárin maǵan ózi bergen bolatyn. Uqtyń ba? Biraq qara tańba kelmeı turyp nemese Qara Tóbettiń, álde anaý jalǵyz aıaqteńizshiniń kelgenin óz kózińmen kórmeı turyp, eshqandaı áreket istemegeısiń. Basqalarynan góri sol jalǵyz aıaqtan saqtanyńqyra, Djım.

— Kapıtan, sol qara tańba degen ne nárse ózi? — dep suradym.

— Ol — eskertý tárizdi nárse, dostym. Olar ákeler bolsa, ózińe aıtarmyn. Tek, Djım, olardan óziń kóz jazyp qalyp júrme, sonda bárin ózińmen qaq jara bólisem, buny shyn ýádem dep bil.

Daýsy birte-birte mińgirleı túsip, aqyry, sózinen aljasa bastady. Dári berip em, bala qusap qaǵyp saldy.

— Bir de bir teńizshi dárige tap qazirgi mendeı zárý bop kórmegen shyǵar.

Keshikpeı ol eseńgirep, talyqsyp ketkendeı boldy da, men ony ońasha qaldyrdym.

Bári óz qalpymen osylaı júre bergen jaǵdaıda ne ister em, ony ózim de bilmeımin. Kapıtan óziniń syryn aıtyp qoıǵanyna ókinip, meni óltirip tastaı ma dep te qoryqqanmyn, sondyqtan, sirá, bar estip-bilgenimdi doktorǵa aıtqan bolar edim dep oılaımyn. Biraq jaǵdaı basqasha qalyptasty. Keshte kenet ákem baıǵus dúnıe saldy, endi biz úshin basqa dúnıeniń bári umyt boldy. Ákemniń qaıǵysy, kórshilerimizdiń kelim-ketim kóńil aıtýy, ákemdi jerleýge baılanysty qam-kúıbeń, 24 traktırdiń kúıki tirshiligi — osynyń bári kapıtan jaıly oılaýǵa da, odan qorqýǵa da esh múmkindik bermedi.

Kelesi kúni tańerteń ol dáneme bolmaǵandaı tómenge tústi. Úırenshikti ýaqytynda tamaǵyn ishti, biraq tábeti tartpaı otyrǵany baıqalady, esesine mas bolmaǵandyqtan, sirá, ádettegisinen kóbirek ishti me dep qorqam. Tanaýyn shýyldatyp, jótkirinip, ashý shaqyryp tur eken, sondyqtan shamadan tys ishpe dep basý aıtýǵa oǵan eshkimniń de batyly barmady. Keshke qaraı, ákemdi jerler shaq jaqyndaı túsken kezde, ol ádettegisinshe mas bolyp ta úlgerdi. Qara jamylǵan qaıǵyly úıimizde onyń beıbastaq, baryldaq ánin estý jıirkenishti-aq edi, ol qansha álsiz bolsa da, biz odan záre-qutymyz qalmaı qoryqtyq. Kómeıine qum quıyp, onyń aýzyn ashtyrmaıtyn jalǵyz-aq doktor edi, ol búgin joq: ony birneshe mıl jerdegi bir aýrý adamǵa shaqyryp áketken eken, ákem qaıtys bolǵaly ol bizdiń úıimizdiń bosaǵasyn da attaǵan emes.

Kapıtan álsiz jatty dep aıttym ǵoı. Aıyǵyp, táýir bola almaǵany bylaı tursyn, tipti burynǵysynan da meńdeı túskendeı basqyshpen áreń kóteriledi, zaldan dińgekke qaraı júrse, teńselip, bulǵaqtap ázer jetedi. Keıde teńizdiń ashqyltym aýasyn jutpaq bop, esikten tysqa basyn shyǵarsa, qulap kete jazdap, qabyrǵaǵa jarmasady. Tyrmysyp bıikke órmelegen adamdaı entigip, demin eki ıininen alady.

Menimen ótkendegiden qaıtyp sóılesken joq, sirá, sol joly ish tartyp, syr aıtqanyn umytyp ta qalǵan-aý deımin. Biraq sonsha álsiregenine qaramastan, burynǵydan beter shyrt etpe, ashýshań bolyp ketti. Mas bolyp iship, kezdigin sýyryp ap, aldyna, stol ústine tastaıdy. Aınaladaǵy eshbir janǵa eleń etpesten, oıǵa shomyp, álem-tapyryq kúıde sandyraq elesterine eltip otyrady kelip.

Birde derevná turǵyndary aıtatyn bir mahabbat ánin ysqyryp ándetip, bárimizdi tań qaldyrǵany bar. Sirá, jas shaǵynda, teńizshi bolarynyń aldynda úırengen áni bolsa kerek.

Kelesi kúni tuman túsip, aýa raıy suryqsyz, salqyn boldy; saǵat túski úshter shamasynda esik aldyna shyǵyp, bosaǵa janynda ákem esime túsip, jabyǵyp turǵanmyn.

Kenet jol boıymen ilbı basyp, jaımen kele jatqan bireýdi kózim shaldy. Aldyndaǵy jolyn taıaqpen shuqylap, baǵdarlap kele jatqanynan soqyr ekeni kórinip túr. Murnynyń, kóziniń ústin kólegeılep, jasyl qalqan baılap alǵan. Kárilik jeńip pe, álde aýrý meńdetip pe, áıteýir, eki búktelip, búkireıip ketken, ústindegi tozyǵy jetip, alba-julba bolǵan matros shekpeni odan saıyn sıqyn buzyp tur. Ómirimde mundaı usqynsyz qorqynyshty adam kórsem ne deısiz! Traktırge az ǵana jer qalǵanda, álgi kisi kidirip, daýsyn soza, murnynan myńqyldaı sóılep:

— Óziniń otany — Anglıany jan aıamaı qorǵaý ústinde, qaıran eki kózinen aırylǵan beıshara soqyr kisige qazir qaı jerge kelip turǵanyn aıtyp jiberetin qaıyrymdy bireý tabylar ma eken? — dep, qula dúzge bet aldy aıqaı saldy.

— Úlken kisi, Siz Qara Tóbe shyǵanaǵyndaǵy "Admıral Benboý" traktıriniń qasynda tursyz, — dedim men.

— Daýsyńyzdy estidim, — dedi shal myńqyldap, — jas adamnyń daýsy. Qaıyrymdy jas jigit, maǵan qolyńyzdy berip, osy úıge ertip kirińizshi!

Qolymdy usynyp em, álgi maımóńkelep turǵan kózsiz jeksuryn shap berip ustaı aldy da, qysqashtaı qysa tústi.

Zárem ketkeni sonsha, qasha jónelgim keldi. Biraq soqyr kisi julqyp, ózine qaraı tartyp qaldy.

— Al, bala, endi meni kapıtanǵa alyp bar, — dedi.

— Ser, — dedim men, — senseńiz, bar shynym, men qorqam...

— Qorqam deısiń be? — dep myrs etti ol. — Solaı de! Qorqam deısiń! Dereý alyp bar qasyna, áıtpese qolyńdy syndyramyn!

Osylaı dep qolymdy burap qalyp edi, jan daýsym shyǵa shyńǵyryp jiberdim.

— Ser! — dedim men, — qoryqqanda ózim úshin emes, siz úshin qorqamyn. Kapıtan qazir burynǵy kapıtan emes. Kezdigin qynynan sýyryp, daıyn otyr. Oǵan bir jentlmen kelip ketken edi, sodan...

— Júr tez! — dep, ol sózimdi bólip jiberdi. Mundaı meıirimsiz, qatal, jeksuryn daýysty buryn estisem, buıyrmasyn! Qolymnyń aýyrǵanynan emes, onyń daýsynan zárem ketti. Degenin istemesem bolmaıtynyn túsindim de, romnan basy meń-zeń bolyp otyrǵan qaraqshyǵa jolyqtyrmaq bop, zalǵa qaraı bettedim. Soqyr temirdeı saýsaqtaryn qolyma batyra tústi. Maǵan súıenip, bar salmaǵyn salǵanda, táltirektep, qulaýǵa shaq qaldym.

— Týra ózine alyp bar, al ol meni kórgen boıda: "Bıllı, mine, sizdiń dosyńyz", — dep qatty daýystap aıt. Aıtqanymdy istemeseń, men bylaı etem!

Osylaı dep, qolymdy burap kep jibergende, esimnen tana jazdadym. Soqyr qaıyrshydan zárem ushyp kele jatyp, kapıtannan qorqýdy da umytyppyn, zaldyń esigin ashyp, soqyrdyń aıt degenin qatty daýystap aıtyp berdim.

Beıshara kapıtan basyn kóterip, kórýi-aq muń eken, mastyǵynan lezde aıyǵyp ketti. Bet álpeti úreıli emes-aý, sheksiz bir azap nyshanyn tanytqandaı boldy. Ornynan turǵysy kelip edi, soǵan da dármeni jetpegen sıaqty.

— Eshteme etpes, Bıllı, otyrǵan jerińde otyra ber, — dedi qaıyrshy. — Men seni kóre almaǵanmen, qoldaryń diril qaǵyp, qaltyrap otyrǵanyn estip turmyn. İstiń aty is qoı. Oń qolyńdy sozshy... Balaqaı, qolyn meniń oń qolyma taman jaqyndatshy.

Ekeýmiz de onyń degenin istedik. Taıaq ustaǵan qolynan birdemeni kapıtannyń alaqanyna salyp jatqanyn baıqadym, — kapıtan alaqanyn dereý jumyp aldy.

— İs tyndy, — dedi soqyr.

Osyny aıtar-aıtpasta ol meni bosatty da, jarymjan kisige laıyqsyz shapshańdyqpen qonaqjaıdan kóz ilespeı ytqyp shyǵyp, jolǵa da túsip úlgerdi. Men alystap bara jatqan onyń taıaǵynyń tyqylyna qulaq túrip, turǵan jerimde tapjylmaı qatyp qalyppyn. Kapıtan ekeýmiz esimizdi jıǵansha, edáýir ýaqyt ótipti. Men onyń bilegin qoıa berdim, ol qolyn ózine tartyp, alaqanyna qarady.

— Saǵat onnyń kezinde eken! — dedi ol daýsyn sańq etkizip. — Alty saǵat ýaqytymyz bar. Biz áli kórsetermiz olarǵa kóresisin!

Osyny aıtyp, ushyp túregelip edi, eseńgirep, teńselip ketti, qos qoldap alqymyna jarmasty. Osylaı táltirektep sál turdy da, bar salmaǵymen nendeı bir sóleketteý dybys shyǵara, edenge gúrs ete tústi.

Qasyna júrelep otyra ketip, anamdy shaqyrdym.

Biraq, bolary bolyp ketti. Qany tasyp jyǵylǵan kapıtan taban astynda jan tásilim etti. Qaıran qalatynym — shynyna kóshsem, bul adamdy eshqashan janym jaratqan emes, biraq sońǵy kezde baıǵusty bir túrli aıaıtynmyn, al endi, mine, aqyrǵy demi bitip, ólgenin kórgende, jylap jiberippin. Bul — men kózimmen kórgen ekinshi qaza edi, al qabyrǵamdy qaıystyryp, júregimdi ýdaı ashytqan ákemniń qazasynyń zárli taqsireti áli qaıtyp úlgermegen-tin.

IV TARAÝ

Matros sandyǵy

Men, árıne, anama sol boıda ózime belgili bar jaıdy jaıyp saldym. Oǵan erterek aıtýym kerek pe edi, qalaı. Sóıtip, biz aýyr, qaýipti jaǵdaıda qaldyq.

Kapıtannyń artynda qalǵan aqshanyń — eger ondaı aqsha bar bolsa — bir bóligi bizdiki ekeni sózsiz. Biraq, Qara Tóbet, soqyr qaıyrshy sıaqtylar marqum bop ketken joldastarynyń boryshyn tóleımiz dep áýre bop, óz oljalarynan bas tarta qoıar ma eken. Kapıtannyń atqa mine salyp, doktor Lıvsıge jet degen ámirin oryndaı almadym: anamdy qorǵansyz, tireksiz jalǵyz tastap ketýdiń esh qısyny bolmady. Bul týraly oılap jatýdyń ózi de retsiz edi. Biraq budan ári úıde otyra berýge de batylymyz jetpedi: oshaqtaǵy ottyń kómiri tyrs etip, astyndaǵy temir torǵa qulap tússe de, selk etip shoshyp ketemiz; tipti saǵattyń tyqylynan da seskenemiz. Ana buryshtan da, myna buryshtan da bireýlerdiń aıaq basqan tyqyrlary estilgen sıaqty bolyp, tipti bireýler bizge jaqyndap qalǵandaı kórinip, elegizımiz de otyramyz.

Qasymda, edende óliktiń súıegi jatqanyn, tysta aınalsoqtap júrgen soqyr qaıyrshynyń kózdi ashyp-jumǵansha úıge kirip kelýiniń de múmkin ekenin oıyma alsam, tóbe shashym tik turady. Budan ári kidirýge tipti de bolmaıtyn edi. Áıteýir, bir áreket isteý qajet. Sodan biz qasymyzdaǵy derevnáǵa baryp kómek suraýdy uıǵardyq. Aıttyq — bitti degendeı, jalańbas kúıimiz aıazdy kúngi tuman arasyna qoıyp kep kettik. Kesh qarańǵylanyp ta qalǵan eken.

Shaǵyn derevná bizdiń úıimiz turǵan jerden kórinbeıtin, biraq onsha alysta emes, birneshe júz ıard qana jerde, kórshi shyǵanaqtyń qarsy jaq jaǵasynda bolatyn. Meniń júregim ornyna túskeni — soqyr qaıyrshy bul jaqtan emes, basqa jaqtan kelip edi, ketkende de sol kelgen jaǵyna qaraı ketken shyǵar dep oıladym. Keı sát tyń tyńdap, toqtaı-toqtaı júrgenmen, tez jettik. Jan-jaqtan kúnbe-kúngi etene dybystar — jarǵa urǵan tolqyn saryny, orman qarǵalarynyń qarqyldaǵan daýystary ǵana estiledi. Derevnádaǵylar shyraǵdan jaǵyp ta úlgergen eken, esik-terezelerden kóringen sol sarǵysh sáýlelerdiń júregimizdi ornyna túsirip, janymyzdy jaı tapqyzǵanyn eshqashan umytpaspyn, sirá. Biraq, járdem kútken bar úmitimiz de osymen shektelip tyndy. Bizge erip "Admıral Benboýǵa" barýǵa búkil derevnádan bir adam shyqpaı, masqara boldyq.

Qaýip-qorqynyshymyz jaıly aıta túsken saıyn, olardyń da úreıleri ushyp, úıleriniń burysh-buryshyna tyǵyla túsedi. Men buǵan deıin ómiri estip kórmegen álgi kapıtan Flınttiń atyn olardyń kóbi jaqsy biletin bop shyqty. Jáne odan ózderi záreleri qalmaı qatty qorqady eken. Tipti bireýleri otyryp ap, birde "Admıral Benboýdyń" janynda, baqshada jumys istegen kezinde úlken jolda beısaýat júrgen qaıdaǵy bir kúdikti adamdardy kórgenderin esterine túsiristi. Álgi beıtanys adamdardy kontrabandısterge uqsatqan bular asyǵa-úsige úılerine jetipti de, esikterin bekitip alypty. Bireýleri tipti Kıt úńgiri dep atalatyn shyǵanaqta júzip bara jatqan kishkene lúgterdi de kórgen bop shyqty. Endi kapıtannyń dostary týraly áńgime bolǵanda qalshyldap, dirildeı qalǵandary da sondyqtan eken. Ekinshi bir aınalmada turatyn doktor Lıvsıge habar jetkizýge kelisim bergen batylsymaqtar boldy, al biraq traktırdi kúzetýge eshqaısysy shyqpady.

Qorqaqtyq ta juǵady desedi ǵoı. Al parasatty jón-josyq aıtý, kerisinshe, adamǵa rýh berip, batyldyq qosady eken. Bizben birge barýǵa eshkim shyqpaǵan soń, anam ne bolsa da, jetim ulyma tıisti azyn-aýlaq qarjydan tekten-tek aıryla almaımyn dep óz oıyn aıtty.

— Qoryqsańyzdar meıilderińiz, biraq biz Djım ekeýmiz sý júrek emespiz. Kelgen izimizben keıin qaıtamyz. Soqtaldaı-soqtaldaı er-azamatsyńdar, biraq qoıannyń júregindeı júrekterińniń joqtyǵy uıat eken! Biz endi ólsek te, sandyqty ashyp kóremiz. Mıssıs Kroslı, ózimizge zań boıynsha tıisti aqshamyzdy salyp alaıyq, ana bir sýmkańyzdy bere turmas pa ekensiz, myń da bir raqmet aıtar em, — dedi anam.

Men, árıne, anammen birge baratynymdy aıttym, al jurt: bul degen baryp turǵan kózsizdik qoı, — dep shýlap qoıa berdi. Biraq esh bireýiniń aýzynan, endeshe, shyǵaryp salaıyq degen soz shyqpady! Qastandyq jasasa, qur qol bolma dep, maǵan

'Lúggsr — kishkentaı jelkendi keme.

oqtaýly tapansha berdi, qaraqshylardan qashyp qutylardaı kún týsa dep, biz úshin attaryn erttep, daıar ustaıtyndaryn aıtty, — mine, bar járdemderi osydan aspady. Áıteýir, bir jas jigit qarýly kómek suramaq bop, atqa minip, doktorǵa shaýyp ketti.

Keıin qaraı qaýipti saparymyzǵa shyqqanda, júregim atsha týlap, dúrsildep qoıa berdi. Tún óte sýyq eken. Dóp-dóńgelek bop aı týyp keledi. Kókjıekten jańa kóterilgen tolyq aı tuman arasynan ázirshe qyzaryp qana kóringenmen, aınala sát saıyn sáýlelene tústi. Keshikpeı-aq jan-jaq kúndizgideı jap-jaryq bolatyn túri bar. Sonda birden-aq kózge túsetinimiz belgili. Sondyqtan burynǵydan beter asyǵa tústik. Dýal boılaryn jaǵalap, ún-túnsiz urlanyp, tez basyp júrip kelemiz, jolda qorqatyndaı bálendeı eshteńe kezdesken joq, aqyrynda "Admıral Benboýǵa" da jettik-aý.

Úıge kirisimen esiktiń ysyrmasyn tas qyp bekite qoıdym. Entige dem alyp, ólik jatqan qarańǵy, qańyraǵan bos úıde ekeýden-ekeý turmyz. Anam as pisiretin bólmeden shyraǵdan alyp keldi, ekeýmiz bir-birimizdiń qolymyzdan demeı ustap, úlken qonaqjaıǵa kirdik. Kapıtan shalqasynan túsip, bir qolyn serpip tastap, eki kózi jumylmaǵan, sol áýelde biz qaldyrǵan kúıinde jatyr eken.

— Terezeniń perdesin túsir, — dep sybyrlady anam, — bizdi syrttan baqylap turýlary da múmkin. Al endi, — dedi ol, men perdeni túsirgennen keıin, — sandyqtyń kiltin tabý kerek... Biraq onyń denesine qol tıgizýge qaısymyzdyń táýekelimiz jeter eken? — dep anam jylap jiberdi.

Men tizerlep otyrdym. Edende kapıtannyń qolynyń qasynda bir jaǵyn qap-qara ǵyp boıaǵan kishkene dóńgelek qaǵaz jatyr. Qara tańba degenderiniń osy ekeni kúmánsyz. Ala salyp, ekinshi betin qarap em: "Saǵan keshki saǵat onǵa deıin mursha beremiz", — dep, ap-anyq ádemi etip jazylǵan jazý bar eken.

— Mama, oǵan belgilengen merzim keshki saǵat onǵa deıin eken, — dedim men.

Osylaı deýim-aq muń eken, bizdiń eski saǵatymyz dań-duń etip soǵa jónelgeni. Oqys daýystan shoshyp ketip, selk ete tústik. Biraq, bizdi qýantqan da sol daýys boldy: ýaqyt erte, saǵat áli tek alty ǵana eken

— Al Djım, kiltti izdep kór, — dedi anam.

Kapıtannyń jan qaltalaryn túgel tintkilep shyqtym.

Birneshe usaq teńgeler, oımaq, jip, teben ıne, bir ushyn tistep úzip tastaǵan temeki tuqyly, qısyq saıty pyshaq, qaltaǵa salyp júretin kompas, shaqpaq tas, mine, bar tapqanym osy boldy. Endi kúder úze bastadym.

— Múmkin, moınynda shyǵar? — dedi anam.

Jıirkenip, aza boıym qaza bop tursam da, kóıleginiń jaǵasyn dyr etkizip, jyrtyp kep jiberdim. Shynynda da, kiltti jip taǵyp, moınyna asyp alǵan eken, kapıtannyń óz pyshaǵymen jibin dereý qıyp jiberdim.

Osy bir sáttik áreketimiz júregimizde úmit otyn qaıta tutatyp, joǵarǵy bólmege tez jetkimiz keldi; bul — kapıtan kelgen kúnnen bastap sandyǵyn qoıyp, ózi uzaq ýaqyt turǵan tar bólme bolatyn.

Sandyǵy qarapaıym, jaı ǵana matros sandyǵy eken. Qaqpaǵynda temirmen kúıdirip jazǵan "B" árpi bar. Uzaq ustalǵaq buryshtary qajalyp, mújilip, talaıdy kórgen sandyq ekeni saırap tur.

— Maǵan ber kiltti, — dedi anam.

Qulpynyń buraýy tym qatty eken, degenmen anam kúshteńkirep ashyp, qaqpaǵyn qaıyryp tastady.

Temekiniń ashshy ıisine aralasa qara maı ıisi múńkip ketti. Aldymen kózimizge túskeni — muqıat tazartylyp, útiktelgen, anamnyń aıtýynsha, tipti áli ıyqqa suǵylmaǵan keremetteı bir jańa kostúm boldy. Kostúmdi kóterip alyp edik, astynan kvadrat, eski ıspan saǵaty, birneshe, arzanqol bolǵanmen, shetelderde jasalǵan kishigirim qolóner buıymdary, jezben kómkerilgen eki kompas, Ońtústik Úndistanda kezdesetin bes-alty ulýtas, taǵy osy sıaqty alýan túrli usaq-túıek nárseler shyqty. Keıin men, bir orynǵa turaqtap kórmegen, qaýip-qaterge toly qylmyskerlik ómir keshken kapıtanǵa sol bir ulýtastardyń ne qajeti boldy eken dep talaı ret dal bolǵanym bar.

Sóıtip, biz álgi ózimizge túkke kereksiz quıma kúmis pen qolóner zattarynan basqa baǵaly eshteme de tappadyq. Sandyqtyń eń túbinen teńizshi kıetin bir eski plash shyqty; talaı jaǵalaýdyń nebir qaırańdarynda tuzdy sý soryp, appaq bolypty. Anam shydamsyzdanyp plashty julyp kep qalyp edi — sandyqtyń basqa buıymdary: kleenkamen oralǵan býma, onyń ishinde bir býda qaǵaz bar sıaqty jáne bir kenep qapshyq — syńǵyrlaǵan dybysyna qaraǵanda, ishinde, sirá, altyn salynǵan bolsa kerek, — osy plashtyń astynda jatyr eken.

— Bul bas keser zalymdar meniń adal áıel ekenimdi bilsin. Artyq bir fartıngine qyzyqsam ne deısiń, tek ózime bereshegin ǵana alam. Mıssıs Kroslıdiń sýmkasyn ákel, — dedi anam.

Anam qapshyqtan aqshany alyp, sanap, meniń qolymdaǵy sýmkaǵa sala bastady. Bul ózi ońaı emes eken, ushan-teńiz ýaqytymyz ketti. Alýan elderdiń alýan túrli aqshalary jınalǵan eken, bári mıdaı aralasyp jatyr: dýblon da, lýıdor da, gıneı de, pıastr da, tipti men bilmeıtin basqa da aqshalar bar. Eń azy gıneı eken, al meniń anam tek osy gıneıdi ǵana sanaı biledi.

Kapıtannyń bizge beresili aqshasynyń jartysyn sanap úlgergen kezinde, men onyń qolyn shap berip ustaı aldym. Aıazdy túngi tymyq aýanyń shyrqyn buzǵan bir dybys janymdy túrshiktirip, tula boıymdy muzdatyp qoıa berdi: bul — toń bop siresip qatqan jolǵa tyq-tyq tıip kele jatqan soqyr qaıyrshy taıaǵynyń dybysy edi. Tyqyl birtindep jaqyndap keledi, biz demimizdi ishimizge tartyp tyna qaldyq. Sálden keıin bireýdiń esikti tars etkizip qatty tartyp qalǵany, tutqanyń qozǵalyp, ysyrmanyń shıqyldaǵany estildi. Bul — qaıyrshynyń úıge buzyp-jaryp kirmek bolǵan áreketi. Endi ishte de, syrtta da jym-jyrt tynyshtyq ornady. Aqyrynda, taıaqtyń tyqyly qaıtadan estildi. Tyqyl birte-birte alystaı túsip baryp, keshikpeı múldem tyndy, endi osy tustaǵy bizdiń qýanǵanymyzdy kórseńiz!

— Mama, al bárin de, tezirek qashyp qutylaıyq, — dedim men. Soqyrdyń esiktiń bekitýli turǵanynan-aq sekem alǵanyna meniń shúbám joq-tyn, endi barlyq uıalastaryn ertip keletin shyǵar dep zárem joq.

Degenmen esikti bekitip qoıý esime kelgeni mundaı jaqsy bolar ma! Biraq munymdy jeksuryn soqyrdy jaqsy biletinder bolmasa, basqalar qaıdan baǵalasyn.

Alaıda, anam qansha qoryqqanymen, ózine tıisti aqshasynan bir tıyn da artyq alǵysy kelmedi, biraq kem alýǵa da kelispeı, qasarysyp turyp aldy. Áli saǵat jeti bolǵan joq, ulan-asyr ýaqyt bar deıdi. Óz jónimdi bilemin, óz rızyǵymdy eshkimge oljalatqym joq deıdi. Menimen osylaı taıtalasyp turǵanynda, alystan, tóbe basynan jaılap ysqyrǵan daýys estildi.

Egesimizdi tyıa qoıdyq.

Anam ushyp túregelip:

— Jaraıdy, sanap úlgergenimdi ǵana alaıyn, — dedi.

— Al men esebimiz teń shyǵýy úshin myna bireýdi de ala ketem, — dedim, kleenkaǵa oralǵan býda qaǵazdy alyp jatyp.

Kelesi sát qarańǵy jerde qarmalap, sıpalap tómen túsip kele jattyq. Shyraǵdanymyz bosaǵan qur sandyqtyń janynda qalyp qoıdy. Bekitýli esikti ashtym, ekeýmiz úıden shyǵyp, jolǵa tústik. Bir mınýtymyzdy da zaıa ketirýge bolmaıdy. Tuman lezde ydyraı bastady. Aı jap-jaryq, tóbelerdiń basy aǵaryp kórinip tur. Býaldyr tuman tek saı tabanynda ǵana, traktır esiginiń aldynda ǵana, ádeıi bizdiń dalaǵa shyqqanymyzdy jasyrǵysy kelgendeı, kireýke shymyldyqsha yrǵalyp, tumshalana qalypty. Biraq jarty jolǵa jete bere, tóbeniń etegine aıaq basyp, sál órge kóterilgen kezde, aı sáýlesi túsken jap-jaryq alańqaıdy kesip ótpeýge esh amalymyz qalmady.

Ol az deseńiz — áregirekten bireýdiń tez-tez basqan aıaq dybysyn estidik.

Keıin burylyp qarasaq, bir ot sekek-sekek etip, bizge qaraı jaqyndap keledi — qolyna sham ustaǵan bireý bolsa kerek.

— Janym, balam, — dedi anam kenetten, — aqshany al da, zyt. Men, sirá, talyp qulaıtyn shyǵarmyn...

"Ekeýmiz de qurıtyn boldyq-aý!" — dep túıdim ishimnen. Barymsha sý júrek kórshilerimizdi sybap kelem! Beıshara anama, onyń adaldyǵyna, ashkóz sarańdyǵyna da, manaǵy batyldyǵy, maǵan degen janashyrlyǵyna da, ári qazirgi sharasyzdyǵyna da zyǵyrdanym qaınap keledi!

Baqytymyzǵa bir kishkene kópir tap bola ketti. Anam bulǵaqtap júre almaı qalyp edi, demep tómenge, jaǵaǵa túsirdim. Sál es jıyp, ıyǵyma basyn súıedi. Ózime sonsha kúsh qaıdan kelgenine qaıran qalamyń áıteýir, anamdy súıreı jónelip, kópirdiń astyna jetkizdim. Tek turpaıylyq istedim be dep qaımyǵam. Kópir tym alasa eken, astynda tórt aıaqtap, eńbektep júrmeseń bolmaıdy. Men ári qaraı jorǵalap, belaǵashtyń astyna jasyryndym, al anam esh panasyz derlik, ashyqta qaldy. Bul ara traktırden taıaq tastam ǵana jer bolatyn.

V TARAÝ

Soqyrdyń ÓLİMİ

Traktır jaqta ne bolyp jatqanyn bilýge yntyzarlyǵym qorqynysh seziminen de basymyraq bolyp shyqty, otyrǵan jerimde tynshı almadym. Saqtana-saqtana jylǵa boıyna jorǵalap shyǵyp, shilik butasynyń artyna jasyryna qoıdym. Bul aradan traktır esigi aldyndaǵy jol ap-anyq kórinip tur.

Ózimniń baqylaý ornyma ornalasýym-aq muń eken, qaskúnemder de kórindi. Ózderi jeti-segiz kisi eken. Tapyr-tupyr basyp á degenshe jaqyndap ta qaldy. Sham ustaǵan kisi báriniń aldynda dedektep keledi. Onyń sońynan qol ustasyp úsh kisi kele jatyr. Tuman seıilmegenmen, "úshtiktiń" ortasynda kele jatqan soqyr qaraqshy ekenin anyqtadym. Keıin onyń daýsyn da estip, boljamym durys ekenine kózim jetti.

— Qurtyńdar esikti! — dep aqyrdy ol.

— Qup, ser! — dep ekeý-úsheýi qosyla jaýap qatty.

Sóıtip, "Admıral Benboýdyń" esigine shabýyl bastalyp ta ketti: shyraq ustaǵan kisi jurttyń eń sońynda ketip barady. Esikke jete berip, toqtaı qalysty da, sybyrlaı sóılesip, aqyldasa bastady. Sirá, esiktiń bekitilmegenine tań qalyp tursa kerek. Soqyrdyń buıryq bergen daýsy taǵy estildi. Degbirsiz, óktem daýsy barǵan saıyn shańqyldap qattyraq shyǵady.

— Úıge! Úıge kirińder! — dep aqyrdy ol joldastaryna, tym shaban qımyldaısyńdar, — dep tildep, ursyp ta tur.

Tórteý-beseýi úıge kirdi de, ekeýi zymıan qaıyrshymen birge syrtta, jol boıynda turyp qaldy. Birneshe mınýtqa sozylǵan jym-jyrt tynyshtyqtan keıin birdemege tań qalǵan oqys dybys estildi de, izinshe bireý ishki jaqtan:

— Bıllı ólip qalypty! — dep baj ete tústi. Túk bitirmeı qashanǵy júresińder dep, soqyr olardy taǵy balaǵattady.

— Ústi-basyn tintip shyqsańdarshy, óńsheń jalqaý sumpaıy! Qalǵandaryń joǵarǵy bólmege, sandyqqa jetińder! — dep buıyrdy ol.

Tozyǵy jetken basqyshtardy tarsyldatyp dúrlige júgirgende, selkildep ketti. Sodan taǵy da tańyrqaǵan daýystar estildi. Kapıtan turǵan bólmeniń terezesi tars etip ashyldy da, synǵan áınektiń shaldyr-shuldyr etip qulaǵany estildi. Bireý terezeden basyn suqty. Aı jaryǵymen basy, ıyǵy anyq kórinip tur. Ol tómende, jol boıynda turǵan soqyr qaıyrshyǵa:

— Áı, Pú, munda bizden buryn bireýler jetip úlgeripti! Sandyqtyń astan-kesteni shyqqan! — dedi.

— Ana nárse ornynda ma eken? — dep gúr etti Pú.

— Aqsha ornynda.

— Quryp ketsin aqshasy! Flınttiń qaǵazdaryn aıtam! — dep aıǵaılady soqyr.

— Qaǵaz kórinbeıdi, — dedi álgi kisi.

— Eı, anaý tómende turǵandar, senderge aıtam, ústi-basynyń bir jerinde shyǵar, qarańdarshy! — dedi soqyr taǵy da aıqaı salyp.

Ekinshi bir qaraqshy — tómende kapıtannyń qoıyn-qonyshyn tintýge qalǵandardyń biri bolsa kerek — traktır esiginiń aldyna shyqty.

— Ony bizge deıin-aq aýdaryp-tóńkerip úlgeripti, — dedi ol, — bizge eshteme qaldyrmaǵan.

— Endeshe, bizdi tonaǵan — osy úıdiń adamdary. Anaý kúshik boldy ǵoı! — dep aıqaılady Pú. — Qap, sol joly kózin aǵyzyp-aq ketsemshi... Osy jańa ǵana olar osynda bolatyn. Men kireıin degenimde esik bekitýli tur edi. Jigitter, izdeńder! Buryshtan-burysh qoımaı súzip shyǵyńdar!

— Ras, osynda bolǵandary anyq. Shyraǵdan janǵan kúıinde qalypty, — dedi tereze aldynda turǵan bireýi.

— İzdeńder, izdeńder! Astan-kestenin shyǵaryńdar úıdiń! — deıdi Pú qaıtalap, taıaǵymen jerdi taq-taq soǵyp.

Sol-aq eken, onsyz da qaýsap turǵan beıshara eski traktırimizdiń, shynynda da, astan-kesteni shyqty. Úı ishi tolǵan tarsyl-gúrsil júgiris. Qıraǵan jıhaz synyqtary ushyp túsip jatyr, joǵaryda da, tómende de ashylyp-jabylǵan esik tarsyly, osy ıý-qıý shý sonaý quz, jartastarǵa jetip, aınala tegis jańǵyryp ketti. Biraq bári zaıa boldy: qaraqshylar birinen soń biri jolǵa shyǵyp, olardy esh jerden taba almadyq dep baıandap jatyr.

Sóıtkenshe bolmady, alystan ysqyrǵan dybys estildi, sol manaǵy, biz anam ekeýmiz marqumnyń aqshasyn sanap jatqan kezde estilip, záremizdi ushyrǵan ysqyryq. Tek bul joly ysqyryq eki ret qaıtalandy. Men ótken jolǵy ysqyrýdy soqyr qaıyrshynyń shabýyldy bastańdar dep, joldastaryna bergen belgisi ǵoı dep oılap edim. Al qazir baıqasam, ysqyryq tóbe jaqtan shyqty, bireý derevná jaq bókterde turyp ap, qaýip tóndi dep, qaraqshylarǵa belgi berip tur, muny da túsine qoıdym.

— Bul — Derk qoı, — dedi qaraqshylardyń biri. — Estidińder me, eki qaıtara ysqyrdy. Jigitter, taıý kerek!

— Qaıdaǵy taıý! — dep aıǵaılap jiberdi Pú. — Oı, naqurystar-aı! Derk degen baıaǵydan sý júrek, aqymaq emes pe!? Derkti tyńdasańdar, ońarsyńdar! Olar osy mańda. Alysqa uzaǵan joq. Qazir-aq tabasyńdar! İzdeńder, ıtter! İzdeńder! Túkpir-túkpirdiń bárin qarańdar! Qap, qudaı-aı, — dep kúıindi ol. — Átteń, eki kózim bolsa ǵoı!

Soqyrdyń aıqaıynan qaraqshylardyń rýhy sál kóterilgendeı boldy. Bir-ekeýi aǵash arasyn aralap izdep júr, biraq qulyqsyz, áreń qozǵalady. Nıetteri izdeýden góri qashýǵa kóbirek aýǵan tárizdi. Basqalary abyrjyp jol boıynda tur.

— Baılyq degeniń ýysymyzǵa júzdep, myńdap ózi túseıin dep turǵanda sender naqurystarsha ybyljısyńdar! Ol qaǵaz tabylsa, bizben salystyrǵanda koróldiń ózi de dalada qalady, onda dúnıede senderden baı eshkim bolmaıdy! Qaıda ketýshi edi, ol qaǵaz osynda, eki attasańdar-aq tabylaıyn dep tur, al sender sheginshektep zyta jónelýge barsyńdar. Bıllıge kelip, qara tańba tapsyrýǵa da ishterińnen bireýińniń batylyń jetpedi! Soqyr bolsam da myna men tapsyrdym ony. Endi, mine, bar baqyt, baılyqtan aırylǵaly turmyn, bul da senderdiń kesiriń! Qap, páýeske minip, shalqyp júrýdiń ornyna, músápir kún keship, bir stakan araqtyń ózin de qaıyr surap ishetin boldym-aý!

— Biraq, dýblon bizde emes pe? — dep kúńk etti bireýi.

— Shamasy, qaǵazdy osylar tyqqan boldy ǵoı, — dedi ekinshisi. — Pú, aqshańdy al da, jyndanbaı, sabańa tús.

Pú, shynynda da, jyndanǵandaı edi. Qaraqshylardyń qarsylasqan sońǵy sózderine bola ol tipten yzaǵa býlyǵyp, burynǵydan beter órshelene tústi. Ashý qysyp, ábden qutyrynyp aldy, ımek taıaǵyn qulashtaı sermep, kórmese de joldastaryna tap berip, bet aldy qula-dúzdi uryp-soǵa bastady.

Olar da qarap qalmady, myna zalymdy sileıte boqtap, sazaıyńdy tartqyzarmyz áli dep, laǵynetti jaýdyryp jatyr. Imek taıaǵyn shap berip, qolynan julyp alǵylary kelip, áreket istep kórdi.

Bizdiń janymyzdy saqtap qalǵan da osy janjal boldy.

Bular osylaı ursysyp, tóbelesip jatqanda, tóbe jaqtan derevná tusynan shapqan attyń tuıaq dúrsili estildi. Osy sátte qorshaý sharbaqtyń ar jaǵynan ot jarq etti de, atylǵan tapansha daýsy estildi. Bul — eń sońǵy dabyl eken. Qaýip tipti jaqyn, tónip qaldy degendegisi. Qaraqshylar tym-tyraqaı bolyp bireýleri teńiz jaqqa, shyǵanaq boıyn jaǵalap, ekinshileri joǵary qaraı, tóbe bókterin betke alyp qasha jóneldi. Á degenshe, jalǵyz Púdan basqa jol boıynda jan qalǵan joq. Qorqyp, esteri shyqqan qaraqshylar umytyp ketti me, álde boqtap, uryp-soqqanyna óshigip, ádeıi tastap ketti me, belgisiz. Jalǵyz qalǵan ol jantalasyp, taıaǵymen jol ústin tyq-tyq túrtkilep, qolymen qarmalap, utyrlastaryn shaqyrady, sóıtip júrip joldan múldem adasyp, teńizge qaraı qashýdyń ornyna derevnáǵa qaraı júgirdi.

— Djonnı, Qara Tóbet, Derk... — dep, ol jylarman daýyspen basqa da bireýlerdiń atyn atap shaqyryp keledi. — Sender kári Púdi tastamaısyńdar ǵoı, qymbattylarym-aý, dostarym-aý, sender kári Púdi qaldyrmaısyńdar ǵoı! — dep sóılep bara jatyp, meni janamalap birneshe attam jerden júgirip ótti.

Sol eki ortada shapqan attardyń tuıaq dybysy tipti jaqyndap qaldy. Aı jaryǵy bes-alty salt attyny anyq ajyratyp kórýime de múmkindik berip tur. Olar tóbeden tómen qaraı bókterlep bar pármenderimen shaýyp keledi.

Tipti, basqa jaqqa ketip bara jatqanyn soqyr endi ǵana túsindi. Shoshynyp, aıqaılap qalyp, buryla júgirgende, jol janyndaǵy aryqqa qulap tústi. Sol boıda ushyp túregelip, jantalasa qaıtadan jolǵa shyǵyp edi, shaýyp kele jatqan eń aldyńǵy attyń tup-týra tuıaq astyna kılikti. Shaýyp kele jatqan kisi kesh baıqady, at basyn burmaq bolyp edi, úlgermedi. Soqyr tún qarańǵylyǵyn jaryp jibererdeı, jan ushyra aıqaı saldy. Attyń temirdeı tórt tuıaǵy qoısyn ba, janshyp, ezip jiberipti. Bir qyrynan qulap edi, jaımen aýnap, shalqasynan tústi de, sol kúıi qımylsyz qaldy.

Men ornymnan atyp turyp, salt attylarǵa daýystadym. Kútpegen jaısyz oqıǵadan shoshynǵan olar, bári de tura-tura qalypty. Bárin de birden tanı kettim. Eń sońynan shaýyp kelgen — derevnádan doktor Lıveıge habar berýge ketken jas jigit eken. Qalǵandary — baj mekemesiniń qyzmetshileri, jigit olardy doktorǵa bara jatyp jolda kezdestiripti. Jigit aqyly jetip, mán-jaıdy aıtyp, kómektesýlerin ótingen kórinedi. Kıt jataǵy shyǵanaǵynda júrgen beıtanys lúgger jaıynda baj mekemesiniń baqylaýshysy Mıster Dans erterek estigen bolyp shyqty. Al ol shyǵanaqqa aparatyn jol bizdiń traktırimizdiń tap qasynan ótetin. Danstyń janyna otrádyn ertip alyp, habar tıgen boıda Kıtt jataǵyna qaraı bet túzep, shaýyp kele jatqan boıy eken. Mine, osy bir oraıy túsken kezdeısoq oqıǵa bizdi kópe-kórneý ajaldan qutqaryp aldy.

Pú til tartpastan ketti. Anamdy kóterip, derevnáǵa apardyq. Sol jerde hosh ıisti tuz ıisketip, betine sý búrikkennen keıin baryp, esin jıyp, kózin ashty. Anam bastan keshken bar azabyn eleı te jatpaı, kapıtannyń aqshasynan ózine tıisti barlyq somany túgel alyp úlgermegenin qaıta-qaıta aıta berdi.

Sol eki ortada baj mekemesiniń baqylaýshysy Dans otrádymen birge Kıtt jataǵy shyǵanaǵyna qaraı quıǵyta jóneldi. Baqylaýshylar asa saqtyqpen attarynan túsip, jetelep, keıde tipti attaryn súıemeldep, qaraqshylardyń tasadan bas salýy múmkin ekenin esterinen shyǵarmaı, bókterdi boılap tómen qaraı júripti. Aqyry, olar shyǵanaqqa jetkende, 40 keme, árıne, zákirin kóterip, jaǵadan onsha alys uzaı almaǵanmen, teńizge shyǵyp ta úlgergen eken. Dans daýystap aıqaılapty, sóıtse kemeden bireý: eger jazmysh qorǵasynyń qolqaqty tesip ótsin demeseń, aı sáýlesi túsip turǵan jaryq jerden tez ket dep aqyl aıtqan bolypty. İzinshe Danstyń ıyǵyn janap bir oq zý ete túspesin be.

Keshikpeı-aq keme múıisti aınalyp, ǵaıyp bolypty.

Mıster Dans jaǵada turyp, ózimdi "sýdan shyǵyp qalǵan balyqtaı" sezindim deıdi. Teńizge kıtter shyǵarý qajet ekenin aıtyp, ol taban astynda B...ǵa kisi jiberdi.

— Bul — tek bos áýreshilik qoı, — dedi ol. — Olar endigi uzap ketti, qýyp jete almaısyń. Pyo myrzanyń qytyǵyna tıdik, men ózim soǵan da shúkirshilik etip turmyn dep qosyp qoıdy.

Men buǵan deıin-aq oǵan soqyr týraly bar jaıdy aıtyp úlgergen bolatynmyn.

Danspen birge men "Admıral Benboýǵa" qaıtyp oraldym. Úıimizdiń qalaı oıran-botqasy shyqqanyn aıtyp jetkizýdiń ózi qıyn. Anam ekeýmizdi qolǵa túsirgisi kelgen qaraqshylar qabyrǵa saǵatyna deıin julyp tastapty. Kapıtannyń aqsha salǵan qapshyǵy men bizdiń kasamyzdaǵy birneshe kúmis teńgelerden basqa olar eshteme ákete almaǵan, biraq endigi jerde ózimizdiń qaıyrshylyq halge dýshar bolǵanymyzdy birden-aq túsindim.

Dans myrza kópke deıin bir nársege túsine almaı dal boldy.

— Aqshany áketipti dep tursyń ǵoı óziń. Endeshe, taǵy ne izdegeni olardyń, Hokıns? Basqa jerde de aqsha bar dep, sony izdegeni me?

— Joq, ser, olardyń izdegeni — aqsha emes, — dedim men. — Olardyń izdep taba almaǵan nársesi — myna meniń jan qaltamda. Shynymdy aıtaıyn, buny qaýipsiz jerge ornalastyrmasam bolmaıdy.

— Jón... Jón aıtyp tursyń, balaqaı, — dedi ol. — Qajet deseń, saqtaýǵa maǵan berýińe de bolady.

— Men ony doktor Lıveıge bersem be dep edim, — dep bastap kele jatyr em.

— Durys aıtasyń! — dep ol qyzý ilip áketti. — Durys aıtasyń, doktor Lıvsı ózi jentlmen, ózi ári sýdıa. Tiptimen de baryp, mán-jaıdy oǵan nemese skvaırǵa baıandap shyǵýym kerek eken-aý. Qansha degenmen kisi ólimi... Pú ólip qaldy ǵoı. Oǵan ókinip turǵan men joq, biraq keıin bárin koróldik baj mekemesiniń baqylaýshysyna, ıaǵnı maǵan jaba salatyn bireýler tabylyp júrse qaıtemiz. Hokıns, bylaı eteıik. Sen menimen birge júr. Kelisseń, ekeýmiz birge baraıyq.

Men oǵan raqmet aıttym, ekeýmiz derevnáǵa bet aldyq. Óıtkeni attar sonda bolatyn. Men anammen qoshtasyp shyqqansha, bári de atqa minip úlgergen eken.

— Dogger, atyń jaqsy edi. Myna jigitti artyńa mińgestirshi, — dedi Mıster Djons. Men Doggerdiń artyna mingesip, belbeýinen ustap úlgerer-úlgermesten, Dans al kettik dep ámir etti: otrád doktor Lıvsıdiń úıine qaraı qatty jelispen sydyrta jóneldi.

VI TARAÝ

Kapıtannyń qaǵazdary

Bar pármenimizshe sýyt júrip otyryp, doktor Lıvsıdiń úıiniń qasyna kep bir-aq toqtadyq. Esik aldy tastaı qarańǵy.

Mıster Dans maǵan attan túsip, esikti qaq dep ámir etti. Meni attan ońaı tússin dep, Dogger úzeńgisin tosty. Esikti dúrsildetip soqqanyma qyzmetshi áıel shyqty.

— Doktor Lıvsı úıde me eken? — dep suradym men.

— Joq, — dedi áıel. — Tús aýa úıge kelýin kelgen, tamaǵyn ishkesin búgingi keshti skvaırmen birge ótkizem dep, ýsadbaǵa ketti.

— Endeshe, biz de sonda kettik, — dedi mıster Dans.

Ýsadba jaqyn eken. Men atqa minip te jatpadym, Doggerdiń úzeńgisinen ustap, janamalap júgirip otyrdym.

Parktiń qaqpasy da keıinde qaldy. Japyraǵy túsip, jalańashtanyp qalǵan uzyn aleıa jan-jaǵyn eski baq qorshaǵan, alystan aı sáýlesimen aǵaryp kórinip turǵan pomeshık úıine alyp keldi. Mıster Dans attan sekirip túsip, meni úıge qaraı ertip áketti. Bizdi kúttirgen joq, úıge birden kirgizip aldy.

Qyzmetshi bizdi kilem tóselgen uzyn dálizben ertip ákelip, qojaıynynyń kabınetine kirgizdi. Kabınettiń qabyrǵalary ıin tiresken kitap shkaftarynan kórinbeıdi eken. Ár shkaftyń ústine búst qoıylǵan. Skvaır men doktor Lıvsı laýlap janǵan ottyń qasynda temeki tartyp otyr.

Men buryn mundaı jaqyn kelip, Skvaırdy kórmegen edim. Tolyq, boıshań (alty fýttan astam), saıahatta kóp júrip, kún, jel qaǵyp, óńi totyqqan, beti qalyń, túsi sýyq kisi eken. Qap-qara qastary dáıim qımyldap turady, ashýshań, tákappar bolǵanmen, dáý de bolsa, jalpy qaıyrymdy sıaqty.

— Mıster Dans, kirińiz, qaıyrly kesh! — dedi ol menmensińkirep sóılegenmen, bir jaǵynan, jaıdarylyq ta kórsetip jatyr.

— Qaıyrly kesh, Dans, — dedi doktor da basyn ızep. — Dostym, Djım, qaıyrly kesh! Sizderdi munda qańbaqtaı domalatyp, qandaı daýyl ákelip tyqty?

Baj mekemesiniń baqylaýshysy eki qolyn denesine jabystyra qalyp, tik turyp, beıne bir jattap alǵan sabaǵyn qaıtalaǵandaı bastan keshkenderimizdiń bárin túgel aıtyp shyqty. Eki jentlmen munyń áńgimesi tusynda bir-birine qaıta-qaıta qarap, qatty tań qalysty. Sonshalyq zeıin qoıyp tyńdaǵan olar tipti shegip otyrǵan temekilerin de umytyp ketti. Al endi tún ishinde meniń anamnyń traktırge qaıtyp barýǵa batyly jetkenin estigende, doktor Lıvsı óz sanyn ózi shart etkizip soǵyp kep jiberdi, skvaır "jaraısyń" dep aıqaılap, tipti qolyndaǵy uzynsha qalıanyń kamınniń toryna soǵyp, syndyryp alǵanyn da sezbeı qaldy. Mıster Trelonı (esterińizde shyǵar, skvaırdyń aty osylaı edi ǵoı) bir kezde otyrǵan kreslosynan da turyp ketti, endi bólme ishinde ersili-qarsyly júr: doktor jaqsylap estıin degendeı, basyndaǵy opalanǵan aq parıgin julyp tastapty, endi jalań bas otyr. Onyń qysqa qıdyrylǵan shashyn parıksiz kórýdiń ózi bir túrli ersi eken.

Mıster Dans ázer degende áńgimesin aıaqtady-aý, áıteýir.

— Mıster Dans, — dedi skvaır, — siz óte ınabatty adam kórinesiz! Al endi anaý baryp turǵan zymıan qan isherdi qurtqanyńyz — úlken erlik! Ondaılardy taraqan qurly kórmeı tapap tastaý qajet!.. Kórip otyrmyn, Hokıns te olqy jigit bolmaı shyqty. Hokıns, ana bir qońyraýdy soǵyp jibershi, mıster Dansqa syra ákelip bersin.

— Sonymen, Djım, olardyń izdegen nársesi endi sende me? — dep surady doktor.

— Minekı, — dep, doktorǵa kleenkaǵa oralǵan býmany ustattym.

Doktor ony aýdaryp-tóńkerip muqıat qarap shyqty. Dáý de bolsa, tezirek ashyp kórgisi kep, ázer shydaı otyr. Biraq ózin-ózi tejep, býmany jaıbaraqat qaltasyna saldy.

— Skvaır, Dans qyzmet adamy ǵoı, syrasyn ishkesin, jumysyna barsyn, — dedi ol. — Al Djım Hokıns bizdiń úıde qonady. Raqym etseńiz, keshki tamaq ornyna men oǵan salqyn pashtet ákeldireıin dep edim.

— Árıne, árıne, raqym etińiz, Lıvsı! — dedi skvaır. — Búgingi erlikteri úshin Hokınske odan da zoryraq qoshemet kórsetsek artyq emes.

Aldyma kishkentaı stoldardyń birin ákelip qoıyp, kóp etip kepter pashtetin usyndy. Buralqy ıtteı qarnym ashyp, ázer shydap otyr em, lyqa toıyp aldym. Sol eki arada taǵy da talaı maqtaý sóz estigen Dans jumysyna ketti.

— Al, skvaır, — dedi doktor.

— Al, doktor, — dedi skvaır.

— Qabattasa sóıledik-aý, — dep, doktor Lıvsı kúlip jiberdi.

— Siz álgi Flınt týraly buryn estip pe edińiz?

— Estip pe edińiz deıdi! Flınt týraly estip pe edińiz deısiz ǵoı, ıá? — dep, skvaır daýsyn kótere sóıledi. — Aıtsam, burynǵylary bar, qazirgisi bar — ne zamanǵy teńiz qaraqshylarynyń ishindegi eń qanisheri sol Flınt. Flınttiń qasynda anaý Qara Saqal degenderińiz jazyqsyz náreste. Ispandardyń Flıntten záreleri qalmaı qorqatynyn kórgende, ser, sizge shynymdy aıtaıyn, men tipti onyń aǵylshyn ekendigin maqtan etetinmin. Birde Trınıdad mańynda alystan onyń jelkenderin kórgenim de bar, biraq kapıtanymyz sý júrek sorly eken, kememizdi birden Port-of-Speınge qaraı keıin buryp áketti.

— Ol týraly osynda, Anglıada, talaı estigenmin, — dedi doktor. — Biraq sonyń aqshasy bolyp pa eken ózi, másele sonda!

— Aqshasy bolyp pa eken deıdi! — dep aıqaılap jiberdi skvaır. — Jańa Danstyń áńgimesin ózińiz estigen joqsyz ba? Ol zalymdar aqshadan basqa ne izdeýshi edi? Aqshadan basqany ne qylsyn olar! Olar aqshadan basqa esh nársege bastaryn tikpeıdi.

— Bastaryn ne úshin tikkenderi keshikpeı-aq anyqtalar, — dedi doktor. — Siz qyzýlanyp kisige sóz bermeısiz ǵoı. Flınt qazynasyn qaıda jasyrdy? Myna meniń qaltamdaǵy, menińshe, sony ashýǵa kómektesetin kilt. Tek sol qazyna kóp pe eken?

— Kóp pe eken deıdi? — dep skvaır aıqaılap jiberdi. — Ser, endeshe, tyńdańyz. Eger myna bizdiń qolymyzǵa túsken, shynynda da, sol siz aıtyp otyrǵan kilt bolyp shyqsa bar ǵoı, onda men qazirden bastap Brıstolge attanam da, dokqa baryp, myna degen keme satyp alam. Menimen birge siz barasyz, Hokıns barady, tipti jyl boıy izdesem de sol qazynany tappaı qoımaspyn!

— Óte jaqsy! — dedi doktor. — Olaı bolsa, eger Djım qarsy bolmasa, býmany ashamyn, kóreıik ishindegisin.

Osyny aıtyp, ol býmany qaltasynan shyǵaryp, aldyna stol ústine qoıdy.

Býma jippen myqtap turyp tigilgen eken. Doktor óziniń qural-saıman salǵan jáshiginen hırýrgıalyq qaıshysyn alyp, býmanyń jibin qıyp-qıyp jiberdi. İshinde eki nárse bar eken: bir dápter jáne aýzy jabyq konvert.

— Aldymen dápterdi kóreıik, — dedi doktor.

Ol maǵan meıirlene qarap, qasyna shaqyrdy: álginde tamaq ishken jerimde otyr edim, býmanyń syryn birge ashpaq bolyp ornymnan turdym. Doktor dápter betterin bir-birlep aýdaryp kóre bastady. Skvaır ekeýmiz ıyǵynyń ústinen enteleı tónip turmyz.

Dápterdiń birinshi beti tolǵan jan túsingisiz túrli shatpaqtar eken. Bireý ishi pysyp otyryp erikkeninen be, álde qalamynyń ushyn baıqap kórgisi kelgeninen be, áıteýir, ırek-ırek etip syza beripti, syza beripti. Osy birinshi betten bir kózime túskeni — ótkende kapıtannyń qarynan ózimiz kórgen: «Armanyńa jet, Bıllı Bons!» dep shabaqtalyp jazylǵan jazý jáne sol sıaqty: "Mıster Ý.Bons, shtýrman", "Jetti ǵoı rom ishkeniń", "Palm-Kı mańaıynda ol tıisti sazaıyn tartty" degen de jazýlar bar. Tek bul emes, kóbinese jalǵyz sózden ǵana turatyn túsiniksiz birdemeler de kezdesti. Álgi "tıisti sazaıyn tartqan" kim boldy, sazaıyn qalaı tartqyzdy eken, meni qyzyqtyryp turǵan osylar. Qaq jaýyrynnan pyshaq suqty ma eken?

— E, bul betten birdeńe túsiný qıyn eken, — dedi doktor Lıvsı.

Dápterdiń kelesi on shaqty beti býhgalterlik esep-qısap sıaqty birdemeler bolyp shyqty. Árbir joldyń bas jaǵynda ýaqyt merzimi kórsetilgen de, aıaq jaǵynda aqshanyń jıyntyq somasy kórsetilgen. Al osy eki jazýdyń aralyǵyna túrli túsinikteme — sıfrlar keltirilýdiń ornyna ár jańa joldan ár bólek aıqysh-uıqysh qosý belgisi qoıylǵan. 1745 jylǵy 12 shilde kúni jazylǵan jolda jetpis sterlıń fýnty kórsetilgen, al bul somanyń qaıdan shyqqany jaıly túsiniktemeniń ornyna bar bolǵany alty qosý belgisi qoıylǵan. Biraq anda-sanda jerdiń aty kórsetilip otyrǵan, mysaly: «Qaraqas mańynda» degen jazý bar nemese "62° 17 20", "19° 2, 40" dep endik pen boılyq kórsetilgen.

Bul jazbalar jıyrma jylǵa jýyq úzbeı júrgizilipti. Kiriske tirkelgen aqshanyń somasy barǵan saıyn kóbeıe túsken. Eń aıaǵynda, bes-alty ret qate jazylyp, syzylyp tastalǵan sıfrlardan keıin jıyntyq soma kórsetilip, astyna: "Bonstyń úlesi" degen jazý jazylypty.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, — dedi doktor Lıvsı.

— Túsinbeıtin eshtemesi de joq, bári de aıdan anyq! — dedi skvaır. — Búl — anaý sumpaıy tóbettiń kiris kitaby. Sýǵa batyrylǵan kemeler men tonalǵan qalalardyń attaryn jazbaı, kres qoıyp otyrǵan. Sıfrmen kórsetkeni — ortaq oljadan ózine tıisti úlesi. Keıin umytyp qalam ba dep kúdiktengen tusynda az-kem túsinikteme jazyp otyrǵan. "Qarakas mańynda" degeni sondaı túsinikteme. Iaǵnı: bir baqytsyz keme Qarakas mańynda tonalǵan degen sóz. Beıshara teńizshiler áldeqashan sý astynda shirip te bitken shyǵar.

— Dál taptyńyz! Qansha degenmen saıahatshynyń aty saıahatshy ǵoı, — dedi doktor. — Dál taptyńyz, mine, sheni ósken saıyn úlesi de ósip otyrǵan.

Osy jazýlardan basqa bul dápterde kóńil bólerlik eshteme joq bolyp shyqty; tek keıbir taza betterine jer attary jazylypty jáne aǵylshyn, ıspan, fransýz teńgelerin kúndelikti alys-beris aqshaǵa aýdaratyn keste bar eken.

— Muqıat adam eken, — dedi doktor. — Ony esepten jańyldyra almassyń.

— Endi munda ne bar eken, sony kóreıik, — dedi skvaır.

Konvert birneshe jerinen mórlenip, jabylypty. Móp ornyna basqany — oımaq, sirá, álginde kapıtannyń jan qaltasynan taýyp alǵan oımaq bolsa kerek. Doktor aspaı-saspaı konvertti syndyryp ashyp edi, ishinen bir araldyń endik, boılyǵy, jaǵaǵa jaqyn jerlerdiń tereńdigi, dóń-tóbeleriniń, shyǵanaq, múıisteriniń attary túgel jazylǵan geografıalyq karta shyqty. Kartada álgi beımálim araldy op-ońaı izdep taýyp, esh qaýip-kúdiksiz-aq zákir tastaýǵa ne kerek bolsa, sonyń bári de kórsetilipti.

Araldyń uzyndyǵy toǵyz, eni bes mıl eken. Keýde tusyn ántek kóterip, shalqalaı qarap turǵan semiz aıdaharǵa uqsaıdy. Bizdiń kózimizge daýyl ótinen qaǵa beris keme toqtaıtyn eki gavan jáne araldyń orta tusynda "Qaraýyl dúrbi" degen aty bar tóbe shalyndy.

Kartada keıingi kezde jasalǵan kóptegen qosymsha belgiler de barshylyq eken. Basqalarynan góri erekshe, oqshaýlanyp kózge túsip turǵany — qyzyl sıamen jazylǵan úsh kres: ekeýi — araldyń soltústik jaǵyna, bireýi — ońtústik-batysyna túsirilipti. Osy sońǵy kresiń qasyna dál jańaǵy qyzyl sıamen:

"Qazynanyń basty bóligi osy arada", — dep, usaq, biraq ap-anyq etilip jazylǵan jazý bar: kapıtannyń shımaı-shatpaqtaryna esh uqsamaıdy.

Kartanyń syrtqy jaq betine de jańaǵy kisiniń qolymen túsiniktemeler jazylypty. Olar mynadaı:

"Qaraýyl dúrbisiniń ıininemin bólep turǵan bıik aǵash S.S.SH-tan S-ke qaraǵan baǵyt.

Qańqa araly Sh. — O. — N. jáne Sh. — qa qaraı.

On fýt.

Quıma kúmis kesekteri soltústiktegi shuńqyrda. Ony shyǵys jaq, tóbeniń bókterinen Qara quzdan on sajyn tústikke qaraı júrip, mańdaı aldyńdy quzǵa qaratyp tursań, sol jerden tabasyń.

Qarý-jaraqtardy tabý qıyn emes, Soltústik múıistiń S. shetindegi qum tóbede jatyr, betińdi SH-qa jáne shırek rýmb S-ke qaraı usta. D.F".

Mine, osy. Bul jazýlardy men múldem túsine alǵanym joq. Biraq tym sholaqtyǵyna qaramastan, álgi jazýlar skvaır men doktor Lıvsıdi qatty qýantty.

— Lıvsı, — dedi skvaır, — siz osy bir jalaqysy túkke turǵysyz dárigerlik jumysyńyzdy tastasańyz qaıtedi. Men erteń-aq Brıstolge júreıin dep otyrmyn. Ser, úsh apta ótpeı jatyp-aq... Joq, eki apta... bizdiń búkil Anglıada kezdespeıtin eń jaqsy kememiz jáne eń tańdaýly komandamyz bolady. Hokıns te bizben ıýnga bolyp birge shyǵady. Hokıns, senen keremetteı ıýnga shyǵýǵa tıis... Al, siz Lıvsı, kemeniń dárigeri bolasyz. Admıral — menmin. Redrýt, Djoıs, Hanter — úsheýin ózimizben birge áketemiz. Arqa tustan sátti soqqan sáıgúlik jel á degenshe-aq bizdi álgi aralǵa dik etkizedi. Bir jetip alǵan soń, tyǵylǵan qazynany izdep tabý qıyn bolyp pa? Al endi sodan keıingi ómirimizde aqsha degenińiz iship-jeımiz be, tipti sol aqshaǵa shomylamyz ba, álde ýystap sýǵa laqtyramyz ba — bárine de jetetin bolady.

— Trelonı, sizben birge júremin, — dedi doktor. — Djım de, men de sizdiń senimińizdi aqtaımyz dep kepildik bere alamyn. Biraq, meniń senim kórsete almaıtyn bir adamym bar.

— Ol kim? Aıtsańyzshy, maǵan ol ıttiń atyn, — dedi skvaır.

— Ol sizsiz, — dep jaýap qatty doktor. — Óıtkeni, sizdiń aýzyńyzǵa ıe bola almaıtyn bir ádetińiz bar. Bul qaǵazdar jaıyn biletin jalǵyz biz emespiz ǵoı. Búgin keshte traktırdi oırandap ketken ana qaraqshylar, ózińiz de bilesiz, júrek jutqan batyl adamdar. Al kemede qalǵandaryn qaıda qoıasyz? Osy mańda olardan basqa da talaılary tabylatynyna men kepil. Solardyń bári de osy qazynany qolǵa túsirýge baryn salyp-aq baǵady. Sondyqtan biz ábden teńizge shyǵyp, júrip ketkenge deıin jalǵyz-jarym júrmeýge tıispiz. Men Djımmen birge osynda qala turamyn. Siz Djoıs pen Hanterdi alyp, Brıstolge baryńyz. Al eń bastysy — kartanyń bizde ekeni jaıynda eshqaısymyzdyń tisimizden shyqpaıtyn bolsyn!

— Lıvsı, aıtqanyńyzdyń esh qatesi joq, — dedi skvaır. — Endi jumǵan aýzymdy ashsam ne deısiz!

EKİNSHİ BÓLİM. KEME ASPAZY

VII TARAÝ

Men Brıstolge júrmekpin

Teńizge shyǵý saparymyzdyń qarbalas ázirligi, skvaırdyń oılaǵanyndaı emes, anaǵurlym kóp ýaqyt aldy. Jalpy alǵashqy josparymyzdyń bárin de túgel ózgertýimizge týra keldi. Eń aldymen doktor Lıvsıdiń menimen birge bolsam degen tilegi iske aspady: ol aınaladaǵy derevnálarda ózi joq kezde qyzmet isteı turatyn dáriger izdep Londonǵa ketti. Skvaırdyń Brıstoldegi jumystary basynan asyp, taýsylar emes. Al men kári qoryqshy Redrýttyń baqylaýynda tutqyn adamdaı ýsadbada qaldym. Ózim arman etip júrgen kóz kórip, qulaq estimegen alys araldar, bastan keshkeli turǵan teńiz oqıǵalary — bar oılaıtynym osy. Talaı ýaqytymdy kartany zertteýge arnap, barlyq belgilerin jattap aldym. Ýsadba sharýasyn basqarýshynyń bólmesinde, ot janynda otyryp alyp, oısha aralǵa ár tustan kememen talaı ret júzip te kelgenim bar. Araldyń men zerttemegen súıem jeri qalǵan joq, Qaraýyl dúrbi dep atalatyn bıik tóbege talaı ret órmelep shyǵyp, san qubylyp turǵan ǵajaıyp tabıǵat kórkine tóbe basynan súısine kóz salamyn. Keıde aral ústi qaptaǵan taǵy adamdarǵa tolyp ketedi, biz solardyń shabýylyna toıtarys berip jatamyz. Keıde aınalany jyrtqysh ań jaılap, biz solardan qashyp qutylýdyń qamynda júremiz. Biraq, bul sıaqty oısha bastan keshkenderim keıin aralda ózimiz dýshar bolǵan qaıǵyly tosyn oqıǵalarmen salystyrǵanda túk emes, jaı ǵana oıynshyq tárizdi kórindi.

Apta sońynan apta syrǵyp ótip jatty. Aqyrynda, bir sátti kúni bizge hat keldi. Hat doktor Lıvsıdiń atyna jazylǵan eken, biraq konvertte:

"Eger doktor Lıvsı qaıtyp oralmaǵan bolsa, onda hatty Tom Redrýt nemese jas Hokıns ashsyn" degen de jazý bar eken.

Konvertti ashyp oqyp, ekeýmiz mynadaı mańyzdy jańalyq bildik. (Dálirek aıtsam, hatty oqyǵan men ǵana, óıtkeni eger tasqa basqan áripter bolmasa, basqa jazýdy tanymaıdy eken).

"Eski zákir" meımanhanasy, Brıstol, 17... jylǵy 1 naýryz.

Qymbatty Lıvsı!

Sizdiń Ýsadbada ekenińizdi, álde áli kúnge deıin Londonda ekenińizdi bile almaı, hatty eki adreske de jazyp otyrmyn.

Keme satylyp alyndy, jabdyq-jasaǵy da daıyn. Teńizge shyǵý sátin kútip qazir zákir de tur. Budan asqan keme bolady dep oılamaımyn. Ózin jas bala da júrgize alatyn ońtaıly keme. Eki júz tonna júk kóteredi. Aty — "Ispanola ".

Bul kemeni tabýyma ejelgi dosym Blendlı kómektesti, ol ózi bir ǵajaıyp sheber, isker adam. Osy abzal adam maǵan qara násildi qulym sıaqty qyzmet etti. Brıstoldegilerdiń qaı-qaısy da, obaldary ne kerek, qazyna izdep bara jatyrmyz dep shet jaǵasyn bildirsem-aq boldy, qol ushyn berýden qashqan joq..."

— Redrýt, — dedim men hatty oqýymdy tyıa qoıyp, — doktor Lıvsı skvaırdyń myna sózderin unata qoımas. Demek, skvaır aýzyna ıe bola almaǵan...

— Senińshe, — dep qoryqshy kúńk etti. — Skvaır myqty ma, álde doktor myqty ma? Qaıdaǵy bir doktor Lıvsıge jaǵam dep, skvaır jurtpen sóılesýden qalmaq pa?

Oǵan túsindirem dep áýre bolmaı-aq, hatty ári qaraı oqı berdim.

"Blendlı "Ispanolany" ózi izdep tapty, sonyń sheberliginiń arqasynda bizge ol, tipti tegin tústi deýge bolady. Ras, Brıstolde Blendlıdi jek kóretinder de bar. Olardyń ishinde osy bir kirshiksiz adal adamdy qaralap, Blendlıdiń dedek qaǵyp júrgeni qara basynyń qamy ǵoı, "Ispanola" basqa eshkimdiki de emes, óz kemesi jáne daǵy tym qymbat, úsh ese baǵaǵa satty dep, aıtyp júrgenderi de joq emes. Bul áńgimeniń qur ósek ekeni kúmánsyz. Alaıda, solardyń birde-biriniń batyly jetip, "Ispanolany" jaman keme deýge aýzy barǵan emes.

Sonymen, kemeni tabýyn ońaı-aq taýyp em. Biraq, jabdyqtaý jaǵyn jumysshylar óte baıaý júrgizip jatyr, degenmen, júre-bere bári de daıyn bolmaq. Bárinen kóp ýaqyt al ǵany — komanda quramyn iriktep alý qaraketi boldy.

Men ózim jol-jónekeı jabaıy adamdar shabýyl jasap, qaraqshylar kezdesip nemese álgi qarǵys atqyr fransýzdar man bolyp júre me dep, jıyrma shaqty adam jaldaǵym kelip edi. İzdeı-izdeı silem qatty, al sondaǵy bar tapqanym — alty-aq kisi boldy, biraq, áıteýir, keıin qudaı ońdap, bir izgi jan kezdesti de, sol báriniń retin op-ońaı keltire qoıdy.

Ózimen port basynda kezdeısoq, sóılese salǵan edim. Eski teńizshi bolyp shyqty. Búginde taverna ustap, qurlyqta turatyn kórinedi. Brıstoldegi teńizshilerdiń bárimen tanys eken. Qurlyq densaýlyǵyna jaqpaı, qaıtadan teńizge shyqsam ba dep, keme aspazshysy qyzmetin izdep júr eken. Biraq, óz aıtýynsha, sol kúni portqa, ásheıin, teńizdiń tuzdy aýasymen dem alyp qaıtý úshin jaı kelse kerek.

Teńizdi munshalyq qulaı jaqsy kórýi meni qatty súısintti, sondaı-aq sizderdi de súısintken bolar edi dep oılaımyn Ózin aıap kettim, sol boıda-aq, sol kezdesken jerde-aq kememizdiń aspazy bolýǵa shaqyrdym. Aty — Uzyn tura Djon Sılver bolyp shyqty. Óziniń bir aıaǵy joq:. Osynyń ózi-aq oǵan eń jaqsy minezdeme bola alatyn shyǵar dep oılaımyn, óıtkeni aıaǵynan ol máńgi umytylmas Hok qolbasshylyq etken otan úshin soǵysta aırylǵan kórinedi. Lıvsy, ol tipti pensıa da almaıdy eken, Kórdińiz be, zamanymyz ne bolyp barady ózi?

Iá, ser, men aspazshy ǵana taptym dep oılasam, olaı emes, tolyǵymen búkil komandanyń ústinen túsippin.

Sılverdiń kómegimen bas-aıaǵy birneshe kúnniń ishinde-aq tájirıbeleri mol, muhıt sýynda ábden tuzdalyp, shynyqqan naǵyz teńizshilerdiń ishinen tańdap júrip, jaqsy ekıpaj qurastyryp aldym. Syrtqy keıipterin man endi kisi qyzyǵarlyqtaı deý qıyn, biraq onyń esesine, kózderinen kórinip tur, bári de baryp turǵan batyr adamdar. Qaı kapıtannyń da eger osyndaı komandasy bolsa, tipti fregatyńnyń ózimen de urysqa jasqanbaı qoıyp kete alady.

Ózim alǵashqy kúnderi jaldap alǵan alty-jeti kisi bar edi ǵoı. Uzyn tura Djon, tipti solardyń da keıbireýlerin shyǵaryp jiberý kerek dep keńes berdi. Ózennen basqa sýda júzip kórmegen oralymsyz beısharalar ǵoı, qaýip-qateri mol teńiz saparynda ondaılardan aýlaq bolǵan jón dep, meni áp-sátte kóndirip aldy.

Al endi ózime kelsem, densaýlyǵym jaqsy, tábetim de keremet, uıyqtasam — tastaı qatam. Biraq, álgi tarlan teńizshilerim shpıldi aınalyp tynym tappaı júgirip, alys saparǵa bet túzemeı, kóńilim kónshıtin túri joq. Shirkin, ashyq teńizge shyqqanǵa ne jetsin! Qazynasy bar bolsyn, másele onda emes qoı! Qazyna emes, teńiz ǵoı meniń basymdy aınaldyryp, dýalap júrgen! Sonymen, Lıvsı, tezirek jete kórińiz! Meni syılasańyz, ýaqytty bosqa ótkizbeı, tez jetińiz!

Jas Hokıns sheshesimen qoshtassyn, úıine jiberip alyńyz. Ony Redrýt ertip aparǵany jón. Sodan keıin ekeýi de ýaqyt ozdyrmaı, tez Brıstolge jetsin.

Djon Trelonı.

Post scriptum. Umytyp barady ekenmin, Blendlı bizge keremet kapıtan taýyp berdi jáne-daǵy aıta keteıin, eger biz tamyzǵa deıin oralmasaq, Blendlı artymyzdan kómekke taǵy bir keme jiberýge ýáde berdi. Ol taýyp bergen kapıtan ózi bir tamasha adam eken. Biraq bir ókinishtisi, óz degeni bolmasa, yryqqa kónbeıtin qyńyr kisi bolyp shyqty. Uzyn tura Djon Sılver óte bir bilikti shtýrman tapty, aty Erroý. Almen, JIuvcu, bir bosman taptym, ózi sybyzǵy oınaı biledi. Sóıtip, kórdińiz be, ózimizdiń aty shýly "Ispanola " soǵys kemesinen esh kem túseıin dep turǵan joq.

Umyta jazdappyn ǵoı. Sılver — dáýletti adam eken. Meniń málimetimshe, bankige salǵan aqshasy bar kórinedi, salǵan aqshasy kákir-shúkir bolmasa kerek. Ózi qaıtyp oralǵansha, tavernasyn áıeline tapsyryp ketý oıy bar. Áıeli aq, násildilerden emes. Biz ekeýmiz sıaqty kári boıdaqtar Uzyn turany ashyq teńizge qýyp jatqan densaýlyǵy ǵana emes, bir jaǵynan, sol áıeli shyǵar dep seziktense, oǵan tań qalýǵa bolmaıdy. D. T.

P. P. S. Hokıns bir keshin sheshesiniń qasynda ótkizgisi kelse, esh qarsylyǵym joq".

Hatty oqyp shyqqannan keıingi meniń kóńil-kúıimdi túsiný qıyn emes shyǵar. Qýanǵanymnan ne isterimdi bilmedim. Ózim únemi bir kúńkildep-qyńqyldaýdan bir jańylmaıtyn kári Tom Redrýtty óte jek kórýshi em. Osy saparǵa jas ańshylardyń qaısysy bolsa da Redrýttyń ornyna qýana-qýana barar edi. Biraq, Tom Redrýtty qalaǵan skvaır, al skvaırdyń sheshimi — qyzmetshileri úshin zań. Kári Redrýttan basqa eshqaısysynyń tipti kúńkildeýge de batyldary barmaıdy.

Kelesi kúni erteńgisin Redrýt ekeýmiz "Admıral Benboýǵa" bet túzep jaıaýlap jolǵa shyqtyq. Anamnyń densaýlyǵy jaqsy eken. Kóńil-kúıi de kóterińki. Kapıtan ólgen soń anamnyń bar renish, áýre-sarsańy tyıylypty. Úıimizdi skvaır óz qarjysyna jóndep berdi. Skvaır úıdiń qabyrǵalary men jarnamasyn da qaıta boıatty. Azdy-kópti jıhaz da syılaǵan: anamnyń úldirik janynda otyrýyna yńǵaıly bolsyn dep, bir jaıly kreslo da berdi. Anama kómekshi bolsyn dep, óz aqshasyna bir bala jaldady. Buryn men istegen jumysty endi sol bala atqarýǵa tıis. Týǵan úıimnen uzaq ýaqyt qol úzgeli turǵanymdy alǵash ret osy traktırde júrgen bóten balany kórgende ǵana túsingendeı boldym. Buǵan deıin men qalyp bara jatqan úıim jaıynda emes, alys saparda kezdesýge tıis túrli qyzyq oqıǵalar jaıynda ǵana oılaıtynmyn. Ornymda qalyp bara jatqan ebedeısizdeý balany kórgende alǵash ret kózimnen jas shyqty. Qazir oılap qarasam, sol balaǵa orynsyz qıanat jasap, beker jábirlegen sıaqtymyn. Onyń jańa qyzmetine áli úırenip bolmaǵanyn eskerý joq, sál aǵattyq jiberse-aq, sál jańylys bassa-aq, keshirý degendi bilmeı, tabalap shyǵa keldim be dep qorqam.

Túnep shyǵyp, kelesi kúni tús qaıta Redrýt ekeýimiz taǵy da jolǵa shyqtyq. Aıaýly anammen, ózim dúnıege kelgen alǵashqy kúnnen bastap jaǵasynda ósken qımas shyǵanaǵymmen, qaıta boıaǵannan beri bir túrli jatyrqap júrgenmen, ózime sonshalyq etene bop ketken kári "Admıral Benboýmen" qoshtasyp turmyn. Tipti men kapıtandy da, onyń osy jaǵalaýda talaı qydyrǵan sátterin, úsh buryshty qalpaǵyn, betindegi qylysh jaraqattaǵan tyrtyǵyn, onyń álgi bir jez dúrbisin de esime túsirip turmyn. Biz buryshtan aınalǵan kezde úıim tasada kózden ǵaıyp bolyp qala berdi.

Biz "Koról Georg meımanhanasynyń" aldynan poshta dılıjansyna mingen kezde, ymyrt jabyla bastap edi. Meni Redrýt pen bir jup-jýan kári jentlmenniń arasyna ákep, nyǵarlap otyrǵyza saldy. Túngi sýyq pen qatty júriske qaramastan men á degenshe uıyqtap ketippin. Birde órge kóterilip, birde yldıǵa qulap, zyrlap júrip otyryppyz, al men bolsam balpaq tyshqansha uzaq uıqyǵa ketip, joldaǵy stansıalardyń birin de kóre almaı óte shyǵyppyn. Bireýdiń búıirimnen túrtkeninen oıanyp kettim. Kózimdi ashsam, qalaǵa kelippiz, kóshedegi bir úlken úıdiń aldynda turmyz. Tań áldeqashan atqanǵa uqsaıdy.

— Qaıda keldik? — dep suradym.

— Brıstolge keldik, tús, — dedi Tom.

Mıster Trelonı shhýnadaǵy saparǵa daıarlyq jumystaryn baqylaýyma yńǵaıly bolady dep, doktyń tap qasynan bir traktırge ornalasqan eken. Meni qýantqan — teńizdi jaǵalap uzaq júrip, úlkendigi de ár qıly, jabdyqtary da ár alýan, túrli ulttardyń kóptegen kemelerin kórgenimiz boldy. Bir kemede jumys istep jatqan adamdar án salyp júr. Ekinshi bir kemede matrostar sonaý bıikte tómennen qaraǵanda órmekshi toryndaı jip-jińishke kórinetin arqandarǵa ilinip, tas tóbemde salbyrap tur. Ómir boıy teńiz jaǵasynda ósip kele jatqanymmen, myna jerde teńiz maǵan qatty áser etti, tipti týǵaly birinshi ret kórgen adamdaımyn. Qara maı, túz ıisi men úshin jańalyq. Muhıt asyp, sapardan kelgen kemelerdiń tumsyǵyndaǵy taqtaıdan oıyp istelgen áshekeıli sýretterden kóz almaı qarap kelemin. Qulaqtaryna syrǵa taqqan, samaı shashtaryn buıralap, jelke shashtaryn tuzdy sý uıystyrǵan, qorbańdap júrgen baıyrǵy teńizshilerge de tesile, qyzyǵa qaraǵyshtaımyn. Bulardyń ornyna koróldiń ózin nemese arhıepıskopty ákelip kórsetse de men, sirá, tap qazirgideı qýana qoıar ma ekem.

Mine, endi men de teńizge shyqpaqpyn! Bizdiń shhýnamyzdyń da sybyzǵy oınaı biletin bosmany bar, bizdiń matrostarymyz da shashyn órip, burym qoıǵan, olar da án sala biledi. Jáne teńizge jaıdan-jaı emes, beımálim aralda kómilgen qazynany izdeýge shyqpaqpyn.

Úlken traktırge qaraı kele jatyp, jol boıy men osyndaı tátti oılardyń qushaǵynda boldym. Bizdi skvaır Trelonı qarsy aldy. Ústine túsi kókpeńbek mýndır kıipti. Mundaı mýndırdi, ádette, teńiz ofıserleri kıedi. Esikten shyqqannan sondaı kóńildi, eki ezýi eki qulaǵynda. Teńizshilerge elikteıtini sonshalyq, teńselip aıaǵyn ázer basady.

— Mine, sizder de kelip jettińizder, — dedi ol qýana sóılep.

— Doktor Londonnan keshe kelgen. Tipti jaqsy boldy! Endi komandamyz túgeldeı bir jerge jınaldy.

— Ser, biz endi jolǵa qashan shyqpaqpyz? — dep surap em, daýsym qatty shyǵyp ketti.

— Qashan deısiń be? — dep ol qaıtalap surap aldy. — Erteń.

VIII TARAÝ

"Qaraýyl Dúrbi" jarnamasy astynda

Erteńgi asty iship bolysymen skvaır shaqyryp alyp, myna qaǵazdy "Qaraýyl Dúrbi" tavernasyndaǵy Djon Sılverge aparyp ber dedi. Qalaı izdep tabatynymdy da túsindirip berdi: teńiz jaǵasymen júre bersem, esiginiń mańdaıshasynda jarnama ornyna úlken dúrbi ilingen kishkene tavernaǵa kezigedi ekenmin.

Kemedegilerdi de, matrostardy da taǵy bir ret kórýime sebep tabylǵanyna qýanyp, sol boıda shyǵa jóneldim. Prıstan basyndaǵy taı-taı júk, kúımeli arbalardyń arasymen ıin tiresip, byqyp júrgen kóp halyqty buza-jara ótip, aqyrynda, tavernany da taptym-aý.

Kishkentaı bolǵanmen, tym táýir taverna eken: jarnamasy jańadan boıalǵan, terezelerine jap-jaqsy qyzyl perdeler ustalǵan, edenine tap-taza qum tóselipti. Esikteri kósheniń eki jaǵyna birdeı shyǵady eken. Eki esigi de aıqara ashylǵan, alasalaý keń bólmeni temeki tútini jaılap alǵan, biraq úı ishi birshama jaryq.

Tavernada otyrǵandar — teńizshiler. Daýryǵa sóılesken aıqaı-shýdan qaımyǵyp, esik aldynda turyp qaldym.

Búıirdegi bólmeden bir kisi shyqty. Uzyn tura Djonnyń sol ekenin birden bildim. Sol aıaǵy qara sanynan joq. Sol qoltyǵyna qysqan baldaǵy bar, attaǵan saıyn qus sıaqty sekire basqanymen, baldaǵyn buıym qurly kórmeı op-ońaı, tez qozǵalady. Uzyn boıly, myǵym deneli kisi eken, tabaqtaı qýqyl beti dalıyp jatyr, biraq aqyldy, ári aq jarqyn, kóńildi adam sıaqty. Ózi áldenege sonshalyqty qýanyshty keıip tanytady. Ysqyryp ándete júrip, stol stoldyń arasymen zyr qaǵady. Tanystaryn arqasynan qaǵyp, ázildesip te qoıady.

Shynymdy aıtaıyn, skvaırdyń hatynan uzyn tura Djon týraly oqyp turyp, búl álgi ózimizdiń eski "Benboýymyzda" men kútip-kútip, kezdestire almaǵan jalǵyz aıaq teńizshi bolyp shyqpasa jarar edi dep zárem ushyp edi. Biraq, myna jerde ózin kórýim-aq muń eken, bar kúmánim ydyrap sala berdi. Kapıtandy kórgenim bar, Qara Tóbetti kórgenim bar, soqyr Púdi kórgenim bar, endi teńiz qaraqshylarynyń keskin-keıpi qandaı bolatynyn biletindeı boldym ǵoı dep tuspaldaıtynmyn. Joq, myna tap-tuınaqtaı jınaqy, aq jarqyn traktır qojasynyń qaraqshyǵa esh uqsastyǵy bolmaı shyqty.

Bar batyldyǵymdy jınap, esikten kirip, baldaǵyna súıenip, qonaqtarynyń birimen sóılesip turǵan Sılverdiń týra ózine qaraı júrdim.

— Ser, mıster Sılver siz bolasyz ba? — dep suradym qaǵazymdy usynyp.

— Iá, men bolam, balaqaıym, atym Sılver ekeni ras. Al sen óziń kim bolasyń? — dedi ol.

Skvaır jazǵan qaǵaz ekenin kórgende, bir túrli selk ete túskendeı boldy.

— O, bildim, bildim! — dedi ol maǵan qolyn berip jatyp. — Bizdiń jańa ıýngamyz óziń ekensiń ǵoı. Tanysqanyma qýanyshtymyn, — dep kúrekteı jalpaq, qarýly alaqanymen qolymdy qatty qysyp jiberdi.

Osy sátte alys túkpirde otyrǵan bireý kenet ornynan ushyp túregelip, esikke qaraı tura júgirdi. Esik onyń janynda edi, á degenshe bolmaı, jyp etip joq boldy. Apyl-qupyl qımylyna bola jalt qarap em, álgini tanı ketkenim. Áneýkúni ózimizdiń traktırge kelip ketken isik bet, sholaq qol kisi.

— Áı, ustańdar, ustańdar anany! — dep aıqaı saldym. — Anaý Qara Tóbet qoı. Qara Tóbet!

— Aty kim bolsa, ol bolsyn, urǵanym bar ma? Aqshasyn tólemeı ketkenin aıtsaıshy! Garrı, tez júgir, usta anany! — dep Sılver de oıbaılap jatyr.

Esikke taıaý otyrǵan bireý de ushyp túregelip qýa jóneldi.

— Tipti basqa emes, admıral Hoktyń ózi bop shyqsa da, aqshasyn tóletpeı jibermeıtin edim, — deıdi Sılver.

Sodan keıin qolymdy tez qoıa bere salyp:

— Aty kim dediń? Qara... Sodan keıin qalaı edi? Qa-ra... nemene dediń? — dep surady.

— Tóbet, ser! Qaraqshylar týraly mıster Trelonı ózińizge aıtpap pa edi? Qara Tóbette sol qaraqshylar tobynan, — dedim.

— Ne deısiń-eı? — dep gúr ete tústi Sılver. — Meniń úıimdi qaraqshy jaılaǵany ma? Ben, júgir, Garrıge kómekke bar, ustańdar... Kórtyshqandardyń biri bop shyqty ǵoı... Áı, Morgan, sen osy jańa onymen bir stolda otyr ediń ǵoı? Qane, beri kelshi!

Onyń Morgan dep shaqyrǵan kisisi — beti totyqqan, shashy appaq qýdaı teńizshi eken, aýzyndaǵy temekisin tamsanyp, músápir keıippen qasyna keldi.

— Al, Morgan, shynyńdy aıt, budan buryn álgi Qara... qalaı edi... ıá, Qara Tóbetti kórgeniń bar ma edi? — dep surady Uzyn tura.

— Kórsem buıyrmasyn, ser, — dep Morgan basyn tómen ıip, izet jasady.

— Atyn estigeniń bar ma edi?

— Joq, ser, estigenim joq.

— Endeshe, baqytty bop shyqtyń, Tom Morgan! — dedi Sılver. — Ondaılarmen ámpeı bolsań, meniń tavernama aıaǵyńdy attap baspaıtyn bolasyń, túsindiń be? Senimen ol ne týraly sóılesti?

— Anyq esimde qalmapty, ser, — dedi Morgan.

— M-m, anyq esinde qalmapty... Endeshe, myna ıyǵyńdaǵy bas emes, ıýfers bop shyqqany-daǵy. Óziń kimmen sóılestiń, sony da bilmeısiń be? Qane, onan da ol ne dedi, bárin aıtyp ber! Teńiz, keme, kapıtan dep birdemelerdi qoqsytyp otyr edińder ǵoı. Qane, tez! Bol!

— Biz jazyqtylardy kıl astynan ótkizý tártibi jaıly sóılesip otyrǵanbyz, — dedi Morgan.

— Kıl astynan ótkizý... Saǵan jetpeı júrgeni tek osyndaı áńgime edi. Eı, aqymaq, Tom-aı, bar, ornyńa baryp otyra ber.

Morgan ornyna baryp otyrǵan soń, Sılver maǵan qaraı eńkeıip, qulaǵyma sybyrlap:

— Bul — Tom Morgan degen sondaı bir adal adam, biraq baryp turǵan aqymaq, — dedi, ózim onyń maǵan iltıpat jasap, osylaı sóıleskenine rıza bop, masattana tústim. — Al endi esimizge túsirip kóreıikshi, — dedi ol budan keıin daýsyn estirte sóılep. — Qalaı edi, Qara Tóbet dep pe ediń? Joq, eshqashan estimegen kisim. Biraq ózin bir jerde kórgen sıaqtymyn. Iá, ıá... bir soqyr qaıyrshymen birge kelip-ketip júretini bar-dy.

— Iá, ıá, soqyr! — dep aıqaılap jiberdim men. — Men ol soqyrdy da bilemin. Onyń aty — Pú.

— Dup-durys, — dedi Sılver, biraq bul joly ózi bir túrli abyrjyp qaldy. — Iá, Pyıý! Aty dál solaı — Pú bolatyn. Syrtqy túriniń ózinen-aq alaıaq ekeni kórinip turatyn. Qara Tóbet qolǵa tússe, kapıtan Trelonı qandaı rıza bolar edi. Ben degen júırik qoı. Júgirgende odan ozatyn teńizshi kemde-kem shyǵar. Joq, Bennen qashyp qutylýy qıyn. Ben kimdi bolsa da qýyp jetpeı qoımaıdy... Teńizshilerdi kıl astynan ótkizý týraly sóılestik dep edi, álgi Morgan? Bálem, tura tursyn, endi biz onyń ózin kıl astynan ótkizip shyǵaraıyq...

Sılver baldaǵyna súıenip, sekirip, árli-berli júrgishtep, stoldy urǵyshtap, shyn kúıip-pise sóıledi, munysyn kórse, tipti Old Beılıdegi sýdıa da, nemese Londonnyń polıseıi de onyń esh jazyqsyz ekendigine qaltqysyz sengen bolar edi.

Meniń "Qaraýyl Dúrbide" Qara Tóbetpen kezdesýim burynǵy kúdik-kúmándarymnyń bárin qaıta oıatyp, endi men aspazshyny qadaǵalap, baqylaı bastadym. Biraq ol menen áldeqaıda aqyldy, tapqyr, aılaker eken.

Qara Tóbettiń sońynan qýyp ketken ekeý, aqyrynda, qaıtyp oraldy. Iinderinen dem ala sóılep, olar Qara Tóbettiń kóptiń arasyna kirip, kóz jazdyryp ketkenin aıtty. Uzyn tura Djonnyń qatty yza bop, álgi ekeýine aıamaı urysqanyn kórgen soń, onyń esh jazyǵy joq ekenine men burynǵydan beter sene tústim.

— Hokıns, estip tursyń ba, osy bir kútpegen oqıǵa meni aparyp orǵa jyqpasa qaıtsin! Endi men jóninde kapıtan Trelonıdiń ne oılap qalaryn kim bilsin? Qarǵys atqyr, álgi Golandtyq teńizshi tórimde otyryp alyp, meniń araǵymdy ishedi eken de, sodan bir kezde sen kelip, mynaý otyrǵan qaraqshy — qaraqshylar tobyndaǵylardyń biri osy kisi dep málimdeıdi ekensiń. Soǵan qaramastan, men ılúmınatorlarymnyń dál aldynda otyrǵan álgi kisiniń senen op-ońaı qashyp qutylýyna múmkindik beredi ekenmin. Sonda qalaı bolǵany? Joq, Hokıns, endi kapıtan Trelonıdiń aldynda meni óziń qorǵap qalmasań bolmaıdy. Jas bolǵanmen óziń aqylsyz emes ekensiń. Seni aldap soǵý qıyn! Iá, ıá, ıá! Men buny birden-aq baıqaǵanmyn. Endi kapıtanǵa óziń túsindirip bermeseń bolmaıdy, aǵash aıaǵymen qarǵys atqyr tóbetti qaıdan qýyp jetsin dep aıt. Shirkin-aı, bir kezde keremet mańdaı aldy-aq teńizshi bolatynmyn. Átteń, sol kezim bolsa, kórer edim men onyń qashyp qutylǵanyn. Á degenshe bolmaı, istikke de túırelip, otqa da qaqtalyp qalǵanyn bir-aq bilgen bolar edi, al qazir she...

Ol kenet sózin tyıa qoıdy, áldene esine endi ǵana túskendeı aýzyn ashyp, qatyp qalypty.

— Aıtpaqshy, aqsha qaıda? — dep aıqaılap jiberdi sodan keıin. — Úsh sapty aıaq syranyń aqshasy qaıda? Á-á, saıtan alǵyr, aqsha jaıyn umytyp ketippin ǵoı.

Oryndyqqa jalp etip otyra ketti de, qarqyldap kúldi-aı kelip, kúldi-aı kelip, kózinen jasy aqqansha kúldi. Ol kúle bergesin, kúlkisi maǵan da juqqandaı, qosylyp men de kúldim, sodan bara-bara búkil taverna kúlip, kúlkiden úıdiń qabyrǵalary selkildep, teńselip ketkendeı.

— Men kári qaqbasty maýbas buzaýdaı etip aldap soqty-aý álgi! — dedi ol, aqyrynda, kóziniń jasyn súrtip. — Hokıns, baıqaýymsha, sirá, biz ekeýimiz de bir-birimizge saı bolatyn túrimiz bar. Meniń jańa ıýngadan nem artyq? Endi barmasaq bolmaıdy: qansha degenmen, jigitter, jumystyń aty jumys emes pe? Men ózimniń úsh burysh kepkamdy kıeıin, sodan senimen birge kapıtan Trelonıǵa baryp, bolǵan jaıdy túgel baıandap shyǵaıyn. Shynyna kóshsek, Hokıns bul ózi ońaı sharýa bolmaı shyqty, maǵan da, saǵan da munyń abyroı ápereri shamaly. Joq, joq! Maǵan da, saǵan da: ekeýimizdi de taqyrshaqqa otyrǵyzyp ketti emes pe?! Degenmen ol meni, saıtan alǵyr, aqsha máselesinen de jaman qatyrdy!

Taǵy da ol qarqyldaı jóneldi, toqtar emes, budan kisi kúlerlik eshteńe de kórip turmasam da, oǵan qosylyp eriksiz taǵy da kúldim.

Ekeýimiz endi jaǵalaý boıymen júrip kelemiz. Sılver — óte sózýar, áńgimeshil adam eken. Ózimiz janynan ótken ár keme týraly ol maǵan tolyp jatqan málimet aıtyp berdi. Kemeniń jabdyqtary qandaı, qansha júk kótere alady, qaı elden kelgen — ol osynyń bárin biletin bop shyqty. Portta istelip jatqan jumystardyń bárin de túsindirip keledi. Myna kemeniń júgi túsirilip jatyr, ana kemeniń júgi tıelip jatyr, al ana úshinshi keme keshikpeı ashyq teńizge shyqpaq dep táptishtep aıtady. Kemeler jaıly, teńizshiler jaıly talaı qyzyq jáıtterdi de áńgimelep úlgerdi. Teńizshiler kóp qoldanatyn ár túrli túsiniksiz sózderdi de aıtyp qoıady jáne ádeıi meniń jadymda qalsyn dep, neshe ret qaıtalap ta aıtady. Sóıtip, teńiz saparynda Sılverden artyq joldas tabylmaıtynyna meniń kózim jete bastady.

Aqyrynda, biz traktırge de kelip jettik-aý. Skvaır men doktor Lıvsı ekeýi syra iship, qýyrylǵan qytyrlaq aq nan jep otyr.

Endi shhýnaǵa baryp, onyń jabdyqtalý jaıyn kórmekshi eken.

Uzyn tura Djon tavernada bolǵan oqıǵany bastan-aıaq tez-tez sóılep, bir ótirik qospastan tizip shyqty.

— Shynynda da, osylaı bolǵan joq pa edi, Hokıns? — dep, maǵan qaıta-qaıta qostatyp qoıady.

Ol suraǵan saıyn sóziniń esh ótirigi joq ekenin bildirip, men de rastaı túsem.

Eki jentlmenniń ekeýi de Qara Tóbettiń ońaı qutylyp ketkenine sonshalyq qynjylyp qaldy. Biraq, amal neshik? Jentlmenderdiń maqtaýyn tyńdap bolǵasyn, uzyn tura Djon baldaǵyn alyp, shyǵýǵa bettedi.

— Komanda kemege kúndizgi saǵat tórtte jınalsyn, — dedi skvaır onyń sońynan daýystap.

— Qup, ser, — dedi aspazshy.

— Al, skvaır, — dedi doktor Lıvsı, — shynyn aıtsam, qyzmetke alǵan adamdaryńyzdyń kópshiligine meniń kóńilim tolmaıdy, biraq myna Djon Sılver maǵan unady.

— Tamasha adam, — dedi skvaır.

— Djım de bizben birge shhýnaǵa barady ǵoı, solaı emes pe? — dedi doktor.

— Árıne, árıne, — dedi skvaır. — Hokıns, qalpaǵyńdy kıip, bizben birge júr, kememiz qandaı eken, kóreıik.

IX TARAÝ

Oq-dári men qarý-jaraq

"Ispanolanyń" turǵan jeri jaǵadan edáýir qashyq eken. Oǵan jetý úshin qaıyqqa minip, keme-kemeniń arasymen ázer degende kelemiz. Aldymyzdan keıde kemeniń ár túrli músinder beınelengen sándi tumsyq jaǵy, keıde art jaǵy shyǵa keledi. Keme arqandary qaıyǵymyzdyń astyńǵy jaǵynan syqyr-syqyr etip qalyp jatyr. Tóbemizden de salbyrap tóne qalady. Bizdi óz kememizde shapyrash kóz, beti totyǵyp qaraıǵan, qulaǵynda syrǵasy bar baıyrǵy teńizshi, shtýrman mıster Erroý sálem berip qarsy aldy. Skvaır ekeýiniń arasynda jaqyn dostyq, asa syılastyq qarym-qatynas ornaǵanǵa uqsaıdy.

Biraq, skvaırdyń kapıtanmen kelise almaı júrgendigi de kórinip turdy.

Kapıtan tuıyq minezdi kisi eken. Kemedeginiń bári onyń kóńilinen shyqpaı júrgen kórinedi. Óziniń renjý sebepterin de jasyrmaı, birden-aq aldymyzǵa jaıyp saldy. Biz kaıýtaǵa túser-túspesten-aq bir matros kelip:

— Ser, kapıtan Smollettiń sizben sóıleskisi keledi, — dedi.

— Kapıtanmen sóılesýge árdaıym ázirmin. Aıt, osynda kelsin, — dedi skvaır.

Elshisiniń sońynan ile-shala kapıtannyń ózi de kele jatyr eken. Kaıýtaǵa kirgen boıda, esikti kilttep aldy.

— Iá, kapıtan Smollett, ne aıtpaq edińiz? Búlingen eshteme joq shyǵar, áıteýir? Shhýna saparǵa daıyn ba?

— Jaǵdaı mynadaı, ser, sizben arazdasyp qalam ba dep qorqyp turmyn, biraq nede bolsa oıymdy búkpeı, ashyq sóıleskim keledi, — dedi kapıtan. — Maǵan bizdiń osy ekspedısıamyz unamaıdy. Matrostarymyz da, ózimniń kómekshim de unamaıdy. Bar aıtarym osy.

— Ser, múmkin sizge, tipti kemeniń ózi de unamaıtyn shyǵar? — dedi skvaır, onyń ashýly ekenin baıqap.

— Teńizde júzip kórmeı, shhýna týraly pálen deý qıyn, — dedi kapıtan. — Keme jaman jasalmaǵan sıaqty. Biraq, kesim aıtýǵa áli erte.

— Ser, endeshe, sizge shhýnanyń qojasy — myna men unamaıtyn bolǵanymdaǵy, — dedi skvaır.

Biraq, ony doktor Lıvsı bólip jiberdi.

— Sabyr eteıik, sabyr eteıik, — dedi ol. — Búıte bersek, janjaldan basqa eshteme de tappaımyz. Kapıtan kóp jaıdy bildirdi, biraq tym sholaq qaıyrdy, sondyqtan birer túsinikteme talap etýge qaqym bar... Kapıtan, siz ǵoı jańa bizdiń osy ekspedısıamyz sizge unamaıdy dedińiz, ras qoı? Nelikten?

— Men ózim osy qyzmetime myna jentlmen kemeni qaıda apar dese, sonda aparý úshin shaqyryldym ǵoı dep esepteımin, al biraq saparymyzdyń maqsaty jaıly maǵan eshkim eshteme aıtqan joq, — dedi kapıtan — Jaqsy deıik, men ony surap ta jatpadym. Biraq, keshikpeı-aq kemedegi eń jaman degen matrostyń ózi de saparymyzdyń maqsaty jaıly menen áldeqaıda kóp biletindigine meniń kózim ábden jetti. Menińshe, bul — kelisti nárse emes. Al sizshe qalaı?

— Menińshe de solaı, — dedi doktor Lıvsı.

— Sodan keıin taǵy bir bilgenim — osy saparymyzda biz bir qazyna izdep bara jatqan kórinemiz, — dep jalǵastyrdy sózin kapıtan. — Esińizge sala keteıin, men muny basqadan emes, ózimniń qaramaǵymdaǵy adamdardan estidim. Al qazyna izdeý sapary degen — ekitalaı kásip. Jalpy qazyna izdeý degen — meniń qolym emes, ondaıǵa tipti esh qushtarlyǵym da joq. Ásirese, mynadaı qupıa áreketke kushtar emespin Jáne-daǵy, mıster Trelonı, siz keshire kórińiz, ol qupıanyń syryn torda otyrǵan totyǵa deıin bilip alypty.

— Sılverdiń totysy ma? — dedi skvaır.

— Joq, bul — jaı mátel ǵoı, — dedi kapıtan.

— Qupıanyń endi eshqandaı qupıalylyǵy qalǵan joq degen sóz. Menińshe, siz ózińiz kirisken osy bir isińizdiń qaýip-qaterin áli de jete baıyptamaı júrsiz, bul turǵydaǵy óz pikirimdi men aıtar bolsam, siz ne ómir, ne ólim deıtindeı qym-qıǵash shaıqasqa kılikkeli tursyz.

— Bul sózińizdiń jóni bar, — dedi doktor. — Biz táýekelge bel býyp otyrmyz, bul — óte qaýipti is. Biraq, osy qaýipke bizdi jete mán bermeı júr dep oılasańyz — onyńyz qateleskendiginiz. Álginde komanda unamaıdy dedińiz, solaı ǵoı? Sonda qalaı, sizdińshe, biz jınaǵan teńizshilerdiń tájirıbe jaǵy ma jetispeı jatqany?

— Solar maǵan unamaı-aq qoıdy. Týrasyna kóshsem, komanda qurastyrýdy maǵan tapsyrý kerek edi..

— Talasym joq, — dedi doktor. — Meniń dosym Trelonı ekeýińiz komandany birlese otyryp qurǵandaryńyz jón edi. Biraq, senseńiz, bul jaı, kezdeısoq ketken aǵattyq. Ádeıi istelgen eshteme de joq. Sosyn suraǵym kelgeni — sizge mıster Erroý unamaıtyn sıaqty, solaı ma?

— Iá, unamaıtyny ras, ser. Onyń jaqsy teńizshi ekendigine kúmánim joq. Biraq, maǵan jaqsy kómekshi bolady deý qıyn, óıtkeni komandany betimen jiberip júr. Qaraýyndaǵy matrostarymen ámpeı-jámpeı bolǵysy keledi. Shtýrman kemede matrostardan oqshaý júrýge tıis. Al ol bolsa matrostarmen birge araq ishedi.

— Sonda ony maskúnem demeksiz be? — dedi skvaır.

— Joq, ser, — dedi kapıtan. — Meniń bar aıtqym kelgeni — komandany tym betimen jiberip júr.

— Al, endi, kapıtan, týrasyn aıtyńyzshy, bizge ne iste degińiz keledi? — dedi doktor.

— Osy saparǵa shyn bel býyp otyrǵandaryńyz ras qoı, jentlmender?

— Birjola, — dedi skvaır.

— Óte jaqsy, — dedi kapıtan. — Men ózimniń buǵan deıingi aıtqandarymnyń eshqaısysyn dáleldeı almaǵanmen, sizder shydamdylyq kórsetip, sózimdi bólmedińizder, endeshe, taǵy da tyńdaı túsińizder. Oq-dári men qarý-jaraq kemeniń tumsyq jaǵyna jınalyp jatyr. Al biraq sizdiń kaıýtańyzdyń astynda óte bir qolaıly oryn bar eken. Sol araǵa nege jınamasqa? Bul — bir deńiz. Sodan soń siz saparǵa ózińizben birge tórt qyzmetshi alǵan ekensiz. Meniń estýimshe, sol qyzmetshilerdiń bireýin kemeniń tumsyq jaǵyna ornalastyrmaq kórinedi. Al meniń oıymsha, qyzmetshilerdiń bárine sizdiń kaıýtańyzdyń qasynan nege oryn tappasqa? Bul — eki.

— Úshinshisi de bar ma? — dep surady mıster Trelonı.

— Bar, — dedi kapıtan. — Kemede gý-gý áńgime kóp.

— Ras, qysyr áńgime kóp ekeni ras, — dedi doktor.

— Men sizderge tek óz qulaǵymmen estigenderimdi ǵana aıtaıyn, — dep jalǵastyrdy kapıtan Smollett. — Sizderde bir araldyń kartasy bar desedi. Sol kartanyń kres qoıylǵan jerlerinde jasyrylǵan qazyna bar kórinedi. Endi sol araldyń qaıda ornalasqanyn aıtaıyn.

Kapıtan araldyń endik, boılyqtaryn aına qatesiz dál aıtyp berdi.

— Bul — meniń túsimnen shyqpaǵan nárse, — dep daýystap jiberdi skvaır.

— Biraq, buny bilmeıtin kemede birde-bir matros qalmapty, ser, — dedi kapıtan.

— Syr shashyp alǵan siz boldyńyz, Lıvsı, — dedi skvaır.

— Nemese, Hokıns, sensiń...

— Syr shashqan kim bolsa da endi onyń báribir, — dedi doktor.

Meniń baıqaǵanym — mıster Trelonı qansha aqtalǵanymen doktor da, kapıtan da oǵan senbedi. Ol jerde oǵan men de sengenim joq, óıtkeni onyń, rasynda da, sózýar adam ekenin biletinmin. Al qazir oılap qarasam, sol joly onyń aıtqany shyn eken, araldyń qaı jerde ekenin komanda bizsiz-aq bilipti.

— Jentlmender, men kartanyń qaısyńyzda ekenin bilmeımin, — dedi kapıtan sózin ári qaraı jalǵastyra túsip.

— Biraq, meniń talap etetinim — karta menen de, mıster Erroýdan da qupıa saqtalatyn bolsyn. Óıtpegen kúnde meni jumystan bosatýyńyzdy ótinemin.

— Túsindim, — dedi doktor. — Siz, birinshiden, basy artyq, bos sóz tyıylsa eken deısiz. Ekinshiden, kemeniń art jaǵyn berik qamalǵa aınaldyryp, meniń dosymnyń qyzmetshileriniń bárin sonda jınap, kemedegi búkil qarý-jaraq, oq-dárini solarǵa bergińiz keledi. Ekinshi sózben aıtqanda, kemede ereýil shyǵady dep qorqatyn kórinesiz.

— Ser, — dedi kapıtan Smollett, — bul sózińizge meni renjıdi dep oılamańyz, biraq maǵan ózim aıtpaǵan sózdi tańbaǵanyńyzdy qalar edim. Ereýil shyǵatynyn bile tura, teńizge shyǵýdan bas tartpaǵan kapıtandy keıin eshkim de aqtaı almas edi. Mıster Erroýdyń adal ekenine meniń shúbám joq. Matrostardyń da kóbi — adal adamdar. Tipti, shetinen bári adal jandar bolýy da múmkin. Biraq, kemeniń qaýipsizdigi úshin, kemedegi ár adamnyń ómiri úshin jaýap beretin myna menmin ǵoı. Kemede kóp nárse durys istelmeı jatyr, tıisti saqtyq sharalaryn qoldanyńyz. Áıtpegen kúnde meni jumysymnan bosatyńyz. Bar aıtarym osy.

— "Túıedeı degenim — túımedeı boldy" degen sózdi estigenińiz bar ma edi? — dedi doktor jymıyp. — Keshirersiz, sizdiń myna áńgimeńizden sol mysal esime túsip ketti. Siz osynda alǵash kirgenińizde bul aıtqanyńyzdan áldeqaıda kóp nárse talap etersiz dep, basymdaǵy parıgimmen sert etýge ázir edim...

— Doktor, siz kóregen adam ekensiz, — dedi kapıtan. — Osynda kelgende, men esep aıyrysýdy talap etpek bop kelip edim, óıtkeni mıster Trelonı meniń bir aýyz sózimdi de tyńdap jatpas dep birden kúder úzip kelgenmin.

— Tyńdamaǵan da bolar edim, — dep aıqaılap jiberdi skvaır. — Myna Lıvsı bolmaǵanda, sizdi birden-aq qýyp shyǵatyn edim. Biraq, endi ne desek te sizdiń bar áńgimeńizdi tyńdap shyqtym jáne bar aıtqanyńyzǵa kónip otyrmyn. Biraq ne paıda, siz jónindegi burynǵy pikirim ózgerip, endi tipti nashar pikirde qalyp otyrmyn.

— Ol jaǵyn ózińiz bilińiz, — dedi kapıtan. — Ózimniń tıisti mindetimdi atqaryp otyrǵanymdy keıin túsinersiz dep oılaımyn.

Osyny aıtyp, ol shyǵyp ketti.

— Trelonı, — dedi doktor, — siz kemege eki birdeı adal adam shaqyrǵan bolyp shyqtyńyz: bireýi — kapıtan Smollett te, ekinshisi — Djon Sılver: bul ózi men kútpegen jaǵdaı.

— Sılver jóninde aıtqanyńyzǵa qosylamyn, — dedi skvaır. — Al endi jańaǵy ótirikshi, lepirme kapıtannyń qylyǵy er adamǵa da, teńizshige, qala berdi, aǵylshynǵa da laıyq qylyq emes!

— Jaraıdy, kimniń qandaı ekenin kezinde kórermiz, — dedi doktor.

Biz palýbaǵa shyqtyq, matrostar qarý-jaraq pen oq-dárini kemeniń art jaǵyna tası bastaǵan eken. Jumys ústinde olar "ho-ho-ho!" dep án salady. Kapıtan men mıster Erroý bas-kóz bolyp júr.

Bizderdi kemede basqasha ornalastyrǵandary óte unady. Búkil shhýna qaıta jabdyqtalyp shyqty. Kemeniń keıingi jaǵynda orta trúmniń burynǵy túpki qabyrǵasyna taıap, alty kaıýta jasaldy, olar sol jaq keneremen ótetin jol arqyly kambýzben de, bakpen de jalǵastyryldy. Alǵashynda bul kaıýtalar kapıtanǵa, mıster Erroýǵa, Hanterge, Djoısqa jáne doktor men skvaırǵa berilýge tıis edi. Biraq keıin eki kaıýtany Redrýt pen maǵan berdi de, mıster Erroý men kapıtan ekeýi palýbada, tómen óter joldaǵy tambýrǵa ornalasty: eki búıirinen de keńeıtilgennen keıin bul tambýr kemeniń art jaǵyndaǵy rýbkadan aınymaı shyqty. Árıne, ol onsha keń emes-tin, biraq ishine eki gamak syıyp ketti. Tipti, shtýrmannyń ózi de kemedegi orynjaıdyń osylaı bólingenine rıza sıaqty kórindi. Kim bilipti, múmkin ol da komandaǵa senimsizdik bildirip júrgen shyǵar. Biraq, bul — tek meniń dolbarym. Óıtkeni keshikpeı ózderińiz de kórersizder, shtýrman shhýnada uzaq bola alǵan joq.

Eń sońynda, oq-dári tasyp, kaıýtalarymyzdy jónge keltirip, bar yntamyzdy sala jumys istep jatqan kezimiz edi, jaǵadan shlúpkaǵa, mine, eń sońǵy matrostar, olarmen birge Uzyn tura Djon keldi.

Aspaz kemege maımyldan beter tez, op-ońaı mindi de, bizdiń ne istep jatqanymyzdy kórgen boıda:

— Áı, aǵaıyndar-aý, bularyńyz ne? — dep aıqaı saldy.

— Oq-dári salǵan bóshkelerdi kóshirip jatyrmyz, Djon, — dedi bir matros.

— Onyń ne qajeti bolypty? — dedi Uzyn tura daýryǵyp.

— Endi sýdyń erteńgilik keıin qaıtýyna úlgermeıtin boldyq qoı!

— Olar men bergen buıryqty oryndap jatyr, — dep kapıtan onyń sózin bólip jiberdi. — Al siz, qurmettim, matrostar keshki astaryn ýaqytynda ishsin deseńiz, tez as úıge baryńyz.

— Qup bolady, ser, — dedi aspaz qolyn samaıyna aparyp, shashyna tıgizdi de, as úıge súńgip joq boldy.

Bul ózi bir tamasha kisi, kapıtan, — dedi doktor.

— Múmkin, múmkin, tamasha kisi bolýy da múmkin, ser, — dedi kapıtan Smollett. — Jigitter, abaılańyzdar, abaılańyzdar!

Budan keıin ol oq-dári salǵan kespekti domalatyp kele jatqan matrostarǵa qaraı júrdi. Kenet, ol meniń kemeniń orta tusyna ornatylǵan aınalmaly zeńbirekti qaraǵyshtap jaıdan-jaı turǵanymdy baıqap qalyp, tap berdi.

— Áı, ıýnga, joǵal bul jerden! — dedi aqyryp. — Aspazǵa bar, jumys taýyp bersin...

Ac úıge qaraı zytyp bara jatqanymda:

— Kemede eshkimniń de erke-totaı bolýyna jol bere almaımyn, — dep, kapıtannyń doktorǵa sóılep jatqanyn estidim.

Senseńiz, osy sátte men skvaırdyń kapıtandy shálkes minez, qyńyr adam degen pikirine ábden qosylyp, ony tipten jek kórgen edim.

X TARAÝ

Teńizge shyǵý

Ábigerimiz túni boıy taýsylmady. Zattardy bir jerden ekinshi jerge aýystyryp tasýmen boldyq. Skvaırǵa oń sapar tilep "aman baryp, saý qaıt" degen sıaqty lebiz bildirgen skvaırdyń mıster Blendlı sıaqty dostary shlúpkamen biri kelip, biri ketip jatty. Buǵan deıin men "Admıral Benboýda" eshqashan mundaı kóp jumys istep kórmegen bolatynmyn.

Tań qylań bere bosman sybyzǵysyn oınap, komanda zákirdi kóterýge kirisken kezde, men silem qatyp tıtyqtap ábden sharshaǵan edim.

Biraq, tipti, budan eki ese kóp sharshasam da, búgin meni palýbadan eshkim qýyp ketire almas edi. Úzik-úzik buıryqtar, qulaq jarǵan ashshy ysqyryq úni, keme shamdarynyń kúńgirt jaryǵy astynda jumys jasap, ábigerlene júgirgen adamdar, — osy kórinisterdiń bári de men úshin sonshalyq qyzyqty, áserli jańalyq boldy.

— Áı, Sholaq san, on bastap jiber! — dep aıqaılady bir matros.

— Eski ánderdiń birin aıtatyn bol, — dedi ekinshisi.

— Jaraıdy, jigitter, aıtyp kóreıin, — dedi, baldaǵyn qoltyǵyna qysyp, sol arada, palýbada turǵan Uzyn tura Djon.

Ol:

Óliktiń sandyǵynda on bes adam, — dep bastaǵanda búkil komanda hor aıtqandaı qosyla jóneldi:

Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom!

Sońǵy "Ho"-ny aıtqanda, matrostar zákir kóteretin arqannyń tetigin barlyǵy bir kezde bir kisideı basyp kep qaldy.

Esime bizdiń eski "Admıral Benboýymyz" túsip, marqum Bonstyń daýsy da kenet jańaǵy matros horyna qosyla ketkendeı boldy.

Keshikpeı zákir de kóterilip, kemeniń tumsyq jaǵyna bekitildi. Odan tamshylap sý aǵyp tur. Jel úrlep, jelken kóterildi. Jer sheginip, keıin qalyp barady. Jan-jaǵymyzdy qorshap turǵan kemeler de alystaı bastady.

Men bir saǵat ta bolsa kóz shyrymyn alýǵa kereýetime baryp jatýǵa tıis edim: "Ispanola" men jatpastan-aq teńizge shyǵyp, Qazyna aralyna qaraı bet túzedi.

Saparymyzdyń bar egjeı-tegjeıin táptishtep jatpaı-aq qoıaıyn. Áıteýir, óte sátti sapar bolǵanyn aıtsam da jeter. Kememiz de óte ońdy bop shyqty, komandamyz da tájirıbeli teńizshilerden quraldy, kapıtanymyzdyń da óz isin qaltqysyz jaqsy biletinine kózimiz jetti. Biraq, Qazyna aralyna jetkenshe, jol boıy aıtýǵa turarlyqtaı eki-úsh oqıǵa kezdesti.

Mıster Erroýymyz kapıtannyń kútkeninen de góri nasharyraq, tipti óreskel jaman adam bop shyqty, aldymen osyny bildik. Matrostardyń aldynda túk bedeli bolmady, aıtqanyna qulaq asyp jatqan bir adam joq. Tipti, bunysy da eshteme emes-aý. Teńizge shyqqanymyzǵa bir-eki kún ótpeı-aq palýbaǵa shyqqanda, kózi laı sýdaı kilegeılenip, eki beti qabaryp, qyzara bórtip keletindi ádetke aınaldyrdy. Tili kúrmelip, jón sóıleı almaıdy. Mastyqtyń basqa da belgilerinen qur alaqan emes. Ózin aýyq-aýyq masqaralap, kaıýtaǵa qýyp tyǵýǵa da týra keldi. Qulap, o jer bu jerin kógertip alyp júrdi. Tipti, uzaqty kún tóseginen turmaı, kaıýtasynda jatyp alatyn kúnderi de bar. Ras, bir-eki kún onsha qyljyńdamaı saý júrgen kezderi de boldy. Ondaıda óz mindetin atqarǵan syńaı kórsetetin.

İshimdikti qaıdan alatynyn bilmeımiz. Kemedegilerdiń bári osy jumbaqtyń syryn asha almaı dal boldy. Biz qadaǵalap baqylap-aq júrdik, biraq óndirgenimiz shamaly. Araqty qaıdan alyp júrsiz dep týra ózinen de suraǵan kezimiz boldy, ondaıda mas bolsa; qarqyldap kúletin de, saý bolsa ómir boıy sýdan basqany aýzyma alsam buıyrmasyn dep, ant-sý ishetin.

Shtýrman retinde odan túk paıda bolmady jáne ol — ol ma, óziniń qaraýyndaǵy adamdaryna teris yqpal jasady. Bunysy túbi jaqsylyqqa aparmaıtyny aıdan anyq edi. Sondyqtan bolar, keıin daýyldy túnderdiń birinde álgi shirkin kemeden ǵaıyp bolǵanda, oǵan eshkim tańyrqamady da, qaıǵyryp ta jatpady.

— Erneýden qulap ketken ǵoı, — dep túıdi kapıtan, — amal neshik, jentlmender, is osylaı tynbaǵanda, biz onyń qol-aıaǵyna báribir buǵaý salǵan bolar edik.

Sóıtip, biz shtýrmansyz qaldyq. Endi bul jumysqa komanda quramynan basqa bireýdi joǵarylatý qajet edi. Tańdaý bosman Djob Endersonǵa tústi. Ony burynǵysha bosman dep atap júrdik, biraq ol shtýrmannyń mindetin de qosa atqardy.

Kóp saıahat shegip, teńizdi jaqsy biletin mıster Trelonıdiń da bul iske paıdasy tımeı qalǵan joq — aýa raıy ashyq kúnderi ol da vahtaǵa turdy. Ekinshi bosman Izrael Hends — elgezek, tájirıbeli kári teńizshi bolatyn, qandaı jumys tapsyrylsa da onyń qolynan bári keledi eken.

Aıta keteıin, ol uzyn tura Djon Sılvermen dostasyp júrdi, báribir atyn atadym ǵoı, endi Sılver jóninde keńirek ángimeleıin.

Matrostar ony Sholaq san dep atady. Eki qoly bos bolýy úshin baldaǵyn jip taǵyp, moınyna ilip alatyn Baldaǵyn qabyrǵaǵa tirep qoıyp, keme shaıqalǵanda ózi de bir shaıqala túsip, qurlyqta tabanyn jerge tirep turǵan adamsha asqan eptilikpen as pisirgenin kórseńiz! Daýyldy kúnderi palýbada, sonyń ózi úshin ádeıi ár jerde kerip qoıǵan arqandardy jaǵalap otyryp, tep-tez ári sonsha eptilikpen zyr júgirgenin kórgende bárimiz qaıran qalatynbyz. Matrostar álgi arqandardy "Uzyn tura Djonnyń syrǵalary" dep ájýalaıtyn. Júrgen kezde birde jańaǵy "syrǵalarǵa" jarmassa, birde baldaǵyn tirek etedi, al keıde tipti baldaqty bos tastap, súıretip ketip bara jatady.

Áıtkenmen de saý kezinde onymen birge júzgen matrostar, burynǵy Djonmen qazirgi Djondy salystyrýǵa bola ma dep, ókinish bildiretin.

— Bizdiń Sholaq sanymyz jaı adam emes qoı, — deıtin maǵan ekinshi bosman. — Jas kezinde bilim qumar boldy, qalasa ózi de kitapsha saırap qoıa beretin. Al batyrlyǵyn kórseń! Uzyn tura Djonnyń qasynda aıbar shashqan arystanyńnyń ózi túk bolmaı qalady. Qur qol kele jatqanynda tórt kisi tap bergen kezde, bastaryn túıistirip, tórteýin de jaıǵastyryp ketkenin myna men óz kózimmen kórgenmin.

Búkil komandamyz ony qatty syılaıtyn, tipti buıryqtaryn da eki etpeı oryndaıtyn. Kimmen bolsa da til taýyp, kimniń bolsa da oıynan shyǵa biledi. Ásirese, menimen jyly sóılesetin. Tap-tuınaqtaı, tap-taza kambýzyna kirsem, tipti qýanyp qalatyn. Ydys-aıaqtaryn uqyptap ilip, keptirip, jaltyrata jýyp, tazalap qoıady. Buryshtaǵy torda totysy otyrady.

— Hokıns, — deıtin maǵan Sılver, — kirseıshi, Djonmen áńgimelespeısiń be. Basqa eshkimge de tap sen kelgendegideı qýanbaımyn, balam. Otyr, áńgime tyńda. Mynaý kapıtan Flınt... aty shýly qaraqshynyń qurmetine totymdy Kapıtan Flınt dep ataǵanmyn. Iá, myna Kapıtan Flınt saparymyz sátti aıaqtalady dep boljam aıtady... Solaı ma, Kapıtan?

Totysy kóz ilespeı:

— Pıastrlar! Pıastrlar! Pıastrlar! — dep taqyldaı jóneldi.

Jáne ábden talyp sharshaǵansha nemese Djon toryn oramalymen búrkep tastaǵansha toqtamaı qaıtalaı berdi.

— Bul qustyń jasy, Hokıns, tap bir-eki júzge tolǵan shyǵar, — deıdi ol. — Toty degen ólmeıdi ǵoı. Ómirde meniń totym kórgen zulymdyq ataýlyny jyn-periniń ózi de kóre qoıdy ma eken, sirá. Bul toty Inglendpen de, ıá, ataqty qaraqshy Inglendpen de júzdi. Bul Madagaskarda da, Malabarda da, Sýrınamada da, Provıdenste de, Porto-Belloda da boldy. Sýǵa batyp bara jatqan galeondardyń júgin qutqarǵandy da kórdi. "Pıastrlar" deýdi de ol sol kúni úırengen. Oǵan tań qalatyn da eshtemesi joq: sol kúni, Hokıns, úsh júz elý myń pıastr terip jınap alǵanbyz. Bul toty Goa mańynda Úndistannyń vıse-koroline qastandyq jasalǵanda da birge bolǵan. Al túrine qarasań, balapan sıaqty... Biraq kórmegeniń az ǵoı, solaı emes pe Kapıtan?

— Basqa galsqa bur! — dep aıqaılady toty.

— Bul — meniń keremet teńizshim ǵoı, — deıdi aspazshy, totyǵa qaltasynan bir kesek qant alyp berip jatyp.

Toty tordyń symyn tumsyǵymen shuqylap boqtyq sózderdi jaýdyra túsedi.

— Qara maı arasynda júrseń, ústińdi bylǵamasyńa sharań joq, — dep túsindirgen boldy Djon. — Beıshara kári qus shaıtan oınaǵynda otyrǵandaı bylapyt sózderdi aıtady, biraq ne aıtyp, ne qoıyp otyrǵanyn ózi de bilmeıdi ǵoı. Bul qudaı aldynda da boqtyq sózderin shimirikpeı soǵa bergen bolar edi.

Osyny aıtyp otyryp Djon mańdaı shashyn sándene sıpap qoıdy, men dúnıedegi eń izgi adam osy shyǵar dep túıdim.

Skvaır men kapıtan Smollettiń arasy burynǵysynsha dúrdaraz kúıinde. Kapıtan jóninde óziniń nashar pikirde ekenin skvaır irkilmeı ashyq aıtady. Kapıtan ózi kelip skvaırmen eshqashan sóılespeıdi, al skvaır birdeme suraı qalsa, qatal, salqyn ún qatyp, jaýabyn kelte qaıyrady. Bir joly qyspaqqa alǵan kezde, komanda jóninde teris pikirde bolyp kelippin dep — ol óz qatesin moıyndaýǵa da májbúr bolǵany bar. Matrostardyń kópshiligi jumystaryn jaqsy istep júr, komanda tutas alǵanda úlgili dárejede bolyp shyqty. Tipti, keme de oǵan qatty unady.

— Kememiz jaqsy áıeldiń kúıeýine qulaq asqyshtyǵy sıaqty, rúldiń yrqyna kóngish-aq eken Biraq, ser, — deıtin ol, — biz áli elge oralǵanymyz joq jáne osy saparymyz maǵan áli de burynǵysynsha unamaı keledi.

Muny estigende skvaır kapıtanǵa teris aınalady da, tumsyǵyn kóterip qoıyp, palýbada árli-berli júre bastaıdy.

— Myna kisi keshikpeı-aq shydamymdy múldem taýysatyn shyǵar, — deıdi ol.

Bir kúni qatty daýylǵa ushyradyq, daýyl "Ispanolanyń" jaqsy keme ekenin rastaı tústi. Komandamyz da rıza sıaqty, biraq oǵan tań qalatyn retimiz joq edi. Sonaý Nuhtyń zamanynan beri, sirá, birde-bir kemede komandany tap bizdiń kemedegideı eshkim erkeletip ustamaǵan shyǵar. Qurttaı dálel tabylsa-aq boldy, teńizshilerge eki ese etilip sharap quıylady. Matrostardyń bireýiniń týǵan kúni eken degendi qulaǵy shalsa boldy, skvaır jurttyń bárine pýdıń bergizedi.

Kim bolsa da tábeti tartqan kezinde jeı bersin dep, palýbada árdaıym bir bóshke alma turady.

— Túbi jaqsylyqqa aparmaıtyn nárse, — deıtin kapıtan doktor Lıvsıge. — Kórersiz de turarsyz, matrostardy buzǵannan basqa osynyń paıdasy joq.

Alaıda, alma salǵan bóshkeniń bizge keremet paıdasy tıdi. Ózimizge tóngen qaýipti der kezinde bilip, zalymdar qolynan qaza tappaı, aman qalýymyzǵa sol kómektesti.

Bul bylaı bolǵan edi. Biz aldymen passatqa qarsy júzgenbiz, ondaǵy oıymyz — ózimizdiń araldyń jel jaǵyna shyǵý bolatyn (budan anyǵyraq etip aıta almaı otyrmyn), al endi qazir jel art jaǵymyzdan soǵyp tur. Araldyń kórinetin ýaqyty boldy ǵoı dep, kúndiz-túni kókjıekten kóz almaı qaraımyz. Óz esebimiz boıynsha, endi táýlik tolmaı-aq aralǵa jetýge tıispiz. Ne búgin túnde, ne eń ári ketkende erteń túske deıin Qazyna aralyn kórýimiz kerek. Baǵytymyz — ońtústik, ońtústik-batys. Traverste jel birqalypty soǵyp tur. Teńiz beti tynysh. "Ispanola" alǵa qaraı zyrlap keledi, onyń býshprıtin de tolqyn kómip-kómip jiberedi. Barlyq jaǵdaıymyz jaqsy. Kemedegilerdiń báriniń de kóńilderi kóterińki, bári de saparymyzdyń jartysynyń ótkenine qýanyshty.

Kún batyp, ózimniń barlyq jumysymdy aıaqtaǵan soń, kereýetime baryp jataıyn dep turdym da, kenet: "Osy bir alma jep alsam jaman bolmas", — degen oı kele qaldy. Lyp etip palýbaǵa júgirip shyqtym. Kezekshi matrostar kemeniń tumsyq jaǵynda turyp alyp aral kórinip qalmas pa eken degen úmitpen teńizden kóz almaıdy. Rúldegi matros jel jaqtaǵy jelkenderdi qadaǵalap, jaımen ysqyryp tur. Jym-jyrt, jaıly tynyshtyq, tek keme erneýiniń ar jaǵynan sylp-sylp etken sýdyń ǵana dybysy estiledi.

Qarasam, bóshkeniń túbinde jalǵyz ǵana alma qalypty. Sony alam dep bóshkeniń ishine túsýime týra keldi. Sýdyń birqalypty shylpyly kemeniń janǵa jaıly mamyq terbelisi áldılep, bóshkede otyryp, uıyqtap kete jazdappyn. Kenet bireý bóshkeniń janyna kelip, gúrs etip palýbaǵa otyra ketti. Bóshke ornynan sál qozǵalyp ketkendeı boldy — álgi kisi bóshkege arqasyn súıeı otyrǵan tárizdi. Bóshkeden sekirip shyqpaq bop jatqanymda, álgi kisiniń sóılegen daýsyn estidim. Sılverdiń daýsy, birden tanı qoıdym, ol eki-úsh aýyz sóz aıtyp úlgermeı jatyp-aq, endi men osy bóshkeden neǵylsa da shyqpaıyn degen sheshimge keldim. Ári qorqyp, dirildep, ár sózin estigim kelip, qulaǵymdy tosa túsip, bóshkeniń túbine jabysyp-aq jatyrmyn. Onyń alǵashqy sózderiniń ózinen kemedegi adal adamdardyń báriniń de taǵdyry endigi jerde meniń qolymda ekenin túsine qoıdym.

XI TARAÝ

Meniń alma salǵan bóshkeniń ishinde otyryp estigenderim

— Joq, men emes, — dedi Sılver. — Kapıtan bolǵan Flınt qoı. Men kvartırmeıster boldym, óıtkeni bir aıaǵym aǵash qoı. Kári Pú ılúmınatorlarynan aıyrylatyn jolǵy iste men de aıaǵymnan aırylǵan bolatynmyn. Aıaǵymdy kesken oqymysty hırýrg edi, ózi kolejde oqyǵan, búkil latyndy jatqa soǵatyn. Báribir dar tuzaǵynan qutyla alǵan joq. Korso-Kasloda ıtteı qyp basqalarmen birge salaqtatyp asyp qoıyp, kúnge qaqtady. Iá! Olardyń bári de Robertstiń adamdary edi, ózderi kemeleriniń atyn ózgerte beretin, aqyry, olardyń túbine jetken de osy jaı ǵoı... Búgin kemesi "Koról baqyty" dep atalsa, erteń basqasha bolyp shyǵa keledi. Al bizdiń tártibimizshe — keme o basta qalaı atalsa, ǵumyr baqı sol aty saqtalýy tıis. Biz kememizdiń "Kasandra" degen atyn ózgertkenimiz joq jáne Malabardan sol kememiz, Inglend Úndistannyń vıse-korolin qolǵa túsirgennen keıin, aman-esen úıimizge jetkizdi. Flınttiń baıyrǵy kemesi "Morj" da atyn ózgertken joq, endi ol keme ózi adam qanyna erneýine deıin lyqa tolǵan keme ǵoı, tipti bir kezde tıelgen altynnyń qısapsyz kóptiginen sýǵa da ketip qala jazdaǵan bolatyn.

— Áı, bul Flınt degen ózi, shirkin, zamanynda bolyp ótken eken ǵoı! — dedi, matrostardyń arasynda eń tuıyq minezdi sanalatyn bir jigit, daýsynan Flıntke súısingendik tanytyp.

— Devıs te odan kem túsken joq desedi, — dedi Sılver. — Biraq men onymen birge júzip kórgenim joq. Men alǵashynda Inglendpen, keıin Flıntpen birge boldym. Endi, mine, teńizge ózim shyǵyp kelemin. Men Inglendpen júzgenimde toǵyz júz, al Flıntpen júzgenimde eki myń fýnt sterlıńteı aqsha tapqan bolatynmyn. Qarapaıym matros úshin bul az emes. Ol aqshany bankke salǵanmyn, qazir tym jaqsy ósim berip jatyr. Másele aqshany kóp taba bilýde de emes, tabylǵan aqshany durystap saqtap, ustaı bilýde... Inglendtiń adamdary búginde qaıda júr deısiń be? Bilmeımin... Flınttiń adamdaryn suradyń ba? Kópshiligi osynda, osy kemede kele jatyr, aýyzdaryna pýdıń tıse, soǵan da máz bolady. Baıǵustardyń kóbi jaǵada qaıyrshylyq kún keship júrdi. Shyn aıtam, ashtan ólýge shaq júrdi. Kózinen aırylǵan kári qaqpas Pú ar-uıatynan da jurdaı bolyp, beıne bir parlamenttegi lord qusap, jylyna bir myń eki júz fýnt aqshany op-ońaı ysyrap etip júrdi. Qazir qaıda deısiz be? Ólip, jer astynda shirip jatyr. Biraq osydan eki jyl buryn-aq onyń isherge asy bolǵan joq. Qaıyr suraýǵa deıin bardy, urlyq ta jasady, tipti qolyna túskenniń keńirdegin osyp jiberýden de taıynǵan joq, al biraq báribir isher asqa jarymady.

— Osyny kórip otyryp, qaraqshy bolýǵa qalaı júregimiz daýalamaq, — dedi jas teńizshi.

— Másele aqymaq bolmaýda! — degende Sılverdiń daýsy sańq etti. — Biraq áńgime sen jóninde emes: sen jas bolǵanmen aqylsyz emessiń. Seni aldap soǵý qıyn! Seniń osyndaı ekenińdi men bir kórgennen-aq bilgenmin, sondyqtan er-azamat er-azamatpen qalaı sóılesetin bolsa, men de senimen solaı sóılespekpin.

Myna kári qaqpas alaıaqtyń ótken joly maǵan aıtqan jaramsaq sózderin aýdarmaı basqaǵa da aıtyp turǵanyn estigende, meniń ne kúıge túskenimdi túsiný qıyn bola qoımas dep oılaımyn.

Qolymnan kelse, ony óltirýge de bar edim...

Bul eki arada sózin basqa bireý estip otyrǵanynan habary joq Sılver ári qaraı sóıleı berdi:

Oljashyl jentlmenderdiń ómir boıǵy kóretinderi osy ǵoı. Ońaı kún kóris joq, dar tozaǵyna qaı kúni iliner ekenbiz dep únemi qyl ústinde júredi, al biraq endi iship-jeýge kelgende, tóbeleser aldyndaǵy áteshterdeı, lyqa toıady shirkinder. Teńizge shyqqanda júzdegen qara baqyrlary ǵana bolady da, keıin qaıtqanda júzdegen fýnt aqshany tıep oralady. Oljalary ornyn tabady, aqshalary sarqylady, sodan keıin ústindegi jalǵyz kóılegimen teńizge qaıta shyǵady. Al biraq men óz basym olaı istemeıtinmin. Men aqshamdy bólip-bólip ár jerdegi bankterge salatynmyn jáne sezik týǵyzbaý úshin shekten tys úlken soma salmaýǵa tyrysatynmyn. Men qazir, esińde bolsyn, elýdemin. Osy sapardan oralaıyn, sodan soń naǵyz jentlmendershe ómir súretin bolam. Áıtpegende qashanǵa sheıin demeksiń ǵoı, ıá? Joq, men buǵan deıin de jaman turǵanym joq. Eshqashan eshqandaı muqtajdyq kórgen emespin. Tósegim jaıly, tamaǵym toq boldy. Ras, teńizge shyqqanda keıde qınalǵan kezderim boldy. Bastaǵanda, qalaı bastadyńyz deısiń ǵoı? Osy sen sıaqty, matros bolýdan bastadym.

— Biraq, burynǵy jıǵan aqshańyzdy endi paıdalana almaıtyn boldyńyz ǵoı, — dedi jas matros. — Mynadaı sapardan keıin Brıstolde endi kórine alasyz ba?

— Ol aqsha qazir qaıda dep oılaısyń? — dep surady Sılver kekesin únmen.

— Brıstoldegi bankterde, taǵy basqa jerlerde shyǵar, — dedi matros.

— Ras, Brıstolde saqtalǵany ras, — dedi aspazshy. — Biz zákir kótergen kezde aqsha sonda bolatyn. Al qazir kempirim aqshany burynǵy saqtalǵan jerlerinen túgeldeı alyp aldy. Ol tipti "Qaraýyl Dúrbini" de búkil jaldap alǵan jerimen qosa, kelip-ketip júrgen adamdarymen, jabdyqtarymen qosa satyp, búginde Brıstolden ketip úlgerdi, endi ózimiz ýádelesken jerde meni tosatyn bolady. Qaı jerde ekenin saǵan aıtar da edim, óıtkeni ózim saǵan kúmánsyz senemin, biraq bizge neǵyp aıtpaǵan dep basqalar renjı me dep qorqam.

— Al kempirińizge senesiz be? — dep surady matros.

— Oljashyl jentlmenderdiń bir-birine senýi degen sırek kezdesedi, — dedi aspazshy. — Jáne sonysynyń ózi durys ta. Biraq, meni eshkim aldaı almaq emes. Kári Djon sulap tússin dep arqannyń bir ushyn jibere salǵan adam odan keıin uzaq ómir súre almaıdy. Bireýler Púden, bireýler Flıntten qorqatyn. Al menen Flınttiń ózi de qoryqty. Menen ol qorqatyn da edi, soǵan qaramaı meni ózi maqtan tutatyn da edi... Onyń komandasy degen shetinen eki ıyǵyn julyp jegen alǵyr bolýshy edi... Olarmen birge ashyq teńizge shyǵýǵa shaıtannyń da júregi daýalamas edi. Meni óziń bilesiń ǵoı, maqtanbaı-aq qoıaıyn, biraq kvartırmeıster bolǵan kezimde Flınttiń kári qaraqshylary meniń aldymda qurdaı jorǵalaıtyn. O-o, kári Djon kemede tártip ornata biletin-di.

— Imandaı shynymdy aıtaıyn, Djon, osy áńgimeńizge deıin sizder kiriskeli turǵan anaý is meniń kóńilime qonbaı-aq kelip edi. Al endigi jerde, mine, qolym, men kelistim! — dedi matros.

— Seniń er jigit ekenińdi bilgenmin jáne óziń aqylsyz da emessiń, — dep Sılver matrostyń usynǵan qolyn qushyrlana qatty qysyp jibergende, bóshke ornynan qozǵalyp ketti. — Senen ómirde maǵan áli kezdesip kórmegen keremet oljashyl jentlmen shyǵýǵa tıis. Birte-birte áńgimeleriniń mán-jaıyn men de túsine bastadym. "Oljashyl jentlmender" dep otyrǵany — qaraqshylar. Adal nıet matrosty azǵyryp, qara nıet qaraqshylar tobyna tartý tarıhynyń sońǵy taraýyna kýá bolyp otyrǵanymdy da túsindim. Kim bilipti, kememizdegi eń sońǵy adal kisi múmkin osy jigit bolǵan shyǵar. Aıtpaqshy, keshikpeı-aq qaraqshylar qataryna qosylǵan jalǵyz bul matros qana emes ekenine de kózim jetti. Sılver jaılap ysqyryp edi, taǵy bir adam kelip bóshke janyna otyra ketti.

— Dık bizge qosyldy. — dedi Sılver.

— Onyń qosylatynyn men bilgenmin, — degen ekinshi bosman Izrael Hendstiń daýsyn estidim. — Dık aqymaq jigit emes qoı.

Biraz ýaqyt ol aýzyna salǵan temekisin tamsanyp, únsiz otyrdy da, uzyn tura Djonǵa qarap sóıledi:

— Sholaq san, aıtshy, qashanǵa deıin biz markıtant qaıyǵy qusap árli-berli bultaqtap, qur bosqa júre bermekpiz? Myna kapıtan degenińnen, qudaı aqy, men ábden mezi bop boldym. Onyń osy kúnge deıin buıryq berip kelgeniniń ózi de jeter! Meniń de kapıtan jatqan kaıýtadaı jaqsy bólmede turǵym keledi, men de olar sıaqty jaqsy tamaq, jaqsy sharap ishkim keledi.

— Izrael, — dedi Sılver, — myna seniń bas dep júrgeniń bas emes, túkke turǵysyz bos qaýashaq, óıtkeni onyń ishinde eshqashan mı bolyp kórmepti. Biraq, áıteýir, qulaǵyń úp-úlken, tyńdaı alasyń. Sondyqtan meniń aıtqanyma qulaq sal: sen kaıýtada emes, burynǵysha kýbrıkte uıyqtaıtyn bolasyń, qolyńa tıgen asty iship, aıtqandy eki etpeı tyńdap, kishipeıil qalpyńda jáne qajet sózdi meniń óz aýzymnan estigenshe, tamshy sharap jutpaı, burynǵysha júre ber! Meniń aıtqanyma senýiń kerek, balam, bárin de men ózim tyndyryp berem.

— Tyńdamaıyn dep otyrǵan men joq qoı, — dep mińgirledi ekinshi bosman. — Tek qashan dep suraǵanym-daǵy.

— Qashan deıdi..., — dep daýystap jiberdi Sılver. — Jaraıdy, aıtaıyn qashan ekenin. Áli talaı zaman bar! Endi túsindiń be qashan ekenin? Kapıtan Smollett tamasha teńizshi, kemeni sondaı jaqsy júrgizip keledi, bul degen bizdiń paıdamyz emeı kimdiki? Skvaır men doktorda karta bar, biraq olardyń kartany qaıda tyqqandaryn men qaıdan bilem. Ony sen de bilmeısiń. Sondyqtan asyǵatyn ne bar, skvaır men doktor ekeýi qazynany tapsyn, bizge sol qazynany kemege tıeýge kómektessin, solaı emes pe? Sodan keıingisin kóre jatamyz. Myna sizder sıaqty goland násildilerge sabyrlylyq kórsetip, ózderin durys ustaı alady dep sener bolsam, kapıtan Smollettke kemeni álde de biraz jerge deıin, keıin qaraı jarty jolǵa deıin aparǵyzar edim.

— Biz ózimiz de tym jaqsy teńizshi emespiz be? — dep kelispegen boldy Dık.

— Jaqsy matrospyz deseń bir sári, — dep Sılver túzetý aıtty. — Biz tek rúldi ǵana bura bilemiz. Al biraq kemeniń baǵytyn eseptep shyǵara alatyn qaısysyń barsyń? Jentlmender, buǵan eshqaısyńyzdyń da shamańyz jetpeıdi. Meniń erkime salsa, kapıtan Smollettiń kemeni eń bolmaǵanda passatqa jetkizýine múmkindik berer edim. Sonda, áıteýir, durys baǵytta kele jatqanymyzdy jáne tushshy sýdy qasyqtap bólýdiń qajeti bolmaıtynyn bilgen bolar em. Biraq senderdiń qandaı adam ekenderiń maǵan belgili. Sondyqtan olardy, qazynany osynda, kemege tıegen boıda, araldyń ózinde qurtýǵa týra keledi. Biraq — bul aǵat áreket! Al senderge aýyzdaryń tek romǵa jetse boldy! Shynymdy aıtsam, sender sıaqty saıaz adamdarmen birge oralatynym esime túskende, júregim syzdap qoıa beredi.

— Uzyn tura, taýsylmaı sóıleseńshi! — dedi Izrael. — Senimen talasyp otyrǵan kim bar?

— Naqaqtan-naqaq opat bolǵan kemelerdiń men talaıyn kórgenmin. Nebir keremet jigitterdiń kúnge qaqtalyp, darǵa asylyp salbyrap qalǵandaryn da az kórgenim joq, — dedi Sılver. — Sonyń bári nelikten deısiń? Bári de asyǵystyqtan, asyǵystyqtan, taǵy da sol asyǵystyqtan... Men teńizde talaı ret júzgen adammyn, ómirimde talaı nárseni kórgen adammyn, sondyqtan eń bolmasa meniń aıtqanymdy tyńdaı bilseńdershi! Keme júrgize bilip, daýyldy jeńe biletin adam bolsańdar, onda báriń de baıaǵyda-aq páýeske minbeıtin be edińder?! Biraq senderge ondaı qaıdan kelsin! Senderdiń kim ekenderińdi men bilmeıdi dep pe edińder? Senderdiń qoldaryńnan keletini — romǵa lyqa toıyp alyp, sodan keıin baryp darǵa asylý ǵana.

— Seniń, Djon, kapelanǵa laıyq ádetteriń jurttyń bárine de belgili ǵoı, — dedi oǵan Izrael. — Biz senen basqa da keme basqara biletin adamdardy kórgenbiz. Biraq olar kóńil kóterýdi de teris kórmeıtin. Komandırmiz dep tumsyq kótermeı-aq, olar ózderi de ishetin, basqalardyń da ishýine kedergi jasamaıtyn.

— Iá, onyń ras, — dedi Sılver, — biraq sol sen aıtyp otyrǵan kisiler qaıda búginde? Anaý Pú sol sen aıtqandaı, shalqyp-aq júretin edi, al ne boldy, qaıyrshy bop júrip, aqyry óldi. Flınt te osyndaı bolatyn — Savanna jaqta onyń túbine araq jetti. Ras, olar serilik quryp, kóńildi júrýdi súıetin. Biraq, sol minezderinen, aqyry, ne taýyp, ne qoıdy, másele sonda ǵoı!

— Qolǵa túsirgennen keıin mynalardy qaıtemiz? — dep surady Dık.

— Mine, bul áńgimeń maǵan unaıdy, — dedi aspazshy súısine sóılep. — Aıtyp otyrǵanyń kákir-shúkir emes, is týraly. Óziń qalaı oılaısyń, ne isteý kerek olarǵa? Elsiz bir jerge túsirip ketemiz be? Inglend bolsa, súıter edi. Álde barlyǵyn shoshqadaı tizip, baýyzdap ketemiz be? Flınt pen Bıllı Bonstyń biri bolsa, osylaı eter edi.

— Iá, Bıllıdiń sondaı ádeti bolatyn, — dedi Izrael. — "Ólgen adam tisteı almaıdy" deýshi edi ol. Endi onyń ózi de óldi, máteliniń durystyǵyn endi ózi de is júzinde baıqap kórýine bolady. Bıllı mundaı iske kelgende, shynynda da, sheber edi ǵoı.

— Onyń ras, — dedi Sılver. — Bıllı mundaıdy qapy jibermeıtin. Eshkimge aıaýshylyq bildirip kórgen emes qoı. Biraq, men kóńilshekpin, jentlmenmin ǵoı. Alaıda istiń nasyrǵa shabý qaýpin kórmeı otyrǵanym joq. Bárinen qymbatty, jigitter, mindetti boryshyńdy umytpaý ǵoı! Sondyqtan meniń usynysym — óltirý. Keıin ózim parlamentke múshe bolǵan kezimde, altyn jalatqan ásem páýeskege qolym jetken shaqta, osy shı aıaqtardyń biriniń jetip kelip, sońyma jarmasqan shaıtandaı jaǵamnan ala túsýine qarap otyryp múmkindik berip ne jynym bar? Jemistiń pisýin kútken jón. Al pisken kezde julý kerek!

— Djon, aıtary joq, er júrek adamsyz! — dedi bosman.

— Buǵan istiń barysynda kóziń jeter, Izrael, — dedi Sılver. — Meniń senderden bir ǵana tilegim bar: maǵan skvaır Trelonıdi qıyńdar. Buzaýbas nemeniń basyn óz qolymmen shaýyp túsireıin... Dık, — dedi ol kútpegen jerden sózin basqa jaqqa buryp. — Bóshkege sekirip tús te, maǵan raqym etip, bir alma alyp bershi, tipti tamaǵym keýip ketti ǵoı.

Zárem tas tóbemnen shyqty. Eger shamam kelgen bolsa, ushyp turyp, sekirip shyǵar edim de, qasha jóneler edim. Biraq tula boıym jansyz qalǵandaı, býyn-býynymnan ál ketip, ornymnan qozǵala alsamshy. Dık ornynan ushyp turýǵa yńǵaılanǵan syńaı tanytyp edi, biraq Hendstiń aıaq astynan:

— Djon, sol shirik almany qaıtesiń? Onan da bizge rom quısaıshy, — degen daýsy ony tejep qaldy.

— Jaraıdy, — dedi Sılver, — Dık, men saǵan senem ǵoı, mine, kiltimdi bereıin, tyǵyp júrgen bir kishirek bóshkem bar edi. Baryp, bir qumyra rom quıyp ákelshi.

Qorqyp, úreıim ushyp jatsam da, sol sátte: "Iá, mıster Erroýdyń túbine jetken rom myna jerden tabylǵan eken ǵoı", — degen oı keldi.

Dık ketken boıda Izrael aspazdyń qulaǵyna áldenelerdi sybyrlaı bastady. Qulaǵyma shalynǵany eki-úsh-aq sóz, biraq sonyń ózi de jetkilikti boldy.

— Qalǵandarynyń eshqaısysy kelispeı qoıdy, — dep sybyrlady Izrael. Demek, kemede áli de adal adamdardyń bar bolǵany!

Dık qaıtyp oralǵan soń, úsheýi qumyrany kezek-kezek kóterip, bireýi — "baqytty bolaıyq" dep; ekinshisi — "qarıa Flınt úshin" dep; al Sılver tipti:

"Sapar sátti, oljasy da mol bolsyn!

Turmys shatty, baılyǵymyz zor bolsyn!" —

dep ándetip, romdy iship saldy.

Bóshke ishine jaryq túse bastady. Joǵary qarasam, krúıs-mars pen jel úrip torsıǵan fok-zeıldi kúmis sáýlege bólep, aı edáýir kóterilip qalǵan eken. Sol sátte vahtadan:

— Jer kórindi! — degen daýys ta sańq ete qaldy.

XII TARAÝ

Áskerı keńes

Palýba ústi júgirgen aıaq dúrsilinen tarsyl-gúrsilge tolyp ketti. Jurttyń kaıýtalar men kýbrıkterden júgire-júgire shyǵyp, jınalyp jatqanyn estip otyrmyn. Bóshkeden sekirip shyǵyp, fokzeıldiń ar jaǵyna óttim de, ol jerden ashyq palýbaǵa burylyp, Hanter jáne doktor Lıvsımen birge jel jaq skýlaǵa júgirip bardym.

Osy araǵa búkil komanda jınaldy. Aı kóterilisimen tuman da serpilip, aınala ashylyp ketti. Alysyraqta, ońtústik-batys tustan bir-birinen arasy eki mıldeı qashyqtyqqa ornalasqan alasalaý eki tóbe kórindi, sál árirekte bulardan góri bıigirek taǵy bir tóbe qaraýytady, ony tumshalaǵan surǵylt tuman áli seıile qoımapty. Tóbelerdiń úsheýiniń de syrtqy kórinisi túzý konýsqa uqsaıdy.

Ol tóbelerge óńim be, túsim be ekeni aıyrǵysyz beıjaı kúıde turyp, salǵyrt kóz saldym. Óıtkeni, álginde ǵana bastan keshken úreıden áli es jıyp úlgermegen edim. Budan keıin kapıtan Smollettiń buıryq berip jatqan daýsyn estidim. "Ispanola" endi jel ótine qarsy tik burylyp, araldyń shyǵys jaq betine qaraı júrdi.

— Jigitter, — dedi kapıtan, ózi bergen buıryqtary oryndalǵannan keıin, — ishterińde budan buryn bul jerdi kórgen qaısyń barsyń?

— Men kórgen bolatynmyn, ser, — dedi Sılver. — Saýda kemesinde aspazshy bolǵan kezimde, bir ret osy aradan kelip, aýyz sý quıyp alǵanymyz bar.

— Toqtaýǵa sonaý ońtústik jaq, ana bir kishkentaı araldyń arǵy tusy qolaıly sıaqty ǵoı, solaı ma? — dedi kapıtan.

— Iá, solaı ser. Ol kishkentaı aral — Qańqa araly dep atalady. Bul ózi áýelde qaraqshylar aıaldaıtyn jer eken ǵoı, sodan kememizdegi bir matros bul aranyń qaraqshylar qoıǵan attarynyń bárin biletin bop shyqqany. Soltústik jaqtaǵy ana bir taý Fok dińgegi dep atalady. Soltústikten ońtústikke qaraı tizile bitken: Fok dińgegi, Grot dińgegi jáne Bızan dińgegi dep atalatyn munda úsh taý bar, ser. Biraq Grot dińgegin — anaý tuman qorshap turǵan, bıik taýdy — kóbine Qaraýyl Dúrbi dep ataıdy eken, óıtkeni qaraqshylar osynda toqtap; kemelerin jóndegen kezde sol taýdyń basyna baqylaý qoıatyn bolypty. Keshirersiz, ser, qaraqshylar munda kóbine kemelerin jóndeýge kelip júredi eken.

— Mende karta bar edi, — dedi kapıtan Smollett. — Ózi sol aral ma eken, qarap jiberińizshi...

Qolyna karta tıgen kezde Uzyn tura Djon kózi ottaı jaınap, ózgerip sala berdi. Biraq aıaq astynan kóńili sulyq basyldy. Óıtkeni bul karta — Bıllı Bonstyń sandyǵynan biz tapqan karta emes, sonyń tek dál kóshirmesi ǵana eken — jer attary jazylypty, tóbeler men tereńdikti kórsetetin belgiler de qoıylypty. Biraq úsh qyzyl kres pen qoldan jazylǵan eskertkishteri joq bolyp shyqty. Alaıda, qanshama opyq jegenmen, Sılver shydamdylyq kórsetip, syr bildirmedi.

— Iá, ser, sol aral, — dedi ol. — Ózi bir jaqsy salynǵan karta ǵoı. Mine, qyzyq, sonda bul kartany salǵan kim boldy eken?.. Qaraqshylar degen saýatsyz halyq qoı... Mine, mynaý kapıtan Kıdtiń aıaldamasy, osy arany álgi meniń matros joldasym osylaı dep ataıtyn. Myna jermen ońtústikke qaraı ótetin qatty aǵys bar. Keıin, batys jaǵalaýǵa jetkende, aǵys soltústikke burylady. Siz kemeni birden beıdevındke buryp durys istedińiz, ser. Eger shyǵanaqqa kirip, kemeni krengige qoıǵyńyz kelse, toqtaýǵa budan jaqsy jer taba almaısyz.

— Raqmet, — dedi kapıtan Smollett. — Kómegińiz qajet bola qalsa, sizben taǵy da sóılesermin. Qazir bara berińiz.

Araldy óziniń burynnan biletindigin aıtqanda Djon ǵajap ustamdylyq kórsetkenine qaıran qaldym. Onyń endi maǵan qaraı kele jatqanyn kórgende, shynymdy aıtsam, zárem ushyp qatty qoryqtym. Árıne, meniń bóshkede otyryp, barlyq áńgimeni estigenimdi ol bilmeıdi. Áıtkenmen onyń qataldyǵyn, eki júzdiligin, keme komandasyna degen zor yqpalyn biletin meniń óz-ózimnen janym titirkenip, onsyz da qutym qashyp tur edi, al endi kelip ıyǵyma qolyn salǵanda, selk ete túse jazdap baryp, ózimdi áreń ustap qaldym.

— Jaman jer emes bul aral, — dedi ol. — Sendeı balaǵa jaman jer emes. Sýǵa shomylasyń, órmelep aǵash basyna shyǵasyń, taǵy eshkilerdi aýlap, ańshylyq etesiń. Óziń de eshkishe sekirip taý-tas aralaısyń. Shyn aıtam, osy ǵalamat araldy kórgende, aıaǵym aǵash ekenin umytyp, men ózim de jasaryp ketetindeımin. Óziń bala bolsań jáne ózińniń eki aıaǵyń, on bashpaıyń bolsa, shirkin, oǵan ne jetsin! Eger qydyryp araldy kórýge zaýqyń soǵa qalsa, kári Djonǵa aıtsań jetip jatyr. Ol saǵan jolyńa azyq daıarlap beredi.

Ol dostyǵyn bildirgen bop, ıyǵymnan qaǵyp kep jiberdi de, shoınańdaı basyp jaıyna ketti.

Kapıtan Smollett, skvaır men doktor Lıvsı — úsheýi shkansada áldene týraly sóılesip tur eken Óz estigenimdi olarǵa túgeldeı jáne neǵurlym tez aıtyp bergim keldi. Biraq, jurttyń báriniń kózinshe áńgimelerin bólýge qoryqtym. Qalaı jaqyndaýdyń amalyn tappaı, sol mańda aınalsoqtap júr edim, kenet doktor Lıvsı ózi daýystap, qasyna shaqyryp aldy. Ol tómende qalıanyn qaldyrǵan eken de, temeki shekpeı uzaqqa shydaı almaıtyn bolǵan soń, qalıanyn alyp kelýge meni jumsaǵysy kelgen eken. Sózimdi basqa eshkim estı almaıtyndaı jaqyn kelip, oǵan sybyrlap sóıledim:

— Doktor, meniń sizdermen sóılesýim kerek. Kapıtan men skvaır kaıýtaǵa tússin, artynan meni áldebireý syltaý taýyp shaqyryp alarsyzdar. Men sizderge jan túrshigerlik bir jańalyq aıtpaqpyn.

Doktordyń túsi ózgere jazdap, biraq tez boıyn jınap aldy.

— Rahmet, Djım, bilgim kelgeni de osy bolatyn, — dedi ol, osynyń aldynda ǵana maǵan áldenendeı suraq qoıǵan adamdaı túr kórsetip.

Sodan keıin ol skvaır men kapıtanǵa buryldy. Ol esh qobaljymaı, áńgimelerin jaıbaraqat jalǵastyryp tura berdi, daýystaryn da kótergen joq, eshqaısysy ysqyryp ta jibermedi, biraq doktor Lıvsıdiń olarǵa meniń ótinishimdi jetkizip úlgergenin men túsine qoıdym. Budan keıin kapıtan Djob Endersonga búkil komandany palýbaǵa shaqyrýǵa buıryq berdi.

— Jigitter, — dedi kapıtan Smollett matrostarǵa, — sizderge aıtar áńgimem bolyp tur. Aldaryńyzdaǵy anaý qaraýytqan jerdi kórip tursyzdar ǵoı. Ol jer — sol ózimiz kele jatqan aral. Mıster Trelonıdiń qoly ashyq, myrza kisi ekenin bárimiz de bilmeıdi emespiz. Ol menen komanda qalaı, jumysyn jaqsy atqardy ma dep surady. Men ár matros ózine tıisti jumysyn bar yntasymen oryndap keldi, búkil komandanyń jumysy ylǵı oıdaǵydaı dep, jaýap qattym. Mıster Trelonı, men jáne doktor — úsheýimiz kaıýtaǵa baryp, sizderdiń densaýlyqtaryńyz úshin, isterińizdiń sátti aıaqtalýlary úshin rom ishkimiz kelip tur, al sizderge bizdiń densaýlyǵymyz, bizdiń isimizdiń sátti aıaqtalýy úshin ishýge osynda qazir sharap ákelip quıady. Al meniń óz pikirimdi bilgilerińiz kelse, skvaır bizge syı ısharasyn jasap, óte durys istep otyr. Skvaırdyń qurmetine — ýra!

Olar "ýra!" dep aıqaılaǵanda, kúdikti eshteme de baıqalmady. Barlyǵy bir kisideı shyn nıetterimen aıqaılady, shynymdy aıtaıyn, sol sátte tap osy turǵan kisiler bizdiń bárimizdi óltirmek bolyp júrgen qara nıet deýge senýimniń ózi qıyn boldy.

Alǵashqy "ýralaǵan" aıqaı basyla bergende:

— Kapıtan Smolletke — ýra! — dep aıqaı saldy Uzyn tura Djon — Bul joly da "ýralaǵan" aıqaıdy barlyǵy tez ilip áketti.

Jurttyń osylaı kóńil kóterýi ábden qyza kelgen tusta úsh jentlmen kaıýtaǵa tústi.

Sálden keıin olar Djım Hokınske kisi jiberip, shaqyryp aldy.

Men kirgende olar stoldy aınala otyrǵan eken. Aldarynda bir quty ıspan sharaby, bir tarelka meıiz tur.

Doktor parıgin tizesine salyp, temeki shegip otyr, bunysy — qobaljý belgisi ekenin burynnan biletinmin. Tún sonshalyq jaıly, jyly bolǵan soń kemeniń artqy ılúmınatoryn ashyp qoıǵan eken. Keıingi jaǵymyzdan aı sáýlesiniń túp-túzý kúmis jolaǵy jylt-jylt etip kóz tartady.

— Al, Hokıns, — dedi skvaır, — sen bizge birdeme aıtqyń kelipti ǵoı. Bastaı ber.

Men olarǵa bóshkede otyryp estigenderimniń bárin qysqasha aıtyp berdim. Áńgimem ábden aıaqtalǵansha olar sózimdi bólgen joq, maǵan kóz almaı qadala qarap, qozǵalmastan qatty da qaldy.

— Djım, — dedi doktor Lıvsı, — otyr.

Meni stolǵa otyrǵyzyp, bir stakan sharap qoıdy, alaqanyma meıiz saldy, sodan keıin úsheýi birinen soń biri meniń densaýlyǵym úshin, baqytym úshin, batyldyǵym úshin dep, bastaryn ıip, sharap ishti.

— Sóıtip, kapıtan, sizdiń aıtqanyńyz jón bop shyqty, al men qatelesippin, — dedi skvaır. — Esek ekenimdi jańa túsindim, sonymdy moıyndap, endi sizdiń jarlyǵyńyzdy kútip otyrmyn.

— Ser, men ózim de sondaılyq esek bolyp shyqtym emes pe? — dedi kapıtan. — Búlinshilik jasaýǵa bet alǵan komandanyń sonshalyq til alǵysh, bıazy bolýyn birinshi ret kórip otyrmyn. Basqa komanda osylaı eter bolǵanda, men áldeqashan-aq bárin túsinip, tıisti shara qoldanǵan bolar em. Al mynalar keremet aldap soqty.

— Kapıtan, sizdi aldap soqqan Djon Sılver ǵoı, — dedi doktor. — Ol ózi bir tamasha adam.

— Ózin reıaǵa asyp, salbyratyp qoıa alsaq, ol odan da tamasha adam bolar edi, — dedi kapıtan. — Biraq endi bunyń bári bos sóz. Osy aıtylǵannyń bárinen túıgen meniń azdy-kópti tujyrymdarym bar. Eger mıster Trelonı ruqsat etse, sol oılarymdy ortaǵa salaıyn.

— Munda kapıtan ózińizsiz, buıyra berińiz, ser — dedi mıster Trelonı erekshe qoshemetteı sóılep.

— Birinshiden, — dedi mıster Smollett, — bastaǵan isimizdi odan ári jalǵastyra berýge tıispiz, óıtkeni keıin sheginetin jolymyz kesilgen. Keıin qaıtamyz degen sóz aýzymnan shyǵar-shyqpastan-aq olar búlinshilikke kirisedi. Ekinshiden, bizdiń áli ýaqytymyz bar. Eń kem degende, qazynany izdep tapqanǵa deıin qaýipsizbiz. Úshinshiden, komandanyń ishinde áli de bizge adal adamdar bar. Erte bolsyn, kesh bolsyn, qaraqshylar tobymen bizdiń shaıqasýymyzǵa týra keletini kúmánsyz. Meniń usynysym — olardyń nıetin biletinimizdi sezdirmeý kerek te, tutqıyldan olarǵa aldymen ózimiz bas salýymyz kerek. Mıster Trelonı, sizdiń kyzmetshilerińizge senýimizge bolatyn sıaqty ǵoı,solaı ma?

— Maǵan sengenińizdeı senińiz, — dedi skvaır.

— Olar úsheý, — dedi kapıtan. — Jáne biz úsheýmiz, jáne Hokınsti qossaq, — mine, jeti kisi bolyp shyǵa kelemiz. Al komanda quramynan kimge úmit artýymyzǵa bolady eken?

— Jumysqa Sılverdiń kómeginsiz, Trelonıdiń ózi jaldaǵan adamdarǵa senýge bolatyn shyǵar, — dedi doktor.

— Joq, senýge bolmaıdy, — dedi Trelonı. — Hendsti de men ózim jaldaǵan bolatynmyn, al onyń qazirgi jaıy belgili ǵoı...

— Men de Hendske senýge bolatyn shyǵar dep júrgenmin, — dep shynyn aıtty kapıtan.

— Jáne osylardyń báriniń de shetinen aǵylshyn ekenin qaıtersiz, mundaı bolady dep kim oılaǵan? — dedi skvaır. — Shynymdy aıtsam, ser, jarylǵyshpen osy kemeniń kúl-talqanyn shyǵarar edim.

— Sóıtip, jentlmender, men bar usynysymdy aıtyp boldym, — dedi kapıtan. — Qolaıly sátin kútip, óte saq júrýge tıispiz. Bunyń ońaı emes ekenin de bilemin. Birden bas salsaq, sál jeńilirek bolar edi. Biraq, komanda quramyndaǵy ózimizge adal adamdardy bilip almaı, áreket jasaý múmkin emes. Saq bolýymyz kerek te, kúte bilýimiz kerek, — mine, meniń bar aıtarym osy.

— Bizge qazirgi jaǵdaıda bárinen kóbirek paıda tıgize alatyn — Djım, — dedi doktor. — Matrostar budan saqtanyp jatpaıdy, al Djım ózi óte zerek, baıqaǵysh bala.

— Hokıns, men saǵan kóp úmit artyp otyrmyn, — dep qosyp qoıdy skvaır.

Shynymdy aıtsam, senimderin aqtaı almaı uıatqa qalam ba dep ózim qatty qorqyp edim, biraq jaǵdaıdyń qalyptasýyna qaraı, shynynda da, men olardy ólimnen qutqarǵan bolyp shyqtym.

Jıyrma alty adamnyń ishinen biz tek jeti kisige ǵana úmit arta alamyz. Ol jeteýdiń bireýi — bala, ıaǵnı menmin. Eger eresekterdi ǵana eseptesek, on toǵyz kisige qarsy turatyn alty-aq adam ekenbiz.

ÚSHİNSHİ BÓLİM. QURLYQTA

XIII TARAÝ

Meniń qurlyqta bastan keshken oqıǵalarym qalaı bastaldy?

Erteńgisin palýbaǵa shyqqanymda, aral keshegideı emes, múldem basqasha kórindi. Jel tynǵanmen, túnde biz edáýir ilgeri júrdik, endi biz shyǵys jaq jaǵalaýǵa alasa jıekten jarty mıldeı jerge kelip toqtap turmyz. Araldyń kópshilik bóligin basyp jatqan orman qaraýytyp kórinedi. Tóńirektiń birqalypty tutasqan surǵylt reńin oı jerlerdegi qumdaq jaǵalaýdyń sarǵysh túsi men qaraǵaı tárizdes bıik aǵashtardyń jasyl boıaýy ǵana aragidik ózgertip tur. Keı jerlerge jalǵyz-jarym bop, qadaý-qadaý bop, keı jerlerge tutasyp ósken bul aǵashtar orman deńgeıinen oqshaýlanyp joǵarydan qaraıdy, áıtkenmen de araldyń jalpy kórinisi kóz toqtatar eshtemesi joq suryqsyz eken. Ár tóbeniń ushar basy súıirlene bitken jalańash quzdar. Tóbelerdiń jalpy syrt bitimi meni qaıran qaldyrdy. Qaraýyl Dúrbi basqa tóbelerden góri úsh júz ne tórt júz fýttaı bıik eken jáne syrtqy bolmysy tipti qyzyq kórindi, betkeıleri tip-tik qulama da, naq ushar basy beıne eskertkish ornatý úshin ádeıi kesip túsirgendeı tep-tegis, jaıpaq.

Muhıt "Ispanolany" sonshalyq shaıqaltyp, teńseltip tur, shpıgattardan sý atqylap jatyr. Rostrlar men bloktar bir-birine tars-tars soǵylady. Rúl oń jaqqa bir, sol jaqqa bir soǵylyp, búkil keme jep-jeńil oıynshyq tárizdi sekirip basylyp, jany qınalyp úhlegendeı, syqyr-syqyr etedi. Men bakshtagty shap berip ustaı aldym jáne sol boıda júregim loblyp ketti. Kemeniń teńiz tolqynyn tile-jara zyrlap kele jatatyn júrisine úırenip edim, al qazir ol zákirde tur, biraq soǵan qaramastan sý betindegi quty sıaqty qylt-qylt etedi, osynysynan meniń, ásirese tańerteńgi ashqaryn kezimde, júregim aınıtyn bolyp júr.

Ne áser etkenin qaıdam — kemeniń shaıqalýy ma, álde mynaý surǵylt ormannyń muńly sıqy ma, anaý jalańash quzdardyń turpaıy kórinisi me, álde tik jaǵaǵa aıaýsyz urǵylaǵan teńiz tolqynynyń aıbarly saryny ma, áıteýir, ne bolǵanda da, ashyq kúnniń bar álemdi ystyq sáýlesine kómip, jarqyn nuryna bólep, qujynap júrgen, teńiz qustarynyń alýan túrli daýysqa salyp, sý ústinde balyq aýlap, samǵap júrgenine qaramastan, kóńilim jabyrqaý tartyp, eńsem basylyp ketti: al, shynynda, ashyq teńizde sarylyp uzaq júzgennen soń qurlyqty kórgende qaı adam bolsa da qýanýǵa tıis qoı. Qazyna aralyn alǵash kórgennen-aq ony sýqanym súımedi.

Búgin tańerteń bizdi aýyr jumys kútip turdy. Kún jelsiz, tymyq, sondyqtan sýǵa birneshe qaıyq túsirip, úsh-tórt mıldeı jerge verp kómegimen jyljytyp otyryp, múıisti aınalyp ótip, kemeni Qańqa aralynyń arǵy jaǵyndaǵy jińishke buǵazǵa kirgizýimizge týra keldi.

Maǵan tirelgen jumys joq edi, sonda da qaıyqtardyń birine baryp, men de mindim. Kún ystyq, kúıdirip tur, aýyr jumysqa laǵynet aıtyp, matrostar únemi kúńkildeýmen boldy. Bizdiń qaıyǵymyzdy Enderson basqaryp edi. Jurtqa basý aıtýdyń ornyna, ol ózi qosyla kúńkildep, boqtyq sózdi basqalardan da asyryp túsirdi.

— Jaraıdy, — dep, myqtap bir boqtap aldy. — Keshikpeı-aq typ-tıpyl bolar bári de.

"Jaqsylyq nyshany emes", — dep túıdim ishimnen. Buǵan deıin jurttyń bári de bar yntasyn salyp, jumystaryn jaqsy istep kelip edi. Araldyń kórinýi-aq muń eken, tártip nasharlap sala berdi.

Uzyn tura Djon rúldegi matrosqa kemeni júrgizýge kómektesip, únemi sonyń qasynda boldy. Buǵazdy óziniń bes saýsaǵyndaı biletin ol ólshep qaraǵan jerlerdiń báriniń de kartada kórsetilgeninen tereń shyǵyp jatqanyna esh qobaljý bildirmedi.

— Bul ózi áýelde muhıt sýynyń keıin serpýinen paıda bolǵan tar buǵaz ǵoı, — dedi ol. — Sý keıin seripken saıyn kúrekpen qazǵandaı etip, buǵaz tabanyn tereńdete túsedi.

Biz kartada zákirdiń sýreti salynyp, belgilengen jerge kelip toqtadyq. Biz turǵan jerden úlken aralǵa deıingi qashyqtyq — mıldiń úshten birindeı jer. Qańqa aralyna deıin de — mıldiń úshten birindeı. Sýdyń túbi tap-taza, qaırań qum. Tastaǵan zákir tars-gúrs etip sýǵa qulap túskende, ormannan qaraqurymdaı kóp qus dúrlige kóterilip, shýlap, aınalyp ushyp júrdi. Biraq, sálden keıin-aq barlyǵy aǵash arasyna sińip, joq boldy da, qaıtadan jym-jyrt tynyshtyq ornady.

Buǵaz jan-jaǵy tumshalanǵan, jabyq eken. Aınala qorshaǵan qalyń ormannan buǵaz, tipti kórinbeıdi. Sýdyń jıeginen-aq orman bastalady. Jaǵalaý jaıpaq, jazyq jer. Árirekte amfıteatr tárizdenip, tóbe bókteri kórinip tur. Toǵan sýyndaı typ-tynysh buǵazǵa jaǵalary shalshyqqa, batpaqqa aınalǵan eki kishkene ózen kelip quıyp jatyr. Ózen jaǵalaýlarynda ósip turǵan saryly-qyzyldy ádemi ósimdikter aýaǵa túrli ýly, qolaısyz ıis taratyp turǵandaı sezikti áser qaldyrady. Kemeden qaraǵanda turǵyzylǵan qurylys ta, qorshaǵan sharbaq ta kórinbeıdi. Olardy orman-aǵashtar túgeldeı kólegeılep tur, eger qolymyzda karta bolmasa, muhıt túbinen kóterilip aral paıda bolǵan sonaý zamannan bastap kúni búginge deıin bul jerge alǵash aıaq basqan tek biz bolarmyz dep, oılaýymyz da múmkin edi.

Aýa tymyq, lep bilinbeıdi. Tek araldyń ekinshi bir jaq shetindegi jartastarǵa soǵylyp, shaǵylysyp jatqan tolqyn saryny ǵana tynyshtyqty buzyp tur. Keme mańynan birdemeniń borsyǵany sıaqty dymqyldyqtan bazdanǵan japyraqtardyń, shirigen aǵashtardyń qolaısyz ıisi biline bastady. Doktordyń úlesine shirik jumyrtqa tıgen kisishe betin tyrjıtyp, aýany ıiskegishtep, ózimen-ózi bolyp júrgenin baıqadym.

— Aralda qazyna bar ma, joq pa, qaıdam, — dedi ol, — biraq bezgek bar ekenine basymdaǵy parıgimmen ant ete alam.

Komandanyń syńaıy qaıyqta otyrǵanymyzda-aq meni mazasyzdandyra bastap edi. Endi kemege oralǵanda, tipti asqyna tústi. Matrostar ózara sóılesip, palýbada árli-berli bosqa sendeledi. Túkke turǵysyz, bolmashy buıryqtyń ózin narazy tyńdap, áreń-áreń oryndaıdy. Narazylyq indeti beıbit matrostarǵa da juqty, al jurtty tártipke shaqyratyn bir adam tabylmady. Sóıtip, búlinshilik tolǵaǵy jaqyndap, najaǵaıy jarqyldaǵan jaýar bulttaı, basymyzǵa qaýip tóne tústi.

Kaıýtadaǵy bizder ǵana emes, qaýip tóngenin basqalar da sezgen eken Uzyn tura Djon bir toptan ekinshi topqa baryp, birde bireýlerin úgittep, birde ózi úlgi kórsetip, tártip buzylmaýyna baryn salyp-aq júr. Elgezektik bildirip, sypaıy kórinýge tyrysyp, jany qalar emes. Jurttyń bárimen de jymıa sóılesedi. Ne buıryq aıtylsa da:

— Qup, qup bolady, ser! — dep kóńildene daýystap, aǵash aıaǵymen shoqańdaı basyp, aldymen Djon júgiredi.

Al, tipti, isteıtin esh jumys tabyla qoımasa, basqa matrostardyń qabaǵy ashylmaı, túnerip júrgeni onsha kózge urmasyn dep, án sala bastaıdy jáne birinen soń birin shubyrtyp aıtady.

Osy bir qaterli kúngi ózimiz kórgen soraqylyqtardyń ishindegi eń jıirkenishtisi — Uzyn tura Djonnyń qylyqtary boldy.

Biz keńesýge kaıýtaǵa jınaldyq.

— Ser, — dedi kapıtan, — men buıryq bersem-aq búkil komanda bizdi bas salaıyn dep otyr. Jaǵdaıdy ózińiz kórip otyrsyz ǵoı, ser! Qıt etsem, anaý da, mynaý da betimnen ala túsedi. Dóreki sózge dóreki jaýap qaıtarsam, kúl-talqanymyzdy shyǵarar edi. Al jaýap qaıtarmaı, bárin únsiz basymnan asyra bersem, ony Sılver baıqap qalýy múmkin de, tipti taqyrǵa otyrýymyz yqtımal. Al qazirgideı jaǵdaıda ıek artatyn bizdiń bir ǵana adamymyz bar.

— Ol kim? — dep surady skvaır.

— Ol — Sılver, ser, — dedi kapıtan. — Janjal shyǵyp ketpeýine ol qazir bizden kem tyrysyp júrgen joq. Analardyki — sholjańdyq, al Sılverge jaǵdaı týǵyza alsaq, merziminen buryn búlik shyǵarmaýǵa ol basqalaryn kóndiredi... Meniń usynysym — qaraqshylaryn typyr etkizbeı kóndirýine Sılverge jaǵdaı týǵyzýymyz kerek. Ol úshin qydyryp qaıtyńdar dep matrostardy jaǵaǵa jibereıik. Eger barlyǵy túgel ketse nesi bar... onda ózimiz kemeni qolǵa túsiremiz. Al endi eshqaısysy da ketpeı qoısa, kaıýtaǵa kirip bekinemiz de qorǵanysqa kóshemiz. Eger jarym-jartysy ǵana ketse, kórersiz de turarsyz, Sılver olardy kemege oralǵanda qoıdan jýas, til alǵysh etip ákeledi.

Osy baılamǵa toqtadyq. Senimdi adamdarǵa oqtaýly talanǵa úlestirip berdik. Hanter Djoıs, Redrýt — úsheýine oılastyrǵan sheshimimizdi jasyrmaı aıtyp berdik. Bul jańalyǵymyzdy estigende, olar onsha tań qala qoıǵan joq, biz kútkendeı emes, tipti jaıbaraqat qarsy aldy. Budan keıin kapıtan palýbaǵa shyǵyp, komandaǵa arnap sóz sóıledi.

— Jigitter! — dedi ol. — Búgin kóp jumys atqardyq, bárimiz de ábden sharshadyq. Jaǵaǵa shyǵyp, qydyryp qaıtý eshkimge de zıan bola qoımas. Qaıyqtar túsirýli tur. Jaǵaǵa barǵysy keletinder qaıyqqa minsin. Kún batýǵa jarty saǵat qalǵanda zeńbirek atyp ózim belgi berem.

Álgi aqymaqtar qazynany bizden buryn-aq taýyp alamyz dep dámelengen bolsa kerek. Salǵan jerden qabaqtary ashylyp, kóńildenip ketti. Olar "ýra" dep qatty aıqaılap jibergende, alys tóbelerde jańǵyryǵyp shoshyǵan qustar taǵy da dúr kóterilip, aspandy aınalyp ushyp júrdi.

Kapıtan óte durys jasady: jaǵaǵa saıahat ábigerin basqarýdy Sılverge tapsyrdy da, ózi ketip qaldy. Onyń budan basqa ister amaly da joq edi. Palýbada qalsa, áli de túk túsinbegen adam bolyp kórine bilýi neǵaıbyl bolatyn.

Endi bári de aıdan anyq túsinikti boldy. Kapıtandary — Sılver, onyń búlikshilerden quraǵan komandasy bar. Al beıbit matrostar — (kemede ondaılardyń da bar ekeni anyqtaldy) baryp turǵan aqymaqtar eken. Múmkin, basshylary olardy da bizge qarsy qoıyp úlgergen shyǵar, biraq túbi nasyrǵa shabatyn iske olar qatysqylary kelmegen sıaqty. Til almaý, kúńkil shyǵarý, jalqaýlyqqa salyný — bul bir; kemeni basyp alyp, kisi óltirý, jazyqsyzdan-jazyqsyz adamdardyń qanyn tógýge ortaqtasý — bul ekinshi bólek qoı. Uzaq aıtystan keıin komanda bylaı bólindi: altaýy kemede qalatyn boldy, al qalǵan on úshi, onyń ishinde Sılver de bar, bólinip-bólinip qaıyqtarǵa mine bastady.

Tap osy arada men alǵash ret táýekelge bel býyp, bir kútpegen áreketke qoıyp kettim jáne osy qylyǵym keıin bizdi ajaldan qutqaryp qaldy. Men bylaı túıdim: Sılver óziniń alty qaraqshysyn kemege qaldyryp bara jatqandyqtan, biz kemeni báribir basyp ala almaımyz. Ekinshi jaǵynan, olardyń kemede qalǵandary tek alty kisi bolǵandyqtan, meniń qazir kemede qajetim shamaly. Sondyqtan men analarmen birge jaǵaǵa ketýdi uıǵardym. Lezde kemeniń erneýinen yrǵyp túsip, eń jaqyn turǵan qaıyqtyń tumsyq jaǵynan kep minip alyp em, qaıyq ta sol boıda júrip ketti.

Maǵan mán bere qoıǵan eshkim bolǵan joq, tek eskekte otyrǵan eń aldyńǵy matros:

— Bul — senbisiń, Djım? Sál buǵyńqyrap otyr, — dedi de qoıdy.

Biraq, qaıyqta otyrǵan Sılver bizdiń jaǵymyzǵa anyqtap qaraı túsip, men ekenime kózin jetkizý úshin daýystap meniń atymdy atady. Bularmen birge ketkenime, mine, osy sátte ókinýime týra keldi.

Qaıyqtar jaǵaǵa qaraı jarysa jóneldi. Biraq, men mingen qaıyq aldymen qozǵalǵan bolatyn. Bul ózi jeńil, júrdek qaıyq eken ári eskekke otyrǵandar myqtyraq bolyp shyqty ma, áıteýir, biz birden ekinshi qaıyqtan ozyp kettik. Qaıyqtyń tumsyǵy jaǵaǵa tıisimen-aq men butaqtan shap berip ustaı alyp, sekirip shyqtym da, qalyńǵa qoıyp kettim. Sılver men onyń joldastary menen júz ıard shamasy keıinde qaldy. Onyń: "Djım, Djım!" — degen aıqaıyn estidim.

Biraq, onyń aıqaıyna qaraılaǵan men joq, árıne. Aldy-artyma qaramastan buta bitkennen orǵyp, sekire, syndyra, qalyń qaý kezdesse, arasyna súńgı otyryp, ábden álim bitip sharshaǵansha ilgeri qaraı júgire berdim, júgire berdim...

XIV TARAÝ

Alǵashqy soqqy

Uzyn tura Djonnan qashyp qutylǵanyma qýanǵan men edáýir kóńildenip, endi jan-jaǵyma kóz salyp, beıtanys jerdi zertteı qarap kelemin.

Aldymen bir batpaqqa tap boldym, úıeńki, qamys ósken jer eken, buryn men kórmegen basqa da bir aǵashtar kezdesedi. Budan keıin bir jan-jaǵy ashyq, uzyndyǵy bir mıldeı qumdaq, jazyq alańnyń shetine shyqtym. Bul arada áredik-áredik qaraǵaı, taǵy bir butaqtary qısyq-qısyq bop ıretilgen, ózi emenge uqsas, biraq japyraqtary úıeńkiniki sıaqty aqshyl kelgen aǵashtar ósipti. Alystan qos órkeshti taý kórinedi: eki ǵajaıyp quz-jartasty shyńnyń basy kún sáýlesimen shaǵylysyp tur.

Ózimdi alǵash ret jat el, beıtanys ólkelerdiń zertteýshisi retinde sezinip, kóńilimdi qýanysh bıledi. Aral elsiz bop shyqty. Menimen birge kelgen adamdar kóp jer artta qaldy, endi men taǵy ań men ushqan qus bolmasa, basqa eshkimdi de kezdestirmeıtin bolarmyn dep oılap kelem. Aǵash arasymen eppen basyp júrip kelemin. Qalaı qaraı júrsem de ómirde kórmegen ósimdikter, gúlder kezdesedi.

Ana jerden de, myna jerden de jylan tap bola berdi. Bireýi tastyń qýysyna jatyp alypty. Basyn kóterip, aıbat shegip, ysqyryp jatyr, daýsy aınalyp turǵan zyryldaýyq sıaqty. Ol jylannyń shaǵyp alsa, sespeı qatyratyn ýly jylan ekenin men sol sátte bilsem ne deısiz.

Aqyrynda, emen tárizdes qalyń aǵashtyń arasyna kirdim. Bul aǵashtardyń máńgi jasyl emen dep atalatynyn keıin bildim. Qumdaq jerge ósip tur, moıyl butalary sıaqty alasa. Kedir-budyr butaqtary, ımek-ımek japyraqtary úı tóbesin japqan saban tárizdenip uıysyp qalǵan. Toǵaı qulama, qumdaq bóktermen tómendeı-tómendeı kelip, qamys ósken úlken batpaqty shalshyqqa tireledi eken, oıpań jaqyndaǵan saıyn aǵashtardyń boıy bıiktep, aralary qalyńdaı túsipti: buǵazǵa quıatyn eki ózenniń biri osy batpaqtyń ústimen aǵyp jatyr. Batpaq betinen aspanǵa kóterilgen býdan Qaraýyl Dúrbi dir-dir etip, saǵym kóshkendegideı terbelip kórinedi.

Kenet qamys syldyr ete tústi. Qyrq-qyrq etip daýystap, bir úırek ushyp kóterildi, izinshe ekinshisi ushty, sodan keshikpeı-aq shýlap batpaq ústin aınala ushqan qus qara bulttaı qaptap ketti. Batpaqty boılap bizdiń teńizshilerdiń bireý-mireýi kele jatqan boldy ǵoı dep oılap em, qatelespegen ekenmin. Sálden keıin alystan sóılesip kele jatqan bir-eki kisiniń daýsyn estidim, jaqyndaǵan saıyn daýys anyǵyraq estile bastady.

Zárem ushqany sonshalyq, taıaýdaǵy máńgi jasyl emenderdiń arasyna, qalyńǵa jyp etip kirdim de, tasaǵa jasyrynǵan tyshqandaı jym boldym.

Jaýap qaıtarǵan ekinshi daýys estildi. Sodan keıin qaıtadan birinshi daýys ıesi sóılep edi, onyń Sılver ekenin tanydym. Ol aýyz jappastan sóılep keledi. Qasyndaǵy seriginiń jaýap qaıtarýy sırek. Daýystaryna qaraǵanda, óte qyzbalanyp, tipti yzalanyp sóıleıtinderi baıqalady, biraq sózderin anyq aıyra almaımyn.

Endi daýystary estilmeı qaldy, sirá, bir jerge aıaldasa kerek, olaı deıtinim, qustar birte-birte shýlaǵanyn qoıyp, batpaqqa qondy.

Osy sátte ózim atqarýǵa tıisti mindetterden qaıtkende de taıqyp otyrǵanymdy túsindim. Qaraqshylarmen birge jaǵaǵa ketip aqymaqtyq istegenim óz aldyna, endi eń bolmaǵanda, olardyń áńgimelerin esitip, ne keńes quryp júrgenderin bilýge tıispin ǵoı. Bildirtpeı neǵurlym jaqyn baryp, qısyq-qısyq butalardyń qalyń japyraqtarynyń arasyna kirip, sózderin tyńdaý — bul meniń mindetim emes pe?

Áli de úrkip, qona almaı shıq-shıq etip, qalbaqtap ushyp júrgen birer qusqa qarap, eki teńizshiniń qaı jerde otyrǵanyn dál baǵdarlaǵan sıaqtymyn.

Tórt aıaqtap jorǵalap kelemin, júrisim ónbeıdi, biraq, áıteýir, ilgeri jyljyp jaqyndaı tústim. Aqyry, basymdy kóterip, japyraq arasynan syǵalap qarasam, batpaq jaǵasyndaǵy kógalda, aǵash astynda bir-birine qarsy qarap, sóılesip turǵan eki kisini kórdim: bireýi — Djon Sılver de, ekinshisi — taǵy bir teńizshi.

Ekeýi de kúnge shyjyp tur. Sılver qalpaǵyn jerge alyp urdy, onyń jylt-jylt etip tershigen tabaqtaı úlken, byttıǵan qýqyl beti qasyndaǵy teńizshige tipti jalynyshpen qaraıtyndaı nyshan tanytady.

— Dostym, — dedi ol, — men ózińdi has altyndaı qymbat baǵalaıtyn adammyn. Eger ózińdi shyn júregimnen jaqsy kórmesem, seni oılap, mazam keter me edi? Meniń aıtyp turǵanym — bári de kesilip-pishilgen nárse, endi sen báribir eshteme ózgerte almaısyń. Bar bolǵany — men seni ajaldan qutqarsam dep em, áıtpese qasyńda bulaı turmas ta edim. Eger bizdiń matrostar ózińmen sóılesip turǵanymdy estir bolsa, meni tútip jer edi, óziń osyny oılap kórshi!

— Sılver, — dedi, beti qyzara bórtken, qyryldaq daýsy qatty kerilgen arqandaı dirildeı shyqqan teńizshi, — Sılver, sen ǵoı jas deıtin jas emessiń, ári ar-uıatyń bar adamsyń. Tipti, jamandaǵysy kelgen adamnyń da seni alaıaq deýge aýzy barmas edi. Aqshaǵa da muqtaj emessiń... tipti aqshaǵa baısyń... qaı teńizshiden de qaltaly ekenińdi bilemiz. Jáne qorqaq deıtin qorqaq emessiń. Sóıte turyp kórtyshqan sıaqty myna pasyq, buzaqy adamdarmen aýyz jalasyp júrýińniń máni ne, maǵan osyny túsindirshi? Joq, seni olarmen birge dep oılaýǵa qımaımyn. Al men ózim, tipti, basym kesilse de... ondaı opasyzdyqqa barǵym joq...

Kenet estilgen aıqaı-shý teńizshiniń sózin bólip jiberdi. Aqyry, mine, bir adal teńizshi kezdestirip turmyn. Tap osy sátte budan basqa taǵy da bir adal teńizshi bar ekenine kózim jetti. Batpaqtyń arǵy tusynan, alystan ashýly, qatty aıqaı shyqty, izinshe bireýdiń deneń túrshigerlikteı jan daýsy shyǵa shyńǵyrǵany estildi. Qaraýyl Dúrbiniń jartastaryna jańǵyryqqan álgi daýys birneshe qaıta taǵy estildi. Dý kóterilgen batpaq qustary aspandy jaýyp ketti. Keıin qaıta qona bastaǵan qustardyń qanat sýsylynan, alystan talyp jetip turǵan teńiz sarynynan basqa dybystyń bári de basylyp, jym-jyrt tynyshtyq ornaǵanmen de, álgi ashshy daýys kópke deıin qulaǵymnan ketpeı qoıdy.

Iesi qatty tebinip qalǵan júrdek attaı Tom selk ete tústi. Al Sılver tipti eleń etpedi. Baldaǵyna súıengen kúıi shaǵýǵa ázirlengen jylandaı, Tomnan kóz almaıdy.

— Djon! — dep qaldy teńizshi oǵan qolyn soza túsip.

— Tart qolyńdy! — dep aıqaılap jiberdi Sılver akrobatsha jyp etip, bir qadam keıin sekirip túsip.

— Jaraıdy, Djon Sılver, qolymdy tartaıyn, — dedi teńizshi. — Biraq, menen shoshyp ketýiń óz nıetińniń qaralyǵynan ba dep qorqam. Qudaı aqyna, aıtshy, ana jaqtaǵy ne aıqaı?

— Ne aıqaı deısiń be? — dep qaıtalap surady Sılver. Jymıyp kúlip edi, kózderi ádettegideı jarqyldamady, ıneniń jasýyndaı syǵyraıyp, daǵaradaı betinde áınektiń kishkentaı qos syzyǵyndaı bop jylt-jylt etti. — Ne aıqaı deısiń be? Menińshe, bul Alannyń daýsy.

Beıshara Tom oǵan tura umtyldy.

— Alan! — dedi ol. — Topyraǵy torqa bolsyn! Teńizshi atyna kir keltirmeı óldi. Al sen, Djon Sılver... biz ekeýmiz kópten joldas edik, endi joldastyǵymyz pyshaq kesti úzildi dep bil! It qusap ólsem ólermin, biraq teńizshilik paryzyma opasyzdyq jasamaspyn. Alandy óltirgen sender ǵoı, ıá? Endeshe, qoldaryńnan kelse, meni de óltirińder! Biraq bilip qoı, senderden qorqaıyn dep jatqan men joq!

Er júrek teńizshi osyny aıtyp, aspazshyǵa teris aınaldy da, adymdaı basyp jaǵaǵa qaraı júrdi. Biraq uzaı almady: Djon bir butaqtan jarmasyp ustaı aldy da, qoltyǵyndaǵy baldaǵyn julyp alyp, Tomnyń artynan shirenip turyp, aıqaı sap naızasha jiberip kep qaldy. Bar kúshimen laqtyrǵan aýyr baldaq súıirlengen istikteı ótkir ushymen aýany zý etip tilip ótti de, qos jaýyrynnyń ortasynan baryp, kirsh etip, qadala qaldy. Beıshara Tom eki qolyn aspanǵa kóterip, qarmanǵandaı boldy da, qulap tústi.

Jaraqaty aýyr ma, jeńil me bilmeımin. Dybysyna qaraǵanda, omyrtqasy mort synǵan tárizdi. Sılver onyń esin jıýyna múmkindik bergen joq. Baldaqsyz, jalǵyz aıaǵymen sekeńdep baryp, maımylsha tez qımyldap, ústine mine tústi de, dármensiz denesine qatarynan eki ret pyshaǵyn saǵasyna deıin boılatyp, suǵyp-suǵyp aldy. Qanisher jaýyzdyń pyshaq suqqandaǵy yrs-yrs etken dybysyn buta arasynda otyryp estidim.

Buǵan deıin eshqashan esimnen tanyp kórmegen bolatynmyn, esten taný degenniń ne ekenin bilmeımin de. Endi, mine, búkil álem saǵymdaı terbelip, dóńgelenip júzip barady. Sılver de, ushqan qus ta, Qaraýyl Dúrbiniń quz jartasy da dóńgelenip, aınalyp, teńselip ketti. Alýan túrli qońyraý soǵylǵandaı, alystan talyp jetken qandaı bir dybystar eki qulaǵymdy shyńyldatyp alyp barady.

Esimdi jınaǵanymda jeksuryn Sılver baldaǵyn qoltyǵyna qysyp, qalpaǵyn basyna kıip te alypty. Aldynda sulap Tom jatyr. Qanisher oǵan eleń eter emes. Óziniń qanǵa boıalǵan pyshaǵyn shóppen súrtip, tazartyp tur.

Tóńirektegi tirshilik bári sol baıaǵy qalpy. Býy burqyrap, tuman kóterilip jatqan batpaq ústin de, taýdyń sonaý bıik shyńyn da kún aıaýsyz kúıdirip, qýyryp tur. Osynyń sál-aq aldynda meniń kózimshe bireý bireýdiń qanyn ishti degenge senýdiń ózi qıyn.

Djon qolyn jan qaltasyna salyp, ysqyrǵyshyn aldy da, qatarynan birneshe ret ysqyryp jiberdi. Kúıip turǵan ystyq aýada ysqyryq daýsy alysqa ketti. Men, árıne, bunyń ne úshin berilgen belgi ekenin bilgenim joq, biraq boıymdaǵy úreı ataýly bas kóterip óre túregeldi. Sirá, Sılverdiń adamdary osynda jınalatyn bolsa kerek. Onda olar meni op-ońaı taýyp alady. Eki adal teńizshini óltirgen olar, Tom men Alannan keıin, meni de qurbandyqqa shalmasyna kim kepil?!

Qybyr etpeýge tyrysyp, butalardyń arasynan eńbektep shyqtym da, ormanǵa qaraı zyta jóneldim. Qashyp bara jatyp, kári qaraqshynyń óz joldastarymen aıqaılasyp, bir-birine habar berisip jatqandaryn qulaǵym shaldy. Olardyń daýsy maǵan beıne qanat bitirgendeı, burynǵymnan beter qatty júgirdim. Qalyń orman keıinde qaldy. Ómirimde tap osyndaı qatty júgirip kórmegen bolarmyn. Qaıda, qaı baǵytta bara jatqanymdy oılap jatýǵa mursham joq, maqsatym — áıteýir, álgi qanisherlerden neǵurlym uzaı túsý. Júgirgen saıyn úreıim de údeı túsetindeı, tipti, aqyrynda, zárem usha qoryqqanymnan esimnen tana jazdadym.

Jaǵdaıymnyń sonshalyq múshkil ekenin bilemin. Zeńbirek atylǵanda, ústerine adam qany shashyraǵan myna qaraqshylarmen birge baryp qaıyqqa minýge batylym jeter me? Olardyń kez kelgeni-aq kórgen boıda moınymdy burap úzbesine kim kepil? Meniń joq bolyp ketkenimniń ózi-aq meniń olardan qorqatynymnyń, demek, syrlaryn sezip qoıǵanymnyń dáleli emes pe? "Bári qurydy, — dep oıladym men. — "Ispanola", qosh bol! Skvaır, doktor, kapıtan, qosh bolyńdar!" Meniń endi, mine, ashtan, ne qaraqshy qanjarynan óletinim anyq.

Bet aldym — qula túz, júgirgen kúıimmen eki órkeshti alasa taýdyń etegine kelip qalǵanymdy bir-aq bildim. Araldyń bul bóligindegi máńgi jasyl emender sırekteý ósedi eken de, butaǵa uqsamaı, kádimgi orman aǵashtary sıaqty boıshańyraq, úlkenirek bop keledi eken. Aralarynda ár jer ár jerinde tóbelerinen qarap, bıiktigi elý-jetpis fýtqa jetetin jalǵyz-jarym qaraǵaı kezdesedi. Bul jerdiń aýasy tómendegi batpaq mańyndaǵydaı emes, boı sergiterlikteı taza, hosh ıisti bolyp shyqty.

Biraq, bul arada meni ekinshi bir qaýip tosyp tur eken, júregim taǵy da tas tóbeme shyqty.

XV TARAÝ

Aral turǵyny

Taýdyń qulama quz, jartasty bókterinen qıyrshyq tas, qum saýlap quıylyp ketti de, aǵash arasymen sýsyldap tómen syrǵydy. Basymdy eriksiz kóterip qalyp em, qaraǵaı tasasyna sekirip, jasyryna qalǵan bir sóleket maqulyqty kórip qaldym. Bul ne? Aıý ma? Adam ba? Maımyl ma? Baıqap úlgergenim — jún-jún, qap-qara birdeme, shoshyp ketip, kilt toqtaı qaldym.

Sóıtip, aldy-artym birdeı tuıyqqa keziktim. Artymda — qanisher qaraqshylardyń qaqpany tur da, aldymda — myna bir ne ekeni de belgisiz qubyjyq tur. Beımálim qaýipke kılikkennen góri ózime belgili qaýipti kórip alǵanym jón shyǵar degen tujyrymǵa keldim birden-aq. Myna orman ázireıilimen salystyrǵanda Sılverden zárem ushýy, tipti, jaı nárse sıaqty kórindi. Keıin burylyp, qaıyqtar turǵan jaqqa qaraı júgire jóneldim. Qaıta-qaıta art jaǵyma qarap qoıyp júgirdim.

Álgi qubyjyq alystan aınalyp ótip, meni basyp ozdy da, endi aldyńǵy jaǵyma shyqty. Men qatty qaljyraǵan edim. Biraq, tipti sharshamaǵan kúnniń ózinde de mynadaı jel aıaq jaýmen taıtalasa almaǵan bolar em. Álgi ǵajaıyp maqulyq bir aǵashtan ekinshi aǵashqa deıin elikteı orǵyǵanda, tipti kóz ilespeıdi. Eki búktetilip, jerge tym eńkeıe júgiredi, biraq, áıteýir, adamsha eki aıaǵymen júgiredi. Iá, bul adam eken, meniń endi buǵan shúbám qalǵan joq.

Adam etin jeıtin taǵy adamdar jaıynda estigenderimniń bári esime túse qaldy, tipti endi bolmasa kómektesińder dep aıqaılaýǵa da ázir edim. Biraq, maǵan az da bolsa, medeý bolǵany — áıteýir, bul ózi taǵy bolǵanmen de, adam balasy ǵoı degen oı edi. Endi Sılverdiń aldyndaǵy úreı sezimim lezde oıana qaldy. Myna tosyn jaýdan qalaı qutylarmyn dep sál oılanyp, toqtap qaldym. Osy arada kelip janymda tapansham bar ekeni esime tústi. Qorǵanyshsyz emes ekenime kózim jetkennen keıin batyldana bastadym, endi álgi aral turǵynyna qaraı qaımyqpaı ózim qarsy júrdim.

Ol taǵy da jasyrynyp qaldy, bul joly aǵash artyna tyǵyldy. Meniń ózine qaraı bet alyp kele jatqanymdy baıqap, tasadan shyǵyp, maǵan qarsy júrgisi kelgendeı syńaı tanytyp edi. Biraq, júreksinip bir orynda kúıbeńdep turyp qaldy, tipti bir-eki adym keıin shegindi, sodan tizerlep otyra qalyp, jalbarynyp, eki qolyn maǵan qaraı sozdy. Bul — tipti meniń múldem kútpegen jaıtim edi, ań-tań bop ózim daǵdaryp qaldym.

— Siz kim bolasyz? — dep suradym.

— Ben Gannmyn, — dedi ol: tot basyp, shıqyldaǵan eski qulyptaı daýsy álem-tapyraq bop qyryldap shyqty. — Men Ben Gann degen baqytsyz beısharamyn. Tiri jan kórmeı, japadan-jalǵyz júrgenime úsh jyl boldy.

Bul da men ózim qandaı bolsam, sondaı aq násildi adam bop shyqty, bet álpetin, tipti symbatty dep aıtýǵa bolady. Tek kúnge kúıgennen sonshalyq qaraıypty, tipti erinderine deıin qap-qara. Qońyraıyp, totyqqan betinde eki kózi ǵana bozǵyldanyp ala bóten kórinedi. Talaı qaıyrshyny kórgenmin, biraq tap osyndaı alba-julba adamdy kórýim birinshi ret. Ústindegi lypasy — eski jelkenniń jáne matros kóıleginiń ábden irip bitken silemderi ǵana. Sol silemderdiń bir jerin jez túımemen, birin maıysqaq shybyqpen, endi bir jerlerin qara maı-qara maı bop uıysqan kendir talshyqtarymen ustatyp qoıypty. Ústi-basyndaǵy birden-bir bútin dúnıesi — jez doǵaly qaıys belbeýi ǵana eken.

— Úsh jyl boldy dedińiz be? — dep tań qaldym men. — Kemeńiz apatqa ushyraǵany ǵoı?

— Joq, dostym, meni osy aralǵa tastap ketti ǵoı, — dedi ol.

Qaraqshylarda kinály bolǵan joldastaryn azyn-aýlaq oq-dári berip, alys túkpirdegi elsiz aralǵa japadan-jalǵyz tastap ketetin jazanyń osyndaı bir sóleket túri bolady dep estigenim bar-tyn.

— Osydan úsh jyl buryn meni osy aralǵa tastap ketken bolatyn, — dep ol sózin jalǵastyra tústi. — Sodan beri eshki etin, jemis-jıdek, baqa-shaıan jep kún kórip kelem. Adam tamaǵynan ótetin as tabylsa, qaıda bolsa da ólmeıdi eken ǵoı. Biraq, kádimgideı adamsha as ishýge qol jeter kún bolar ma eken dep qalaı zaryqqanymdy bilseń ǵoı. Qaltańda jarty ýys irimshigiń joq pa?! Joq deısiń be? Áttegen-aı, meniń irimshik pen nan túsime enip, silekeıim shubyrǵanyna talaı zaman boldy... Oıana kelsem, túk te joq, túsim bolyp shyǵady.

— Eger aman-esen kememe jete alsam, qansha jeýińizge de jetetin irimshik taýyp berer em, — dedim men.

Ústimdegi keýdeshemdi ustap kórip, qolymdy sıpap, aıaǵymdaǵy etigimdi aınaldyryp qaraǵyshtap, tiri adam kezdestirgenine balasha qýanyp, máz bolyp tur baıǵus.

Jańaǵy sózimnen keıin maǵan qýlana qarap qoıdy.

— Aman-esen kememe jetsem deısiń be? — dep, meniń aıtqanymdy qaıtalap aıtty. — Saǵan kedergi bolaıyn dep turǵan bireý bar ma sonda?

— Kedergi siz emes, árıne, — dedim men.

— Árıne, men emes! — dedi ol. — Ózińniń atyń kim, dostym?

— Djım, — dedim men.

— Djım, Djım..., — dep raqattana qaıta-kaıta atymdy atady. — Iá, Djım, ótken ómirimdi áńgimeleýge meniń ózim de uıalam. Osyndaı túrimdi kórip turǵanda, meniń anamnyń ınabatty, jaqsy áıel bolǵanyna kim sener?

— Sený qıynyraq shyǵar, — dep shynymdy aıttym.

— Al ol, shynynda da, jaqsy áıel bolatyn, ondaı ana sırek kezdesedi, — dedi ol. — Men tárbıe kórgen sypaıy bala edim, katehızısti jatqa soqqanymda, tez sóılegenimnen jurt bir sóz ben ekinshi sózdiń jigin ajyrata almaı qalýshy edi. Sodan, aqyrynda, ne kúıge túskenimdi kórip tursyń, Djım. Jasymda zırat basyna baryp, balalarmen túrli qumar oıyndardyń sońyna tústim. Ollahı shynym, aqsha oıynnan bastaldy da, sodan belshemnen bata berdim, bata berdim. Óstip júrip túbinde qurısyń ǵoı deıtin anam, sol aıtqany aınymaı keldi. Biraq, bar-aý, osy aralda jalǵyz qalǵanym, túptep kelgende, paıda boldy ma dep oılaımyn. Kóp nárseni oılap-túıip, táýbege keldim. Endi meni araqpen arbaý qıyn. Árıne, azdap ishýge men qazir de qarsy emespin, biraq tek oımaqtaı ǵana ydyspen baqyt úshin dep, yrymǵa bola... Endi túzelem dep ózime bergen sertim bar jáne kórersiz de turarsyz, sertimdi buzbaımyn. Al biraq, eń bastysy, Djım... — dep ol jan-jaǵyna qarap alyp, endi sybyrlap sóıleýge kóshti, — eń bastysy — men endi shirigen baımyn.

Osy sátte myna beısharanyń jalǵyzdyqtan shatasyp, esi aýysqandyǵyna ábden kózim jetti. Bul pikirim bet álpetimnen bilinip qalsa kerek, ol qyzbalanyp, órshelene sóıledi:

— Ras aıtam, baımyn! Baımyn! Djım, estip tursyń ba, men seni adam etip shyǵaram! Aı, Djım-aı, endi basqalardan buryn aldymen óziń kezdestirgeniń úshin taǵdyrǵa raqmet aıtýǵa tıissiń ǵoı!.. — Kenet onyń bet álpeti sustanyp, qolymdy qatty qysyp jiberdi de, saýsaǵyn shoshaıtyp, úreı týǵyza:

— Djım, maǵan shynyńdy aıtshy, mynaý Flınttiń kemesi emes pe? — dedi.

Maǵan osy arada: nege myna kisini ózimizge odaqtas jasap almasqa degen bir jaqsy oı sart ete qaldy. Suraǵyna ile-shala jaýap qaıtardym.

— Joq, Flınttiki emes. Flınt óldi. Bilgińiz kelgeni shyndyq bolsa, shyndyq mynadaı: kemede Flınttiń birneshe eski dostary bar, bizdiń sorymyz bolyp otyrǵandar da solar.

— İshinde... jalǵyz aıaqty bireýi joq pa? — dedi ol entige sóılep.

— Sılver me? — dep suradym men.

— Iá, Sılver! Sılver! Onyń aty — Sılver bolatyn.

— Sol — bizdiń aspazymyz. Búlikshilerge bas bolyp júrgen de sol.

Ol meniń qolymdy áli bosatpaǵan bolatyn, myna sózimdi estigende, qolymdy syndyryp jibere jazdady.

— Eger Uzyn tura Djon seni ádeıi jiberip otyrsa, onda meniń quryǵanym boldy. Biraq, ózińniń qaıda turǵanyńdy biletin shyǵarsyń?

Ne isteý kerek ekeni jaıynda men birden-aq durys sheshimge kelgen sıaqtymyn: ózimizdiń osy saparymyz týraly, qazir qandaı qyrsyqqa dýshar bolyp otyrǵanymyz týraly bárin dymyn qaldyrmaı aıtyp shyqtym. Meni zor yqylaspen tyńdaǵan ol áńgimem aıaqtalǵan kezde, basymnan sıpady.

— Óziń jaqsy bala ekensiń, Djım, — dedi ol. — Biraq, endi báriń de tuıyqqa tirelip tursyńdar. Eshteme etpes, Ben Gannga senseńder, kórińder de turyńdar, ol senderdi qutqaryp alady. Skvaır ózin páleden qutqarǵan adamǵa qalaı qarar eken, sony aıtshy?

Men oǵan búkil álemde Skvaırdaı myrza kisi joq dep jaýap qattym.

— Jaraıdy, jaraıdy... Biraq, túsinseń, men oǵan malaılyqqa nemese kúzetshilik qyzmetke al dep ótinish aıtpaq emespin, — dep ol sózin ári jalǵastyrdy. — Joq, ondaıyńa qyzyǵatyn men emes! Anaý kóp aqsha onsyz da meniń aqsham ǵoı, biraq sol aqshadan Skvaır eń bolmasa bir myń fýntyn maǵan bere me, sol ǵoı, meniń bilgim kep turǵany?

— Beretinine esh shúbám joq, — dedim men. — Matrostardyń bári de ol qazynadan óz úlesterin alatyn bolyp kele jatqan.

— Meni úıime de aparyp sala ma? — dep surady ol kúdiktengen adamsha betime synaı qarap.

— Árıne, — dedim men. — Skvaır — naǵyz jentlmen adam. Ol óz aldyna, al oǵan qosa, qaraqshylardyń quryǵynan qutylsaq, sizdeı tájirıbeli teńizshiniń bolýy bizdiń kememizge artyqshylyq ete me?

— Apyr-aı, sonda, shynymen-aq úıime aparasyńdar-aý, á? — dep, ol júregi ornyna túsken adamdaı kúrsinip qoıdy.

— Endeshe, meniń áńgimemdi tyńda, — dep, ol sózin jalǵastyra tústi. — Flınt qazynany osynda kómgende — men sonyń kemesinde bolǵanmyn. Flınttiń qasynda eńgezerdeı, myqty-myqty alty teńizshi boldy. Olar Aralda bir aptadaı ýaqyt ótkizdi, al biz ol kezde eski "Morjda" otyrdyq. Bir kúni biz aral jaqtan kele jatqan qaıyqty kórdik, qaıyqta Flınt otyr, basyn kók oramalmen baılap alypty. Kún jańa shyǵyp kele jatqan kez edi. Flınttiń óńi qup-qý, sirá, ólgen adam da mundaı qan-sólsiz bolmas... jalǵyz júzip keledi, al qalǵan altaýy óltirilgen.. Iá, óltirilgen de, kómilgen bolyp shyqty... Olarǵa qalaı áli jetkenin bizdiń eshqaısymyz eshqashan bile almaı-aq kettik. Olar tóbelesti me, pyshaqtasty ma nemese birden múrdem ketti me... Áıteýir, olar, altaý, bul jalǵyz bolatyn!.. Bıllı Bone — shtýrman, al Uzyn tura Djon — kvartırmeıster boldy. Bular Flıntten qazyna qaıda dep surap ta kórdi. "Jaǵaǵa baryńdar da, izdep kórińder, — dep jaýap qatty ol. — Biraq, ótirik aıtsam, basyma jaı tússin, keme senderdi kútip turmaıdy". Mine, Flınttiń olarǵa qaıtarǵan jaýaby osy boldy. Al osydan úsh jyl buryn men ózim basqa bir kememen júzip kele jatqanymda osy araldy kezdestirdik. "Jigitter, — dedim men, — osy araǵa Flınt qazyna kómip ketip edi. Jaǵaǵa shyǵyp, izdep kórsek qaıtedi? Kapıtanymyz qatty ashýlandy. Biraq, matrostardyń biri qalmaı bári meni jaqtady da, sodan kemeni toqtatyp, jaǵaǵa shyqtyq. Kún ótken saıyn joldastarymnyń maǵan degen ashý-yzasy da órshı tústi. Aqyry, olar kemege qaıtpaq boldy. "Al sen, Bendjamın Gann, osynda qalasyń, — dedi olar maǵan. — Myna myltyqty, temir kúrek, súımendi saǵan qaldyramyz, Bendjamın Gann... Osynda qal, kim bilipti, múmkin, Flınttiń aqshasyn da izdep taýyp alarsyń". Sodan bergi úsh jyl boıy, Djım, osynda turyp, adam balasyna laıyq deni durys taǵam iship kórsem ne deısiń. Óziń maǵan qarashy, men jaıdan-jaı matrosqa uqsaımyn ba?.. Uqsamaısyz deısiń be? Jáne eshqashan uqsap kórgen emespin.

Ol bir túrli ersileý etip maǵan kózin qysty da, qolymdy qatty shymshyp aldy.

— Skvaıryńa osylaı aıt, Djım, ol eshqashan jaıdan-jaı matrosqa uqsamaǵan de, — dep, ol sózin ári jalǵastyrdy. — Ben osynda, aralda jalǵyzdan-jalǵyz úsh jyl ótkizipti, kúndiz de, túnde de, kún ashyq kezde de, bulyńǵyr jańbyrly kezde de ol jalǵyz bolypty dep aıt. Keıde, múmkin, qudaıǵa qulshylyq etýin umytpaǵan shyǵar, keıde áldeqashan dúnıe salǵan kári sheshesin esine alǵan shyǵar, — dep aıt oǵan... Biraq ýaqytynyń kóbin... de... muny aıtýdy umytýǵa, tipti de bolmaıdy... ýaqytynyń kóbin Gann basqa bir jumysqa arnapty de. Osyny aıtaryńda onyń qolyn bylaı shymshyp al.

Osylaı dep, ol meniń qolymdy eń jaqyn dosymsha shymshyp aldy.

— Sen jáne oǵan bylaı de, — dep, ol sózin ári qaraı soza tústi. — Gann — óte jaqsy adam, ol oljashyl jentlmenderden góri jaratylysynan jentlmen adamdarǵa kóbirek senedi: óıtkeni onyń ózi bir kezde oljashyl jentlmen bolǵan kórinedi de.

— Sizdiń bul aıtqanyńyzdy túsinip jarymadym, — dedim men. — Tipti, qazirgi sátte túsingende de, túsinbegende de onyń aıyrmasy shamaly, óıtkeni kemege qalaı jetýdiń amalyn báribir bilip turǵan men joq.

— E-e, endeshe, jaǵdaıyń múshkil eken, — dedi ol. — Biraq, qoryqpa, meniń ózimniń týra myna óz qolymmen istegen qaıyǵym bar. Anda bir aq jartastyń túbine jasyryp qoıǵanmyn. Naǵyz qıyn bolyp bara jatsa, biz qarańǵy túskesin sonymen bararmyz... Toqta! Anaý nemene bolǵany? — dep, ol kenet aıqaılap jiberdi.

Tap osy kezde keme jaqtan zeńbirek atylyp, gúrs ete tústi. Jańǵyryǵyp, gúr-gúr etken bul daýys búkil araldy basyna kóterdi. Al kún batýyna eki saǵattaı ýaqyt bar.

— Oıbaı-aý, anda urys júrip jatyr ǵoı, — dedim men de aıqaılap. — Júrińiz, menimen birge! Tezirek! Tezirek!

Osyny aıtyp, men álgindegi úreılerimniń bárin umytyp, keme turǵan jaqqa qaraı júgire jóneldim. Beıshara tutqyn da maǵan ilesip, aıaq-qoly jerge tımeı dedek qaǵyp júgirip keledi.

— Solǵa taman, solǵa taman! — dep maǵan eskertip qoıady. — Solǵa taman júgir, Djım, aınalaıyn! Ormannyń shetin ala júreıik. Mine, men osy arada alǵash ret eshki atyp alǵanmyn. Endi bul araǵa eshkiler kelmeıtin boldy. Olar qazir tek anaý taý basynda, joǵaryda jaıylady, óıtkeni Bendjamın Gann atyp alady dep qorqady... Á-á! Mine, mynaý — mola. Tómpeshikterdi kórip kelesiz be? Men anda-sanda, sirá, kún jeksenbi bolar dep oılaǵan kezderimde osynda kelip, shoqynyp ketetinmin. Bul, árıne, shirkeý emes qoı, degenmen osy jerde shoqynsam, bir túrli saltanattyraq ótetin sıaqty. Ýaǵyzshysyz, taýratsyz jalǵyz ózim bolǵanmen de, áıteýir, kóńil úshin...

Ol júgirip kele jatyp, toqtamastan sóılep keledi, sóılep keledi. Meniń jaýabymdy kútpeıdi jáne meniń oǵan jaýap qatyp jatatyn shamam da joq bolatyn.

Zeńbirek atylǵannan keıin uzaq ýaqyt tynyshtyq ornady, sodan keıin bir dúrkin birneshe myltyqtyń qatar atylǵan daýsy shyqty.

Taǵy da tynyshtyq ornady. Sodan keıin aldymyzdaǵy orman ústinen bizden shırek mıldeı qashyqtyqta brıtan jalaýy jelbirep kórindi.

TÓRTİNSHİ BÓLİM. AǴASH SHARBAQ

XVI TARAÝ

Budan keıingi oqıǵalardy áńgimelep bergen doktor.

Kemeni qalaı tastap ketkenimiz jaıly

Eki qaıyq ta "Ispanoladan" saǵat bir jarym shamasynda, ıaǵnı, teńiz tilimen aıtqanda, úsh sklánka soqqan kezde ketti. Kapıtan, skvaır jáne men — úsheýmiz kaıýtaǵa kirip, endi ne isteıtinimiz týraly aqyldasyp otyrmyz. Sál jel tursa-aq kemede qalǵan alty búlikshini tutqıyldan bas salar edik te, zákirdi kóterip, teńizge shyǵyp keter edik. Biraq, jel turmady. Jáne sol eki arada Hanter kelip, Djım Hokıns jyp etip qaıyqqa mindi de, qaraqshylarmen birge jaǵaǵa ketip qaldy degen habardy jetkizdi.

Árıne, Djım Hokıns opasyzdyq jasaǵan eken dep biz áste oılaǵan emespiz, biraq jazym bola ma dep qatty qynjyldyq. Ol meılinshe-aq tisin qaırap júrgen matrostarǵa erip ketipti, sondyqtan, shynyn aıtsam, Djımdi endi qaıtyp tiri kórmeıtin shyǵarmyz dep oıladyq. Asyǵyp palýbaǵa shyqtyq. Qaraǵaı shyryny erip, qýys-qýysty toltyryp, kópirship shyǵyp jatyr. Batpaqtyń býsanýynan aınalany múńkigen sasyq ıis jaılap alypty, sodan júregim loblyp kete jazdady. Bul jıirkenishti aral bezgek pen dızenterıanyń naǵyz uıasy bolsa kerek. Alty jeksuryn búlikshi jelken astyna kirip, bak ústinde otyr. Qaıyqtar jaǵada, bir kishkentaı ózensheniń teńizge quıyp jatqan saǵasyna taıaý jerde tur, ár qaıyqta bir-bir matrostan qaldyrylypty. Bireýi "Lıllıbýllero" ánin ysqyryp salyp otyr.

Arty ne bolar dep kútip otyra berýge budan ári tóze almadyq, endigi jerde Hanter ekeýimizdiń kishkene qaıyqqa minip, barlaýǵa shyǵyp kelýimiz jón shyǵar dep sheshtik.

Qaıyqtar kemeniń oń jaq tusynda turǵan edi. Al biz Hanter ekeýimiz kartada aǵash sharbaq kórsetilgen jerge qaraı týra tarttyq. Qaıyqtardy kúzetip otyrǵan matrostar bizdi kórip, qıpaqtap, ábigerge túsip qaldy. "Lıllıbýllero" tyıyldy. Ekeýiniń ózara áldene jaıynda aıtysyp jatqanyn kórip kelemiz: sirá, ne isteımiz dep, sony sheshe almaı jatqan bolsa kerek. Eger olar Sılverge habar jetkizse, barlyǵy basqasha bolar ma edi, qaıter edi. Biraq olarǵa dúnıe kúıip ketse de, qaıyqty tastaýshy bolmańdar dep buıyrylǵan tárizdi. Jaıbaraqat oryndaryna otyrysty, bireýi "Lıllıbýllero" ánin qaıtadan ysqyra bastady.

Jaǵalaý osy tusta sál ıilip, shaǵyndaý múıis quraıdy eken, men qaıyqty sol kishkene múıis bizdiń qaı jerge toqtaǵanymyzdy kórsetpeı, dushpan kózinen tasalap qalatyndaı etip júrgizip kelem. Jaǵaǵa sekirip shyǵyp, bar pármenimmen júgire jóneldim: kúıdirip, qýyryp turǵan kúnnen basymdy qorǵaý úshin qalpaǵymnyń ishine jibek oramal salyp alǵanmyn. Eki qolymda oqtalǵan eki tapansham bar.

Júz ıard jer júgirip ótpeı-aq, aǵash sharbaqtyń dál ústinen tústim.

Sýy tap-taza, móp-móldir qaınar kishkene tóbeshiktiń tas tóbesinen jerdi jaryp shyǵyp, atqylap jatyr. Tap sol araǵa qaınardy qorshaı, bóreneden qıýlap istegen bıik úı salynypty. İshine qyryq shaqty kisi syıyp ketetindeı. Úıdiń qabyrǵalarynan jaǵalaı myltyq atýǵa yńǵaıly etilip, tesikter jasalǵan. Úıdiń aınalasynyń aǵashtary kesilip, jalańash alań jasalǵan,al alańnyń jan-jaǵyna jaǵalaı bıiktigi alty fýttaı aǵash qazyq qaǵylyp, keń sharbaq istelipti: sharbaqtyń kisi kiretin esigi túgil, tipti eshqandaı tesigi de joq. Sharbaqty syndyrý kúshke túser edi, al úıde otyrǵandardyń atqan oǵynan sharbaqtyń arǵy betine yǵysyp, bas saýǵalaýdyń da esh múmkindigi joq. Kim de bolsa, úıdiń ishine kirip, durystap ornalasyp úlgerse, syrttan shabýyl jasaǵandardy shildeı qyryp salar edi. Qyraǵy kúzetshileri, mol azyq-túligi bolsa boldy, odan keıin meıli tutas polk shabýyl jasasa da, ondaǵylar tótep berer edi.

Meni, ásirese, qýantqan jańaǵy qaınar boldy. Shynynda, "Ispanolanyń" kaıýtasy ishinde de jaman emes-tin, qarý-jaraq kóp, jaýyngerlik oq-dári kóp, azyq-túlik kóp, tamasha araq-sharap ta jeterlik edi, al biraq aýyz sý joq bolatyn. Bireýdiń óler aldyndaǵy shyńǵyrǵan jan daýsy jetkende men ózimnen-ózim osyndaı ár túrli jaılardy oılap otyr edim. Meniń kisi ólimimen birinshi kezdesýim emestin: ózimniń gersog Kemberlendskııdiń armıasynda qyzmette bolyp, Fontenýa mańynda jaraqattanǵan kezim de bolǵan-dy, áıtkenmen, myna bir tosyn aıqaı búkil jan dúnıemdi túrshiktirdi. "Djım Hokıns qaza tapqan boldy ǵoı", — dep túıdim ishimnen.

Baıyrǵy soldat bolý — adamdy ysyldyrady, al doktorlyq qyzmet bul rette odan da mańyzdyraq. Bul dárigerlik qyzmette bir mınýttyń ózin de ysyrap jasamaýǵa daǵdylanamyz ǵoı. Men ne isteý kerek ekenin taban astynda oılastyryp úlgerdim de, á degenshe, jaǵaǵa qaıtyp oralyp, qaıyqqa sekirip mindim.

Bir jaqsysy — Hanter esýge óte sheber eken. Buǵaz boıymen zymyrap kelemiz. Qaıyǵymyz keme bortyna tirelip toqtaǵan boıda men qaıtadan keme ústine shyqtym. Dostarym úrpıisip qaldy. Skvaır ózi jaqsy adam ǵoı, bárimizdiń osynshama qaýipke dýshar bolǵanymyzǵa kinály ózi ekenin oılap, túsi appaq qýdaı bop otyr eken. Bak ústindegi matrostardyń ishinde de bireýi óńi qýaryp, abyrjyp otyr.

— Ana matros, — dedi kapıtan Smollett ıegin kóterip sony megzep, — talaýshylyqqa áli eti úırenbegen kisi. Doktor, siz onyń álginde aıqaı estilgende, esinen tana jazdaǵanyn kórseńiz. Sál-pál áreket istep kórsek, ol, sirá, biz jaqqa shyǵatyn shyǵar.

Men kapıtanǵa ózim oılastyrǵan josparymdy aıtyp berdim, sodan keıin bárimiz birge sony talqyǵa saldyq.

Redrýt qarıany qolyna úsh pe, tórt pe oqtaýly myltyq, qalqan retinde qalyń matras tósenish berip, kaıýta men baktyń arasyndaǵy korıdorǵa qoıdyq. Hanter qaıyqty kemeniń art jaǵyna aıdap ákeldi, biz Djoıs ekeýimiz oq-dári men myltyqtardy, kepken nan men shoshqa etin tıeı bastadyq. Odan keıin qaıyqqa konák quıǵan bóshkeni jáne meniń dári-dármek salǵan baǵa jetpes jáshigimdi túsirdik.

Bul eki arada Skvaır men kapıtan ekeýi palýbaǵa shyqty. Kapıtan kemede qalǵan matrostardyń bastyǵy — ekinshi bosmandy shaqyryp aldy.

— Mıster Hends, — dedi ol, — biz, mine, eki adambyz, árqaısymyzdyń eki-ekiden tapanshamyz bar. Sizderdiń arańyzdan qandaı bolmasyn belgi bergen adam, kim bolsa ol bolsyn, oqqa ushatyn bolady.

Qaraqshylar abyrjyp qaldy. Sodan keıin ózara sybyrlasyp, keńesip alyp, aldyńǵy jaqtaǵy tómen túsetin tambýrǵa júgirdi, oılary — bizdi art jaǵymyzdan bas salý edi, biraq tar senekte myltyǵyn ońtaılap turǵan Redrýtqa tap bolyp, sol boıda keıin serpildi. Bireýiniń basy palýbaǵa qylt etip kóringen boıda kapıtan:

— Tómen jat, ıttiń balasy! — dep aqyryp jiberdi.

Bas ǵaıyp boldy. Záreleri ushqan altaýy da tómendegi bir buryshqa tyǵylyp, jym bola qaldy.

Biz Djoıs ekeýimiz júk ataýlyny qalaı bolsa solaı laqtyryp, qaıyqty betimen birdeı etip tıep boldyq. Sodan keıin kemeniń artqy jaǵyndaǵy porttan ózimiz de túsip, qaıyqqa minip bar kúshimizdi sala esip, jaǵaǵa qaraı zymyraı jóneldik.

Bizdiń ekinshi qaıtara kelýimiz jaǵadaǵy kúzetshilerdiń ekeýin de qatty abyrjytty. "Lıllıbýllero" qaıtadan úzilip qaldy. Biz múıistiń tasasyna kirip úlgermeı jatyp, olardyń biri qaıyqty tastap, araldyń ortasyna qaraı júgire jóneldi. Men osyny paıdalanyp, qaıyqtardyń kózin qurtsaq pa eken dep bir turdym da, áı, biraq, eger Sılver búlikshilerimen birge jaǵaǵa jaqyn bir jerde júrse, barǵa mise tutpaımyz dep júrip, azdyń ózinen aırylyp qalarmyz dep qorqa soqtym.

Burynǵy tanys jerimizge kelip, toqtap, júgimizdi bekiniske tası bastadyq. Álimiz jetkeninshe artynyp-tartynyp, júgimizdi portqa jetkizip, aǵash sharbaq ústinen asyryp, ishki jaqqa túsirdik. Kúzetýge Djoısty qaldyrdyq. Ol ózi jalǵyz qalyp bara jatqanmen bir basyna jeterlik bes-alty myltyǵy bar. Hanter ekeýimiz qaıyqqa qaıtadan baryp, taǵy da júkterimizdi arqalanyp, tasýǵa kiristik. Osylaı dem almastan tasyp, bar júgimizdi jetkizip aldyq. Djoıs pen Hanter bekiniste qaldy da, men bar pármenimshe esip, keıin qaraı "Ispanolaǵa" jóneldim.

Qaıyqty taǵy bir ret tıep úlgergimiz keldi. Bul áreketimizdiń qaýipti ekeni de ras edi, biraq muny ústirt paıymdap, oılanbaı istelgen is dep te aıtýǵa bolmaıtyn. Jaýlarymyz bizden san jaǵynan kóp bolǵanmen, bizdiń qarý-jaraq jaǵymyz myqty edi. Jaǵaǵa ketkenderdiń eshqaısysynda myltyq joq, olar bizge tapansha oǵy tıetin jerge deıin jaqyndap kelgende, biz olardyń keminde altaýyn atyp túsiretinimiz sózsiz.

Skvaır kemeniń art jaq terezesi aldynda meni kútip tur eken. Meni kórgende kóńildenip, jadyraı tústi. Men kemeniń ústine laqtyrǵan arqannan tartyp, ol qaıyqty kemege taqady da, biz taǵy da qaıyqqa shoshqa etin, oq-dári, kepken nan tıeı bastadyq. Eń aqyrynda, Skvaır, Redrýt jáne kapıtan — tórteýimiz úshin árqaısysymyzǵa bir-bir myltyq, bir-bir kezdik tańdap alyp, qalǵan qarý-jaraq pen oq-dárini teńizge laqtyrdyq. Buǵazdyń terendigi eki jarym sajyndaı eken, tap-taza qaırań ústinde bolat qarý-jaraq kún sáýlesimen jaltyldap, ap-anyq kórinip jatty.

Sý keıin serpile bastady, endi keme zákirdi aınalyp, betin basqa jaqqa burdy. Jaǵadaǵy qaıyqtar mańynan aıqaılasyp sóılesken daýystar estildi. Hanter men Djoıs qaıyqtardyń shyǵys tusynda bolatyn, álgi daýystardyń qaıyq qasynan estilýi — ol ekeýin ázirshe eshkim baıqaı qoımaǵanynyń dáleli edi, biraq sonda da asyǵa túsýdi jón kórdik.

Redrýt óziniń kúzet ornyn tastap, qaıyqqa sekirip tústi. Endi biz kapıtan Smolletti mingizip alý úshin qaıyqty ekinshi bortqa taqadyq.

— Jigitter, meniń daýsymdy estip turǵan shyǵarsyńdar? — dep aıqaılady ol.

Baktan eshkim jaýap qatpady.

— Abraham Greı, men saǵan aıtyp turmyn. Ún joq.

— Greı, men kemeni tastap ketip bara jatyrmyn, al saǵan ózińniń kapıtanyńnyń sońynan iles dep buıyryp turmyn, — dep, mıster Smollett daýsyn qattyraq shyǵaryp, sózin jalǵastyrdy. — Seniń, negizinde, jaman jigit emes ekeniń belgili, anaý basqa jigitter de ózderin sonshalyq jeksuryn kórsetýge tyrysqandarymen tap ondaı qara nıet bolmasa kerek. Mine, men qolymdaǵy saǵatyma qarap turmyn. Seniń bizge kelip qosylýyńa otyz sekýnd merzim beremin.

Taǵy da ún joq.

— Dostym, tez beri shyq, ýaqyt qymbat, bosqa ýaqytymyzdy alma, — dep kapıtan ári qaraı sóıleı berdi. — Keshigip, zaıa ketirgen ár mınýtymyz myna meniń jáne qasymdaǵy jentlmenderdiń qazasyna kórinýi múmkin.

Ún-túnsiz alysyp-julysyp, birin-biri pergilep jatqan dybystar estildi de, izinshe Abraham Greı palýbaǵa atyp shyqty. Bir jaq betinde pyshaq tıgen jaraqaty bar. Iesi shaqyrǵanda júgirip kelgen ıt qusap, ol kapıtannyń qasyna lyp etip jetip keldi.

— Men sizdermen birge ketem, ser, — dedi ol.

Olar ekeýi de qaıyqqa sekirip tústi, biz sol boıda júrip kettik.

Kemeni biz tastaýyn tastadyq-aý. Al, biraq, aǵash sharbaqqa jetkenshe áli talaı zaman bar.

XVII TARAÝ

Doktor áńgimesin jalǵastyra túsedi.

Qaıyqtan qalaı aıryldyq?

Bul eń sońǵy — besinshi kóshimiz aldyńǵylardaı onsha sátti aıaqtala qoımady. Birinshiden, astaýshamyzǵa júkti shekten tys kóp tıep jiberippiz. Ózimiz eresek bes adambyz, olardyń úsheýiniń: Trelonıdiń, Redrýttyń jáne kapıtannyń árqaısysynyń boıy alty fýttan kem emes — osynyń bári az ba? Oǵan oq-dárini, shoshqa etin, qapshyq-qapshyq kepken nandy qosyńyz. Qaıyqtyń quıryq jaǵyndaǵy planshırdi sý kómip-kómip ketedi, birneshe ret qaıyqqa sý quıylyp ta ketti. Kemeden júz ıard uzamaı jatyp-aq meniń shalbarymnyń balaǵy men kamzolymnyń etegi shylqyldap sý bolyp qaldy.

Kapıtan bizge júkti oryn aýystyryp, basqasha tıetip edi, qaıyǵymyz túzeleıin dedi.

Biraq, báribir qaıyqty aýdaryp alamyz ba dep záremiz joq, bárimiz jym bolyp otyrmyz.

Ekinshiden, sýdyń keıin serpýine baılanysty qatty aǵys bastaldy: aǵys batysqa qaraı bettep, sodan ońtústikke burylyp, tańerteń bizdiń kemeniń buǵazǵa kirgen ótkeli arqyly ashyq teńizge shyǵyp jatyr. Bizdiń aýzy-murnymyzdan shyǵa tıelgen qaıyǵymyzdy, tipti sál ıirimniń ózi de aýdaryp ketýi múmkin edi. Biraq, bárinen jamany — aǵys meniń burynǵy toqtap júrgen jerime, múıistiń arǵy tusyndaǵy jaǵaǵa jetýimizge múmkindik bermeı bizdi, tipti, basqa baǵytqa áketip barady. Eger qarsylasýǵa álimiz jetpeı, aǵystyń yrqymen júre bersek, onda tup-týra ana eki qaıyq turǵan jerden shyqqan bolar edik: al ol arada qaraqshylardyń mınýt saıyn qaıtyp oralýy da yqtımal ǵoı.

— Men qaıyqty aǵash sharbaq turǵan jaqqa bura almaı kelemin, ser, — dedim men kapıtanǵa. Men rúlde otyr edim de, al ázirshe sharshaı qoımaǵan kapıtan men Redrýt ekeýi esip kele jatqan. Aǵys áketip barady. — Eskekke kúsh salýǵa bolmas pa eken?

— Eskekke kúsh salsaq, qaıyqqa sý toltyryp alamyz ǵoı, — dedi kapıtan. — Álde de burýǵa tyrysyp kórińiz, tipti týra aǵystyń ózine qarsy júrgizińiz. Ótinip suraımyn, baryńyzdy salyp baǵyńyz.

Men qaıyqtyń tumsyǵyn týra shyǵysqa buryp, ózimizdiń júrýge tıis baǵytymyzǵa kese-kóldeneń baǵyt ustaǵanǵa deıiń, bizdi aǵys batysqa qaraı yǵystyryp ákete berdi.

— Bulaı júre bersek, eshqashan jaǵaǵa shyǵa almaıtyn boldyq qoı, — dedim men.

— Budan basqa qaı baǵyt ustansaq ta, aǵys bizdi yqtyryp áketip otyr. Sondyqtan, ser, osy baǵytymyzdan aýmaǵanymyz jón, — dedi kapıtan. — Biraz jer aǵysqa qarsy kóterilýimiz kerek. Al eger, ser, aǵys bizdi aǵash sharbaqtyń yq jaǵyna aıdap áketse, onda qaı jerden shyǵarymyz, tipti de belgisiz, — dep ol sózin soza tústi, — jáne-daǵy qaraqshylardyń shabýylyna ushyrap qalýymyz da múmkin Eger osy baǵytymyzdan tanbaı otyrsaq, aǵys ekpini keshikpeı basylady, sodan keıin jaǵaǵa jaqyndaımyz da, qalaı júremiz desek te erkimiz bolady.

— Aǵys qazirdiń ózinde báseńdedi, ser, — dedi qaıyqtyń tumsyq jaǵynda otyrǵan matros Greı. — Endi jaǵaǵa qaraı sál burýyńyzǵa bolady.

— Raqmet, aınalaıyn, — dedim men oǵan, aramyzda eshqashan eshqandaı yryń-jyryń bolmaǵan adamdaı alǵys aıtyp.

Biz bárimiz de onymen osylaı, tipti o bastan-aq ol biz jaǵynda bolǵan adamdaı sóıleseıik dep, únsiz uǵysqan bolatynbyz.

Kenet kapıtan:

— Zeńbirek, — dep aıqaılap jiberdi, daýsy ózgerip, álemtapyryq shyqty.

Kapıtan qaraqshylardyń bekinisterdi zeńbirekten atqylaý múmkindigi týraly aıtyp otyr ǵoı dep, men:

— Ol týraly meniń de oıyma kelgen-di, — dedim. — Olar eshqashan zeńbirekti jaǵaǵa jetkize almaıdy. Al, tipti jetkizgen kúnde de, ol báribir orman ishine batyp qalady.

— Joq, siz keıingi jaqqa qarańyz, — dedi kapıtan.

Asyǵyp-úsigip júrip, biz toǵyz fýnttyq zeńbirekti múlde esimizden shyǵaryppyz. Bes buzaqy zeńbirekti aınalshyqtap, onyń "kúrtesin" sheshpek bop áýrelenip júr. Olar "kúrte" dep zeńbirekti qaptap qoıatyn maı sińgen jamylǵyshty aıtatyn. Kemede zeńbirektiń dárisi men oqtary qalǵany esime sart ete qaldy: qaraqshylar ony qoımadan op-ońaı-aq ala alady: qulpy baltamen bir soqqannan qalmaıdy.

— Izrael Flınttiń zeńbirekshisi bolypty, — dedi Greı qyryldaı sóılep.

Men qaıyqty týra jaǵaǵa burdym. Aǵys básendep, endi qalaǵan jaǵymyzǵa júzetindeı boldyq, biraq áli de júrisimiz ónbeı keledi. Qaıyqtyń rýli yryqqa jaqsy kónetin boldy. Biraq, eregiskendeı, qaıyq qazir "Ispanolaǵa" kóldeneńdeı júzip keledi, kózdep atýǵa, tipti, yńǵaıly keldik.

Jeksuryn Izrael Hendstiń palýbada oqty dúńk-dúńk etkizip domalatyp kele jatqanyn kórip te, estip te otyrmyn.

— Ortamyzdaǵy eń mergen qaısymyz? — dep surady kapıtan.

— Mıster Trelonı ekeni kúmánsyz ǵoı, — dedim men.

— Mıster Trelonı, qaraqshylardyń bireýin oqqa ushyryńyzshy. Múmkindigi bolsa, Hendsti, — dedi kapıtan.

Trelonıdiń júzi bolat qanjardaı sup-sýyq eken. Myltyǵynyń oqtalýyn tekserip aldy.

— Tek, saq bolyńyz, ser, — dedi kapıtan, — qaıyǵymyzdy aýdaryp ala kórmeńiz. Al sizder daıyndalyp otyryp, myltyq atylǵan kezde qarsy jaqqa qısaıyp, qaıyqty teń ustaýǵa tyrysyńyzdar.

Skvaır myltyǵyn kezendi, eskishter esýin tıa qoıdy, biz qaıyqtyń erneýine taıaý yǵysyp, ony tepe-teń ustaýǵa tyrystyq, bári oıdaǵydaı shyqty: qaıyqqa bir tamshy da sý kirgen joq.

Qaraqshylar bul eki ortada zeńbirekti vertlúgada buryp, Hends prıboınıkti ázirlep, zeńbirektiń aýyz jaǵyna kelgen eken, kózdeýge jaqsy nysana bola qaldy. Biraq, ne paıda, jolymyz bolmady. Trelonı atqan kezde Hends áldenege tómen eńkeıdi de, oq onyń ústinen zý etip ótip, basqa bir matrosqa tıdi.

Jaraly matros aıqaı salǵanda onyń daýsy tek kemede onyń qasynda turǵandardyń ǵana emes, jaǵada júrgenderdiń de daýsyna ulasyp, azan-qazan boldy da qaldy. Qarasam, ormannan shyǵa-shyǵa kelgen qaraqshylar qaıyqtaryna qaraı júgirip barady eken.

— Qazir qaıyqtaryna minetin boldy, ser, — dedim men.

— Ese túsińder! — dep aıqaılady kapıtan. — Endi qaıyq aýdaryla ma, joq pa, báribir jaǵaǵa jetip úlgermesek, quryǵanymyz.

— Ser, tek bir qaıyq qana shyǵaıyn dep jatyr. Ekinshi qaıyqtyń komandasy bizdiń jolymyzdy kesý úshin jaǵamen júgirip ketken sıaqty, — dedim men.

— Júgirip jetý onsha ońaıǵa túse qoımas, — dedi kapıtan. — Teńizshilerdiń qurylyqta shapshańdyq kórsete qoıýy qıyn nárse. Olardan qoryqpaımyn, zeńbirekten qorqam! Saıtan alǵyr! Meniń zeńbiregim kózdegen jerden dál tıetin edi. Skvaır, zeńbirektiń biltesin tutatqan boıda aıtyńyzshy, biz qaıyqtyń baǵytyn ózgerte qoıaıyq.

Júginiń aýyrlyǵyna qaramastan, qaıyǵymyz endi kádimgideı tez júzip keledi jáne ishine sý da kirgen joq. Eskekti otyz-qyryq ret siltesek-aq boldy, orman túbindegi sý keıin serpilgende, jalańashtanyp qalǵan qum qaırańǵa jetip-aq barar edik. Qaraqshylardyń qaıyǵynan endi qoryqpasaq ta bolatyn boldy: múıis tasasynan qaıyq kórinbeı qaldy.

Álginde ǵana bizge kedergi bolǵan aǵys endi jaýlarymyzdyń da bizdi qýyp jetýine kedergi jasady. Bizge qaýip tóndirip turǵan tek zeńbirek qana.

— Sál kidirip, taǵy bireýin atyp túsirsek, tipti jaqsy bolar edi, — dedi kapıtan.

Biraq, zeńbirektiń qaıtkende de atylatyny anyq boldy. Qaraqshylar jaraly joldasyna kóńil de bóler emes, ol tiri eken, jyljyp áregirek ketýge tyrysyp jatqany bizge kórinip tur.

— Daıyn boldy! — dep aıqaılap jiberdi Skvaır.

— Toqtaı qal! — degen kapıtannyń daýsy da jańǵyryq sıaqty sańq ete qaldy.

Kapıtan men Redrýt jalma-jan bar kúshterimen keıin qaraı ese bastap edi, qaıyqtyń quıryq jaǵy sýǵa kómilip ketti. Gúrs etip zeńbirek atyldy. Djımniń estigeni de osy daýys bolatyn, al bunyń aldyndaǵy Skvaırdyń atqany onyń qulaǵyna shalynbapty. Zeńbirek oǵynyń qaıda túskenin biz baıqaı almaı qaldyq. Meniń oıymsha, oq bizdiń basymyzdan zý etip óte shyqty, al oq kótergen jel bizdi baqytsyzdyqqa ushyratty.

Qalaı bolǵanda da zeńbirek atylysymen-aq qaıyǵymyzdyń art jaǵy sýǵa kómilip ketti jáne birte-birte búkil qaıyǵymyz jaılap bata bastady. Bul ara onsha tereń emes eken, nebary úsh fýttaı ǵana eken. Kapıtan ekeýimiz bir-birimizge qarsy qarap, sýdyń túbine aman-esen aıaǵymyzdan tik basyp turyp qalyppyz. Qalǵan úsheýi sýǵa bir-bir súńgip shyǵyp, yrsyldap, túkirinip turyp jatyr.

Shyndyǵynda, biz ońaı qutylyppyz — qaterge ushyraǵan eshkim joq, bárimiz de aman-esen jaǵaǵa shyqtyq. Biraq, azyq-túlik, oq-dári qorymyz sý túbinde qaldy jáne eń qıyny — qolda bar bes myltyqtyń tek ekeýi ǵana sýǵa tımeı, aman qalypty: men myltyǵymdy ózim batyp bara jatqanymda, úırengen ádet boıynsha, joǵary kóterip, aman alyp qaldym, al tájirıbesi mol kapıtan myltyǵyn arqasyna asynǵanda, qulaǵyn joǵary qaraı ilgen eken: ol myltyq ta sýdan aman qaldy. Qalǵan úsh myltyq sýǵa qaıyqpen birge súńgidi.

Orman ishinen, tipti jap-jaqyn-aq jerden daýystar estile bastady. Endi bolmasa bizdi aǵash sharbaqtan bólip tastaýy da múmkin edi. Oǵan qosa, bes-alty qaraqshy birden shabýyl jasar bolsa, Hanter men Djoıs tótep bere ala ma, joq pa degen kúdigimiz taǵy bar. Hanter — tabandy kisi, al Djoısqa shúbálymyz, óıtkeni ol ózi elgezek, sypaıy qyzmetshi ekeni ras edi. Mysaly, shetkamen kıim tazalaýǵa jiberseń, tipti sheber-aq, al biraq soǵysýǵa kelgende qolynan túk kelmeıtin.

Búkil oq-dárimizdiń, búkil azyq-túligimizdiń teń jartysyndaıy tıelgen beıshara qaıyǵymyzdy jaıyna tastap, sol úrpıisken túrimizben sýdy jaıaý keship, jaǵaǵa shyqtyq.

XVIII TARAÝ

Doktor áńgimesin jalǵastyra túsedi.

Alǵashqy kúngi shaıqastyń aıaqtalýy

Aǵash sharbaq pen eki aradaǵy ormandy boılaı bar pármenimizben júgirip kelemiz, qaraqshylardyń daýystary da barǵan saıyn jaqynyraqtan estile bastady. Keshikpeı-aq olardyń aıaq dúrsilderin, qurǵaq butaqtardyń tysyrlap synǵan dybystaryn da estidik. Olar qalyńnyń arasymen júgirip keledi.

Bastalǵaly turǵan bul shaıqastyń oıynshyq emes ekenin túsindim de, myltyǵymdy tekserip qarap aldym.

— Kapıtan, — dedim men, — Trelonı kózdegenin qapy jibermeıtin mergen bolatyn, biraq onyń myltyǵyna sý tıdi. Oǵan óz myltyǵyńyzdy berińizshi.

Olar bir-birimen myltyqtaryn almastyrysty, burynǵysynsha únsiz, sabyrly kele jatqan Trelonı bir sát toqtaı qalyp, myltyǵynyń oqtalýyn tekserdi. Osy arada ǵana Greıdiń qarýsyz ekenin baıqadym da, oǵan ózimniń qanjarymdy usyndym. Ol qolyna túkirip jiberip, qabaǵyn qatýlana túıip, qanjardy jalaqtata aýany zý-zý etkizin osyp-osyp jiberdi. Munysyna biz qýanyp qaldyq, óıtkeni qanjardy ár sermegenniń ózi jańadan qosylǵan odaqtasymyzdyń óziniń tamshy qany qalǵanynsha tiresetininiń dálelindeı edi.

Álde de qyryq qadamdaı júgirip, ormannyń shetine jetip ek, aǵash sharbaqtyń týra ústinen túsippiz. Sharbaqtyń ońtústik qaptalynyń orta deńgeıinen tireldik. Al tap osy sátte bosman Djob Enderson bastaǵan jeti qaraqshy daýryǵa dabyrlasa sóılesip, ormannan sharbaqtyń ońtústik-batys buryshynyń tusynan shyǵa kelgeni.

Qapelimde sasyp qalǵan olar toqtaı-toqtaı qalysty. Esterin jıǵyzyp úlgertpeı, skvaır ekeýimiz atyp-atyp jiberdik. Bekiniste otyrǵan Hanter men Djoıs ta atty. Tórt myltyq qatarynan gúrs ete túsip edi, áıteýir, zaıa ketpegen boldy: dushpannyń bireýi qulap tústi de, qalǵandary aǵash tasasyna jasyrynyp, joq boldy.

Myltyqtarymyzdy qaıtadan oqtap, qulaǵan jaýymyzdy kóreıik dep, sharbaq boıyn jaǵalap jasyrynyp kelip edik.

Ol tuıaq serippeı jan tapsyrypty, oq týra júreginen tıgen sıaqty.

Osy bir sátti qımylymyz ózimizdi qýantyp tastady. Biraq, kútpegen jerden buta arasynan tapansha tyrs ete tústi de, oq meniń qulaǵymnyń túbin janap, zý etip óte shyqty, beıshara Tom Redrýt teńselip ketti de, uzynynan jerge gúrs etip qulap tústi. Skvaır ekeýimiz qabattasa buta jaqqa atyp-atyp jiberdik. Biraq, jaı dolbarmen atýǵa týra kelgendikten, sirá, oǵymyz zaıa ketse kerek. Myltyqtarymyzdy qaıta oqtap úlgerip, beıshara Tomǵa qaraı júgirdik.

Kapıtan men Greı ekeýi bizden buryn kep, ony qarap ta jatyr eken Kózimniń qıyǵy túsken boıda-aq onyń endi qaıtyp qatarymyzǵa qosyla almaıtynyn birden sezdim.

Bizdiń jasqanbaı, batyl oq atyp qarsy alǵanymyz qaraqshylardy sheginýge májbúr etken tárizdi, sondyqtan beıshara qoryqshyny biz esh kedergi — qıyndyqsyz-aq sharbaqtyń ústinen ári túsirip, blokgaýzǵa, bóreneden qıýlap istegen bekinis ishine kóterip apardyq.

Sory qaınaǵan kári joldasymyz-aı! Aıaýly adam edi, saparymyzdyń basynan bastap ne qaýip-qater qıyndyq bolmasyn aýyrtpalyǵyn birge kóterip kelip edi, jan tásilim eter aldynda bekinis ishine ákelip jatqyzdyq, tap osy sátke deıin ol esh nársege tań qalyp, ne esh nársege renjip, ne qorqyp kórgen emes, ne birdemege narazy bolyp, kúńkildeý degenińizdi bilgen kisi emes edi. Naǵyz troıan jaýyngerlerinshe erjúrektik kórsetip, álginde kemede korıdordy qorǵady. Ne buıryq bolmasyn únsiz qup alatyn da, buljytpaı oryndap shyǵatyn. Ózi bizdiń qaısymyzdan bolmasyn jıyrma jastaı úlken edi. Mine, sol bir tuıyq minezdi, kirshiksiz adal, kári qyzmetshi bizdiń kóz aldymyzda jan tapsyrǵaly jatyr.

Skvaır onyń aldyna baryp tizerlep otyra ketti de, qolyn súıip, jas balasha eńkildep jylap jiberdi.

— Doktor, men ólemin be? — dep surady ol.

— Jazmysh solaı boldy, dostym, — dedim men.

— Óler aldymda taǵy bireýin oqqa ushyrsam ǵoı, shirkin!

— Tom aıtshy, keshirdim deshi meni, — dedi skvaır.

— Ózimniń qojaıynymdy, myrzamdy ne keshirdim, ne keshirmedim deý maǵan laıyq pa? Bolary bolyp, óteri ótti ǵoı. Áýmın!

Ol kishkene únsiz jatty da, sodan keıin bireýimizdiń duǵa oqyp jiberýimizdi ótindi.

— Sondaı saltymyz bar ǵoı, ser, — dep, keshirim suraǵandaı bop qosyp qoıdy, sodan keıin kóp keshikpeı jan tásilim etti.

Bul eki arada kapıtan — men onyń bir túrli qoıny-qonyshy tolyp, jan qaltalary torsyıyp ketkenin baıqap qalyp em — tula boıynyń o jer bu jerinen birdemelerdi shyǵaryp jatyr, shyǵaryp jatyr. Brıtan jalaýy, Taýrat, domalaqtap oraǵan jip, qalam-sıa, keme jýrnaly jáne birneshe fýnttaı temeki shyqty. Qabyǵy arshylǵan uzyn qaraǵaı syryq taýyp ákelip, Hanterdiń kómegimen ony úıdiń tóbesine, bir buryshqa bekitti. Odan keıin ózi tóbege shyǵyp, álgi syryqqa brıtan jalaýyn baılap, joǵary kóterdi. Bul isine óziniń ábden kóńili tolǵany kórinip-aq tur. Sodan soń jerge túsip, álemde budan basqa esh jumys qalmaǵandaı, bizdiń qorymyzdy teksergishtep muqıat sanaı bastady. Degenmen, ara-arasynda Tom jaqqa kóz salyp qoıady. Al Tom jan tásilim jasaǵannan keıin, ol basqa bir jalaý ákelip, onyń ústine japty.

— Tym kúıreýik bolmańyz, ser, — dedi kapıtan, skvaırdyń qolyn qysyp. — Ol óziniń paryzyn atqarý ústinde qaza tapty. Óziniń tıisti mindetterin atqarý ústinde qaza tapqan adamnyń o dúnıedegi taǵdyryna qam jemese de bolady. Meniń dinı bilim jaǵym máz emes, biraq pikirim negizinen durys ekenine shúbám joq.

Budan keıin ol meni bólek alyp shyqty.

— Doktor Lıvsı! — dedi ol, — Skvaır ekeýińiz kómekke keme keledi dep júr edińiz ǵoı, ol ózi qansha aptadan keıin kelmek?

— Ol degen tap jaqyn arada bola qoıatyn nárse emes, — dep jaýap qattym. — Oǵan deıin apta emes, birneshe aı ótpek. Eger tamyzdyń aıaǵyna deıin oralmasaq, Blendlı kemeni sonda ǵana jibermek: budan erte de kelmes, biraq keshikpes te. Al endi kemeniń qaı ýaqytta keletinin ózińiz esepteı berińiz, — dep men sózimdi aıaqtadym.

— Iá deńiz, ser, — dep kapıtan jelkesin qasydy. — Olaı bolsa, tipti jolymyz boldy, isimizdiń sáti tústi degenniń ózinde de jaǵdaıymyz ońaı bolaıyn dep turǵan joq eken.

— Nege? — dep suradym men.

— Júk tıep oralǵan ekinshi saparymyzda sátsizdikke ushyrap, qaıyqtaǵy búkil júgimizdi qurtyp alǵanymyz ókinishti-aq boldy, ser, sizdiń "nege" degen suraǵyńyzdyń jaýaby da osy emes pe? — dedi kapıtan. Bizdiń oq-dárimiz jetkilikti bolatyn, biraq azyq-túligimiz tapshy edi. Tipti óte tapshy. Sondyqtan basy artyq adamnan qutylǵanymyzǵa, sirá, onsha ókinbesek te bolatyn sıaqty.

Osyny aıtyp, ol jalaý jamylyp jatqan marqumdy nusqady.

Osy sátte gýildep, shýyldap ushyp kele jatqan zeńbirek oǵy bekinis tóbesi ústinen edáýir joǵaryraqtan zý etip óte shyqty. Oq bizden kóp oqshaý, ormannyń arǵy tusyna baryp tústi.

— Ogo! — dedi kapıtan. — Bombylaı bastady ma? Biraq, áıteýir, olarda dári jaǵy tapshy.

Ekinshi kózdeýleri dálirek bop shyqty. Oq aǵash sharbaqtyń ishki jaǵyna bekinis úıine jeter-jetpes jerge kelip tústi de, qum ataýlyny aspanǵa bir-aq kóterdi.

— Kapıtan, — dedi Skvaır, — kemeden bekinis úıi kórinbeýshi edi. Olar, sirá, bizdiń jalaýymyzdy nysanaǵa alyp turǵan sıaqty. Sony túsirsek qaıtedi?

— Jalaýdy túsirsek qaıtedi deısiz be? Joq, ser. Tý jyǵatyn kisińiz men emes, al basqa bireý tabylyp jatsa, ózi bilsin.

Biz onyń yrqyna birden-aq kóne saldyq.

Teńizshilerdiń namysqoı joralǵy salty urys kezinde tý jyǵýǵa qarsy. Jáne oǵan qosa, bizdiń bunymyz — durys saıasat bolyp shyqty: jalaýdyń jyǵylmaı jelbirep tura berýi-senderdiń atqylaǵan áreketińnen yǵyp jatqan biz joq degen sóz emes pe?

Olar bizdi búkil kesh boıy atqylaı berdi. Bir oq basymyzdan ári asyp ketti; ekinshisi — aǵash sharbaq ishine kep qulady; úshinshisi — bekinis úıiniń týra túbine kep túsip, qumǵa sińdi. Biraq, qaraqshylar oqty nysanaǵa jetkizý úshin zeńbirek aýzyn tym joǵary kóterýge májbúr bolyp, jerge túskenshe oq kúshin joıyp, qumǵa sińip joq bolyp jatyr. Oq qulaǵan jerinen qaıta taıqyp, bizge tıedi degen qaýpimiz bolǵan joq. Bir oqtyń, tipti, úıdiń tóbesin de, edenin de tesip ótkenine qaramastan, biz olardyń atqylaǵanyna etimiz úırenip, oǵan shildelik yzyńyndaı selqos qaradyq.

— Bunyń bir jaqsy jaǵy da bolyp tur, — dedi kapıtan.

— Sirá, jaqyn mandaty ormanda qaraqshy ataýly bolmasa kerek. Sýdyń keıin serpýi kúsheıe tústi, endigi bizdiń oq-dári, azyq-túligimiz sýdan kóringen de shyǵar. Áı, sýǵa batyp shyqqan shoshqa etine qushtar bireý-mireý tabylmas pa eken?

Elden buryn Greı men Hanter yqylas bildirip, muqıat qarýlanǵan olar aǵash sharbaqtan ári asyp tústi. Biraq, shoshqa eti olarǵa buıyrmady. Qaraqshylar biz oılaǵannan góri batylyraq bolyp shyqty. Múmkin, Izrael Hendstiń zeńbiregine ábden sengendikteri shyǵar, kim bilipti?

Bes qaraqshy bizdiń sýǵa batqan qaıyǵymyzdy oq-dári, azyq-túlik salynǵan jáshik, qapshyqtarymyzdy arqalap, jaqyndatyp ákelip qoıǵan ózderiniń bir qaıyǵyna tasyp júr. Qaıyqta otyrǵandar únemi tynym almastan esip otyr, áıtpese aǵys qaıyqtaryn yqtyryp alyp ketetin jerde. Sılver qaıyqtyń quıryq jaǵynda turyp alyp, bárine nusqaý berip tur. Bári de shetinen bir-bir myltyq ustapty, ózderiniń qupıa qoımalarynan alǵan bolýy kerek.

Bórenege jaıǵasqan kapıtan keme jýrnalyna áldenelerdi jaza bastady. "Aleksandr Smollett — kapıtan, Devıd Lıvsı — keme dárigeri, Abraham Greı — aǵash sheberiniń kómekshisi, Djon Trelonı — kemeniń ıesi, Djon Hanter jáne Rıchard Djoıs — keme ıesiniń jerlesteri, ári qyzmetshileri, — mine, oz paryz-mindetterine esh qobaljýsyz, adal kúıinde qalǵan adamdar osylar ǵana. Ózderimen birge on kúnge ǵana jeterlik azyq-túlik alyp úlgergen olar búgin jaǵaǵa shyǵyp, Qazyna aralyndaǵy blokgaýz tóbesine brıtan týyn tigip otyr. Keme ıesiniń jerlesi, ári qyzmetshisi Tom Redrýtty qaraqshylar óltirdi. Iýnga Djeıms Hokıns...

Ol osyny jaza bastaǵanda men beıshara Djım Hokınstiń taǵdyry ne boldy eken dep oıǵa qaldym.

Kenet orman jaqtan bir aıqaı shyqty.

— Bireý bizdiń attarymyzdy atap daýystap tur, — dedi kúzette turǵan Hanter.

— Doktor! Skvaır! Kapıtan! Eı, Hanter, bul senbisiń? — degen bireýdiń daýsyn estidik.

Esikke qaraı tura júgirdim, aldyńǵy jaqtan Djım Hokıns te kórdi. Áıteýir, qol-aıaǵy saý, aman eken, aǵash sharbaqtyń ústinen beri qaraı syrǵyp túsip kele jatty.

XIX TARAÝ

Taǵy da Djım Hokıns áńgimeleıdi

Blokgaýzdaǵy garnızon

Brıtan týyn kórgen boıda Ben Gann qolymnan shap berip ustaı aldy, kilt toqtap turǵan jerine otyra ketti.

— Áne, ana jerdegi seniń dostaryń shyǵar, — dedi ol. — Sóz joq, solar.

— Joq, qaıta búlikshiler shyǵar, — dedim men

— Múmkin emes! — dedi ol. — Bul aralda oljashyl jentlmenderden basqa tiri jan aıaq basyp kórmegen osyndaı elsizde Sılver tek qaraqshylardyń qara týyn ǵana kóterer edi. Bul jóninen meniń tilimdi al. Mundaı ister jaıyn men jaqsy bilemin. Bular — seniń dostaryń. Sirá, shaıqasta seniń dostaryń jeńip shyqqan bolsa kerek. Olar endi jaǵada, eski sharbaq ishine jaıǵasqan. Áýelde bul aǵash sharbaqty turǵyzǵan Flınt bolatyn. Qaıda, odan beri kóp jyl ótti. Shirkin, Flınttiń basy isteıtin edi ǵoı! Onyń túbine jetken tek rom ǵoı. Sılverden basqa jan balasynan qorqyp kórip pe edi. Biraq, shynyn aıtý kerek, Sılverden kádimgideı-aq qorqatyn.

— Endeshe, aǵash sharbaq ishindegi bizdiń kisiler deseńiz, sonda barmaımyz ba? — dedim men.

— Joq, — dep Ben kelise qoımady. — Tura tur. — Sen óziń bir jaqsy bala kórinesiń, biraq qansha degenmen áli balasyń ǵoı. Al Ben Gann bolsa, ol qý. Ben Gann tekke aldanbaıdy. Eshqandaı ishimdikpen meni sen qyzyqtyra almaısyń... Jaratylysynan jentlmen dep maqtap turǵan álgi kisińdi óz kózimmen kórýim kerek, áýeli ol maǵan óziniń sertin beretin bolsyn. Tek sen meniń osy aıtqanymdy umytyp ketip júrme. Júzbe-júz sóıleskende ǵana adam bir-birine senim arta alady, mine, osylaı dep oǵan týrasyn aıt. Jáne qolyn shymshyp alýdy da umyta kórme.

Osylaı dep ol kádimgideı, shynymen, meniń qolymdy úshinshi ret shymshyp aldy.

— Al Ben Gann qajet bolsa, ony qaıdan tabýǵa bolatynyn sen jaqsy bilesiń, Djım. Búgin qaıda kezdestirseń — sol jerden tabasyń. Jáne menimen sóılesýge keletin kisiniń qolynda aq jalaý sıaqty birdemesi bolǵany jón jáne ózi jalǵyz kelsin. Osylaı dep óziń túsindirip, týrasyn aıt. Ben Gannyń da bulaı etýiniń sebebi bar ǵoı de.

— Jaqsy, — dedim men. — Oıyńyzdy túsingendeı boldym. Qoıatyn bir shartyńyz bolsa kerek, sondyqtan ne skvaırmen, ne doktordyń ózimen kezdeskińiz keledi. Sizdi búgingi kezdesken jerimizden tabamyz. Osy emes pe aıtqanyńyz?

— Al qaı kezde ornymda bolatynymdy nege suramaısyń? Qabyldaý ýaqytym — tús mezgili men alty sklánka soqqanǵa deıingi eki aralyq.

— Jaqsy, jaqsy. Endi júre berýime bola ma?

— Áıteýir, umytpaısyń ǵoı, ıá? — dep ol kúdigin jasyrmaı, nyqtaı tústi. — Tek júzbe-júz sóıleskisi keledi de jáne bunysynyń sebebi bar de, jaraı ma? Ol ekeýimiz er-azamattarsha ashyq sóılessek degenim ǵoı. Al endi júre ber, Djım, — dedi ol, burynǵysynsha qolymnan myqtap ustap jibermeı turyp. — Estip tursyń ba, Djım, eger Sılverdi kezdestire qalsań, Ben Ganndy ustap bermeısiń ǵoı, áıteýir. At quıryǵyna baılap, súıretse de aıtpaısyń ǵoı? Al endi qaraqshylar jaǵaǵa shyǵyp jaıǵasar bolsa, tańerteń óziń aınyp ketpeısiń ǵoı, ıá Djım?..

Onyń sózin zeńbirektiń gúrs etip atylǵan daýsy bólip jiberdi. Zeńbirek oǵy aǵash arasymen zý etip asyp ótip, biz sóılesip turǵan tustan júz ıardtaı jerge baryp, qumǵa qulap tústi. Ekeýimiz eki jaqqa qaraı tura qashtyq.

Bir saǵat boıy aralda zeńbirek daýsynan qulaq tundy, jolyndaǵysyn kúl-talqan qylǵan zeńbirek oǵy orman ishin alaı da, bylaı da tilip túsedi. Ózim bir ana jerge, bir myna jerge kelip jasyrynǵan bolam, biraq qaıda barsam da, zeńbirek oǵy týra maǵan qaraı ushyp kele jatqandaı bolady. Birte-birte boıymdy jınap, birshama batyldanaıyn dedim. Biraq aǵash sharbaqqa jaqyndaýǵa áli júregim daýalar emes, óıtkeni ol jaqqa zeńbirek oǵy jıirek túsip jatty. Shyǵysqa qaraı aǵash sharbaqty aınalyńqyrap baryp, aqyry, jaǵa boıyndaǵy aǵashtarǵa jettim.

Kún jańa ǵana batqan, jaǵalyqtyń baıaý jeli orman aǵashtaryn shýlatyp, surǵylttana kóringen buǵaz ústin ıirimdendirip, shymyrlatyp tur. Sýdyń keıin serpýi edáýir aýmaqtyń qum qaırańdy jalańashtap ketipti. Kúndizgi aptap ystyqtan keıin aýa edáýir salqyn tartyp, juqa qamzolmen ǵana shyqqan men qatty tońaıyn dedim.

"Ispanola" sol burynǵysynsha zákirde tur. Keme ústinde "Kóńildi Rodjer" — ólgen kisiniń qýraǵan basynyń sýreti salynǵan qaraqshylardyń qara týy — jelbirep kórinedi. Keme ústinen qyzyl jalyn burq etip bir kórindi de, zeńbirektiń sońǵy atylǵan daýsyn jańǵyryq búkil aralǵa jaıdy. Atqylaý osymen aıaqtaldy.

Buta arasyna tyǵylyp, shabýyldan keıingi ábigerlerin baqylap jatyrmyn. Jaǵanyń týra aǵash sharbaqqa qarsy tusynda birneshe adam baltalap, birdemeni qıratyp jatyr. Bizdiń beıshara kishkene qaıyǵymyzdy qurtyp jatyr eken, men ony keıin bildim. Alysyraqta, ózenniń saǵa tusyndaǵy orman arasynda úlken ot laýlaıdy. Ot pen kemeniń arasyna úzbeı bir ári, bir beri qaıyq qatynap júr. Tańerteńgi qabaǵy túsken jabyrqaý matrostar endi qaıyq eskende aıqaılasyp, kúlisip, bala qusap máz bop sóılesedi. Rom iship kóńildenip alǵandaryn daýystarynan-aq baıqap otyrmyn.

Aqyry, aǵash sharbaqqa barýǵa shyn bel baıladym. Ózim aǵash sharbaqtan edáýir jyraqta, buǵazdy shyǵys jaqtan tumshalap, sý keıin seripken kezde, sonaý Qańqa aralyna deıin sozylyp jatatyn qumdaq múıiste otyrǵan edim. Ornymnan túregelgenimde, múıistiń sonaý alys túkpirindegi alasa butalar arasynan jalǵyzdan-jalǵyz ońashalanyp, bir túrli bozǵyldana, aǵarańdap kórinip turǵan edáýir bıik jartasty baıqadym. Iá, mynaý álginde Ben Gann aıtqan aq jartastyń tap ózi boldy ǵoı, endi ózime qaıyq qajet bola qalsa, ony qaıdan izdep tabatynym belgili boldy dedim. Ormannyń shetin ala ilbip kele jatqanmyn, bir kezde aǵash sharbaqtyń eń túkpirdegi teńizden eń jyraǵyraq turǵan buryshyna kelip tap bolǵanym. Joldastarymnyń meni kórgendegi qýanǵanyn kórseńiz!

Bastan keshkenderimdi aıtyp shyǵyp, jan-jaǵyma kóz salyp otyrmyn. Aǵash úı túp-túgel — qabyrǵalary da, tóbesi men edeni de — jonylmaǵan, qyrnalmaǵan qaraǵaı baǵanalarynan qıýlastyrylyp istelipti. Edeniniń deńgeıi qum ústinen keı tusta tutas bir fýtqa, tipti bir jarym fýtqa kóterilip, joǵary tur. Kire beriste kóleńkelik qalqan jasalypty, al qalqannyń astymen sý aǵyp jatyr. Sý erekshe bir jasandy baseınge — kapıtan aıtqanyndaı "vaterlınıasyna deıin" qumǵa kómilgen, túbi oıyq kemeniń shoıyn qazanyna baryp quıyp jatyr. Úı ishinde dúnıe, zat joqtyń qasy. Tek bir buryshta sandyqsha tárizdes temir torly oshaqtyń jan-jaǵyn qalqalap, tas taqta tur; ot qansha laýlasa da, osy tastan aspaıtyn kórinedi.

Sharbaqpen qorshalǵan tóbeshiktiń bókter-bókterindegi aǵash ataýlynyń bári bir kezde qurylys úshin kesilip alynǵan eken. Kesilgen tomarlardyń qısapsyz kóptigine qaraǵanda, tym táýir shoq toǵaı quryǵanǵa uqsaıdy. Aǵash quryǵasyn, topyraqtyń ústińgi qabatyn jańbyr shaıyp, tap-taza qum jalańashtanyp qalǵan. Tek sýdyń qazannan aǵyp shyǵyp jatqan jerinde ǵana múk, qyryqqulaq, alasa butalar ósip tur. Aǵash sharbaqtyń dál túbinen bıik orman bastalady. Qorǵanysty qıyndatyp turǵan da sol orman dep edi, solary ras eken. Qurlyq jaqtaǵy ormanda ylǵı qaraǵaı, al buǵaz jaqta, — qaraǵaı jáne máńgi jasyl emen ósip tur.

Álginde aıtqanymdaı, keshte soqqan jaǵanyń salqyn jeli qalaı bolsa solaı qurastyryla salǵan myna úıdiń búkil sańylaý-tesikterinen aıaýsyz úrlep, usaq qum qıyrshyqtaryn eden ústine jańbyrsha sebelep, tolassyz tógip tur. Qum kózimizge túsip ashtyrmaıdy, qum tisimizde shyqyrlaıdy, qum iship otyrǵan tamaǵymyzǵa túsedi, qum qaınaǵan botqadaǵy túıirshik dán qusap bulaq aǵyp jatqan qazan túbinde birin-biri qýalap, aınalyp zyrlap júr. Úı murjasyz eken — tútin tóbedegi tórt buryshty jalǵyz tesikten ǵana samarqaý shyǵyp jatyr. Aldymen búkil úı ishin jaılap sharlap, bizdi jóteltip, jylatyp, sodan keıin baryp shyǵar tesigin taýyp, kókke kóterildi.

Ózimizdiń jańa joldasymyz — Greı betin tańyp alypty: qaraqshylar ony betinen jaraqattapty. Al qarıa Tom Redrýt jerlenbegen, tula boıy tastaı bop siresip, qatyp brıtan týyn jamylǵan kúıi qabyrǵa túbinde áli jatyr.

Qol qýsyryp, bostan-bos qarap otyrsaq, unjyrǵamyz túsip keter edi. Biraq, kapıtan Smollett bárimizge de jumys taýyp bere bildi. Ol bizdi qasyna shaqyryp alyp, eki kezekshi topqa bóldi. Bir topqa — doktor, Greı jáne men; ekinshi topqa — skvaır, Hanter jáne Djeıs kirdi. Kúndiz, bárimiz de silemiz qatyp sharshappyz, sonda da kapıtan bir-ekeýimizdi ormanǵa otynǵa jumsady, ekeýimizge Redrýttyń kórin qazýdy buıyrdy. Doktor aspaz boldy, meni esik aldyna kúzetshi jasady, al kapıtannyń ózi bir toptan ekinshi topqa baryp, bárimizdiń de kóńilimizdi aýlap, kómektesýmen júrdi.

Doktor tútinnen qyp-qyzyl bop jasaýraǵan kózderine damyl bermek bop aýyq-aýyq esik aldyna shyǵyp, taza aýa jutyp, menimen bir-eki aýyz sóz qaqtyǵystyryp ketedi.

— Myna Smollett degen menen asyp tústi, — dedi ol bir joly. — Eshkim zorlamaı, ózim moıyndap tursam, shynynda da, solaı shyǵar, ıá Djım?

Taǵy birde únsiz biraz turdy da, moınyn buryp, betime synaı qarap:

— Álgi Ben Gann degenniń ózine senýge bolatyn adam ba? — dep surady.

— Bilmeımin, ser, — dedim men — Azdap mıy aýyspasa qaıtsin..

— Aýyssa aýysýy da múmkin, — dedi doktor. — Úsh jyl boıy elsiz aralda jalǵyz tursa, tyrnaǵyn sorýdan basqa kásibi bolmasa, ondaı adamnyń mıy aýyspaı qaıtýshy edi? Ondaı adam biz ekeýimizdeı bola almaıdy, Djım. Adam degenniń jaratylysynyń ózi sondaı ǵoı. İrimshik jeýdi arman etedi dediń be sen?

— Iá, ser, — dedim men.

— Jaraıdy, Djım, — dedi ol. — Kórdiń be, tátti jeýdi unatýdyń da paıdasy tıdi. Sen osy meniń shaqshamdy kórgeniń bar ma? Al biraq odan nasybaı atqanymdy kórgen joqsyń. Shaqshamda temeki emes, bir kesek parmezan — ıtalán irimshigi jatatyn. Sol irimshikti biz endi Ben Gannǵa beremiz!

Keshki asymyzdy isher aldynda biz qarıa Tomdy qumǵa kómip, jerlep, sál ýaqyt bas kıimimizdi sheship taǵzym ettik.

Ormannan taý tóbe etip otyn jınap ákelip edik, biraq kapıtan ony da qanaǵat tutpady.

— Ózderińdi erteń jumysqa jegińkiremese bolmaıdy eken, — dedi ol basyn shaıqap.

Ystalǵan shoshqa etin jep, bir-bir stakannan ystyq sharap iship, kapıtan, skvaır jáne doktor — úsheýi aqyldasýǵa ketti.

Biraq, sirá, oılaryna onsha utymdy eshteme orala qoıdy ma eken! Azyq-túligimiz tym az, kómek kelýinen kóp buryn-aq ashtan óletinimiz sózsiz. Biz úshin shyǵar jol bireý ǵana: qaraqshylardy neǵurlym kóbirek óltirýimiz kerek, olardyń qara týlaryn jyqqansha nemese "Ispanolaǵa" minip ashyq teńizge shyqqansha óltire berý kerek, óltire berý kerek. On toǵyz edi, sodan qazir on besi qaldy, olardyń da ekeýi jaraly, al zeńbirek qasynda oq tıgen bireýi, eger ólip tynbasa, qaıtkende de aýyr halde jatsa kerek. Múmkindigi bolsa-aq sát saıyn atqylaı bermesek bolmaıdy. Óz adamdarymyzdyń aman bolýyn muqıat qadaǵalap, senimdi eki odaqtasymyz bar ekenin — bizge rom men aýa raıy kómektesetinin esimizde ustaǵanymyz jón.

Rom paıdasyn qazirdiń ózinde-aq tıgize bastady. Qaraqshylar bizden jarty mıldeı jerge ornalasqan, biraq sonyń ózinde de túnniń bir ýaǵyna deıin olardyń án salyp, aıqaı-shý shyǵaryp jatqany jaqsy estilip turady. "Keshikpeı aýa raıy da paıdasyn tıgize bastaıdy, — dep, doktor basyndaǵy parıgimen sert etti, — qaraqshylardyń lageri batpaqqa tıip tur, dári-dármek atymen joq, bir aptadan keıin-aq teń jarymyn bezgek baýdaı túsiredi", — dedi ol.

— Sonymen, — dedi doktor, — bizdi salǵan jerden jahannamǵa jiberip úlgermese, keıin olar ózderi-aq qýana-qýana araldy tastaı qashyp kemege oralýlary tıis. Qoldarynda keme bolǵasyn-aq: eski kásipterine aýysyp, teńizge shyǵyp, tonaýshy bolýlaryna árqashan da múmkindikteri bar emes pe?

— Bul — qaraýymdaǵy kememnen tuńǵysh ret aırylýym boldy, — dedi kapıtan Smollett.

Men ábden silem qata sharshaǵan ekenmin. Ári aýnap, beri aýnap, kópke deıin uıyqtaı almaı jattym, sodan bir kezde qatyp uıyqtap ketippin.

Aıqaı-shý shyqqanǵa oıanyp ketsem, jurttyń bári áldeqashan turyp, tamaqtaryn iship, kóp etip otyn jınap qoıypty.

— Aq jalaý kóterip keledi, — dedi bireý.

Sol boıda tańyrqaǵan ekinshi daýys estildi:

— Sılverdiń ózi eken!

Men ushyp túregeldim de, kózimdi ýqalap-ýqalap jiberip, qabyrǵadaǵy myltyq atatyn tesikke júgirdim.

XX TARAÝ

Sılver parlamenter bolyp keldi

Shynynda da, aǵash sharbaq janyna eki adam keldi. Bireýi — aq shúberekti olaı da, bulaı da bulǵaıdy, al ekinshisi — bul basqa eshkim de emes, Sılverdiń dál ózi bop shyqty — qyńq etpesten onyń qasynda tur.

Ýaqyt áli tym erte bolatyn. Tańerteńgilik kezdiń tap osyndaı salqyn bolǵanyn buryn-sońdy kórgen emespin. Sýyq etimnen ótip, súıegime jetkendeı. Aspan shaıdaı ashyq, jarqyrap tur, aǵashtardyń ushar bastary shyǵyp kele jatqan kún sáýlesimen qyzǵylttanyp kórinedi, biraq tómende, qasyndaǵy serigimen birge Sılver turǵan jerde, áli de qap-qarańǵy bop kóleńke jatyr. Olardyń aıaqtarynyń astynan batpaq betinen túni boıy ushqan bý býda-býda appaq tuman bop, aspanǵa kóterilip keledi. Túnniń óte salqyn bolýy jáne únemi tuman túsip turýy — bul araldyń eki birdeı aıyqpas derti bolsa kerek. Sóıtip, aral dymqyldy, bezgekti, kesapatty jer bolyp shyqty.

— Árqaısyń óz oryndaryńa baryńdar! — dedi kapıtan. — Bular bir aıla oılap tapqan boldy, sol úshin ant-sý ishýge barmyn. — Budan keıin ol qaraqshylarǵa qarap sóıledi. — Kim bul kele jatqan? Toqtaı qalyndar, áıtpese atamyz! — dep aıqaılady.

— Biz aq jalaýmen keldik! — dep Sılver de aıqaılap jatyr.

Kapıtan esik aldyndaǵy kóleńke qalqanǵa shyǵyp, jaý oǵynan qaýipsiz bolý úshin tasada turdy. Biz jaqqa qarap, keıin burylyp, buıryq ta berip jatyr:

— Doktordyń otrády — myltyq atatyn tesikterge baryp, saqshylyqqa turyńyzdar! Doktor Lıvsı, soltústik qabyrǵaǵa barýyńyzdy ótinem; Djım — shyǵys qabyrǵaǵa; Greı — batys qabyrǵaǵa baryńyzdar. Ekinshi kezektegiler — myltyqtaryńyzdy oqtańyzdar! Tez qımyldańyzdar! Jáne saq bolyńyzdar!

Budan keıin ol qaıtadan qaraqshylarǵa qaraı burylyp sóıledi.

— Aq jalaýmen kelgende, bizden ne qalamaqsyzdar? — dep aıqaılady ol.

Bul joly Sılver emes, ekinshi qaraqshy jaýap qatty.

— Ser, sizderdiń borttaryńyzǵa kóterilip, kapıtan Sılver sizdermen shart jasasqysy keledi, — dep aıqaılady ol.

— Kapıtan Sılver dedińiz be? Men ózim ondaı kapıtandy estigen emespin. Ol kim edi ózi? — dep surady kapıtan.

Biz onyń báseńirek daýyspen:

— Qaraı kórińiz! Kapıtan bolyp ta úlgeripti! Sheni tym tez ósken eken! — degenin estidik. Uzyn tura Djon ózi jaýap qatty:

— Bul — men ǵoı, ser. Siz qashyp ketkennen keıin, ser, bizdiń beıshara jigitter meni ózderiniń kapıtany etip saılap edi. — "Qashyp ketkennen keıin" degen sózderdi ol erekshe bir ekpinmen aıtty. — Biraq biz sizge qaıtadan baǵynýǵa ázirmiz, tek qoıatyn belgili bir shartymyz bar: eger bizben kelisimge keletin bolsańyz — baǵynamyz. Al ázirshe, kapıtan Smollett, meni aman-esen qaıtaramyz, aǵash sharbaqtan uzap ketkenshe oq atpaımyz dep ýáde berseńiz eken.

— Sizben sóılesýge meniń eshqandaı zaýqym bolyp turǵan joq, — dedi kapıtan Smollett. — Al eger naǵyz sóıleskińiz kelse, beri taman kelińiz. Bir sumdyq oılap, opasyzdyq ister bolsańyz, onda bizge renjimeıtin bolasyz.

— Osy aıtqanyńyzdyń ózi de jetip jatyr, kapıtan, — dep, Uzyn tura Djon kóńildene tústi. — Bir aýyz sózińizdiń ózi de jetkilikti ǵoı. Sizdiń jentlmen ekenińizdi bilemin ǵoı, kapıtan, aıtsańyz-aq oǵan shúbásyz senýge bolady.

Aq jalaý ustaǵan kisiniń Sılverdi toqtatyp, jibermeýge tyrysqanyn biz kórip turmyz. Oǵan tań qalatyn da eshtemesi joq-tyn, óıtkeni kapıtan olarmen onsha sypaıy sóılesip turǵan joq. Biraq, Sılver oǵan qaýip bar dep oılaýdyń ózi de soraqylyq qoı degendeı, ıyǵynan qaǵyp, kúlip qana jaýap qatty. Ol aǵash sharbaqqa jaqyndap kelip, aldymen ishke qaraı baldaǵyn laqtyryp túsirdi de, sodan keıin op-ońaı, tep-tez ózi de tyrmysyp shyǵyp, sekirip tústi.

Shynymdy aıtaıyn, osynyń bárine aýzymdy ashyp qaraımyn dep, ózimniń saqshylyq mindetimdi atqarýdy múlde esimnen shyǵaryppyn Shyǵys jaq qabyrǵadaǵy myltyq atatyn tesikti, ıaǵnı ózimniń kúzet ornymdy jaıyna tastap, kapıtannyń jelke tusyna kep turyp alyppyn; al kapıtan bolsa, eki shyntaǵyn tizesine tirep, qoldarymen jaǵyn taıanyp, ishindegi sýy júz qubylyp atqylap, qum, qıyrshyq tastar birin-biri qýalaı bılep, úıirilip jatqan temir qazannan kóz almaı, tabaldyryqqa quıryǵyn qoıyp: "Qyz-jigitter, erińizder sońymnan", — dep murnynan ándetip jaıbaraqat otyr.

Sılverge tóbeniń bókterin boılap, joǵary kóterilý azappen teń boldy. Óziniń baldaǵymen ol sýsyldaǵan qum basqan qulama bókterde, qaırańǵa keptelgen kemedeı, tipti dármensiz eken. Biraq, bárine de sabyrlylyqpen únsiz tózip, kapıtannyń aldyna deıin ózi kelip, asqan bıpazdyqpen áskerı sálem berdi. Ústine eń táýir kıimin kıipti: tolyp jatqan jyltyraq jez túımesi bar, tizesinen keletin uzyn kók shekpen kıipti, basynda juqa, názik kestelermen kómkerilgen, jelkesine qaraı shalqaıta kıgen qalpaǵy bar.

— Iá, jarqynym, siz ekensiz ǵoı, — dedi kapıtan, basyn kóterip. — Otyryńyz.

— Kapıtan, úıge kirgizseńiz etti. Mynadaı tańerteńgilik salqynǵa, ser, qumǵa otyrǵym kelmeı tur, — dep Uzyn tura Djon jalyna sóıledi.

— Sılver, adal ómir súrseńiz, qazir ózińizdiń kambýzyńyzda otyrmas pa edińiz? — dedi kapıtan. — Ózińiz emes pe kináli. Al osy kelgenińizde: kemedegi aspaz retinde kelseńiz — sizben jón sóılesýime bolady, al eger kapıtan Sılver retinde, búlikshi, qaraqshy retinde kelseńiz, onda menen dar tozaǵynan basqa eshteme kútpeı-aq qoıyńyz.

— Jaraıdy, jaraıdy, kapıtan, — dedi aspaz, qumǵa otyryp jatyp. — Tek keıin ornymnan turarda qol ushyn berersiz... Jalpy ózderińiz jaman jaıǵaspapsyzdar! Áı, mynaý Djım be, áı? Qaıyrly tań, Djım... Doktor, saýlyǵyńyzǵa quldyq! E, ózi bárińiz tatý otbasyndaı túgel jınalypsyzdar ǵoı... bul sózimniń, sirá, artyqshylyǵy joq shyǵar.

— Jarqynym, kelgen jumysyńyzǵa kóshińiz, — dep kapıtan bólip jiberdi. — Jaı kelip pe edińiz, sóıleı berińiz.

— Aıtýyńyz durys-aq, kapıtan Smollett, — dedi Sılver. — Bárinen mańyzdysy, árıne, jumys qoı. Shynymdy aıtaıyn, búgin túnde sizder qýlyqtaryńyzdy asyrdyńyzdar. Kisilerińizdiń bireýi kim bolsa da, ganshpýgpen soǵýǵa sheber eken. Sodan meniń adamdarymnyń qaısybiri — joq, qaısybiri emes-aý, tipti shetinen bári de — qatty shoshynyp, záreleri joq. Shynymdy aıtsam, men ózim de qaıranmyn. Shart jasasýǵa kelýim de, múmkin, sonyń áseri shyǵar. Biraq, kapıtan, ótirik aıtsam, najaǵaı ursyn, muny ekinshi qaıtara isteýge jol bermeıtinimiz anyq dep bilińiz. Barlyq jerge kúzetshi qoıyp, romdy da shamalap bermekpiz. Sizder, múmkin, bári qıraı mas boldy dep oılaǵan shyǵarsyzdar. Joq, senseńiz, ıtshe silem qatyp sharshaǵanym bolmasa, men, tipti de mas emes edim. Átteń, bir sekýnd burynyraq oıanǵanymda sizder qutyla almaıtyn edińizder. Júgirip jetip kelsem, ol áli tiri eken.

— Sonymen? — dedi kapıtan Smollett sabyrly, salqyn qalpyn buzbastan.

Sılverdiń bul aıtqandary kapıtan úshin jumbaq bolatyn, biraq ol qynq etip syr bildirmedi. Biraq men ózim birdemelerdi túsinip qalǵan sıaqtymyn. Esime Ben Gannyń sońǵy sózderi tústi. Sirá, ol túnde ot qasynda mas bolyp, qırap jatqan qaraqshylardyń lagerine barǵany ǵoı. Endi jaýdyń on tórti ǵana tiri qaldy, muny bilýim — ózimdi kóńildendirip, serpiltip tastady.

— Aıtaıyn degenim, — dep bastady Sılver, — maqsatymyz — qazyna bolǵandyqtan, biz ony, árıne, tappaı qoımaımyz. Al sizderge bas saýǵalaý kerek, buǵan tolyq qaqylaryńyz da bar. Jáne karta sizderde ǵoı, solaı emes pe?

— Bolýy da múmkin, — dedi kapıtan.

— Sizderde karta bar ekenin jaqsy bilem, — dep Uzyn tura Djon sózin jalǵastyra tústi. — Tek menimen salqyn sóılesýińizge tańym bar. Budan sizge túser paıda joq. Bizge keregi karta ǵana, al sizdiń óz basyńyzǵa eshqandaı jaman oıym bolsa ne deısiz...

— Jarqynym, osy sandyraǵyńyz da jeter, — dep, ony kapıtan bólip jiberdi. — Ondaıyńyzǵa sene qoıatyn kisińiz men emes. Nıet-pıǵylyńyzdy aına qatesiz-aq túsingenbiz. Biraq qorqa qoımadyq. Qolyńyz tym qysqa kórinedi.

Kapıtan oǵan jaıbaraqat bir qarap, aspaı-saspaı qalıanyna temeki nyǵarlady.

— Álgi Eıb Greı bolmaǵanda..., — deı bastap edi Sılver, mıster Smollett qatty aqyryp jiberdi:

— Toqtatyńyz! Greı maǵan eshteme de aıtqan joq, men odan eshteme de suraǵanym joq. Tipti, jasyrmaı-aq qoıaıyn: men qolymnan kelse, sizdi de, ony da búkil osy qarǵys atqyr araldy da tas-talqan qylyp, kúlderińizdi kókke ushyrar em. Mine, aınalaıyn, bilgińiz kelse, sizderdeı qaraqshylar týraly pikirim osy.

Kapıtannyń kenet ashýǵa býlyǵa qalǵany Sılverge unaı tústi.

— Meılińiz bilsin, — deı saldy ol. — Ne oılasańyz da meılińiz bilsin, oǵan tyıym salaıyn dep otyrǵan men joq... Kapıtan, temeki shekkińiz kelgen sıaqty edi... Ruqsat etseńiz, men de sheger em.

Qalıanyna nyǵyzdap temeki toltyryp, ol da temeki shekti. Eki er adam birde bir-birinen kóz almaı qaraǵyshtap, birde únsiz temekilerin sorǵyshtap, birde túkirip tastaý úshin ilgeri eńkeıip uzaq otyrysty. Bulaı arbasýlaryn anadaıdan kórý, teatr oıynynda otyrǵandaı, tipti qyzyq bolady eken.

— Shartymyz mynadaı, — dedi, aqyrynda, Sılver. — Qazynany tabýymyz úshin bizge kartany beresizder, bizdiń beıshara teńizshilerimizdi tasadan atyp nemese uıyqtap jatqan jerlerinde basyn jarýlaryńyzdy qoıasyzdar. Osyǵan kelisseńizder, qaı tańdaǵanyńyzdy alýlaryńyz úshin usynatyn eki jolymyz bar. Birinshi jolymyz — qazynany tıep bolǵannan keıin, kemege oralýlaryńyzǵa múmkindik beremiz de, keıin aman-esen, áıteýir, bir jaǵaǵa aparyp, túsirip ketemiz, bul aıtyp otyrǵanym — ımandaı shynym dep bilińiz. Matrostarymnyń kóbi sizderge tisterin qaırap júr, sondyqtan bul jol sizderge unamas ta. Endeshe, ekinshi jol usynbaqpyn: sizderdi osynda, aralda qaldyramyz. Azyq-túlikti qaq jaryp, birdeı etip bólemiz jáne birinshi kezdesken kemeni sizderge jiberemin dep ýáde ete alam. Meniń aqylymdy alsańyz — osy sharttarǵa keliskenderińiz jón. Budan artyq utatyn eshtemelerińiz de joq. Ana jaqtaǵy, úıdegi adamdaryńyzdyń bári de, — dep ol daýsyn kóterińkireı sóıledi, — meniń aıtqandarymdy estigen shyǵar dep oılaımyn, óıtkeni jalǵyz sizge emes, bárińizge arnap aıtqanym ǵoı.

Kapıtan Smollett ornynan turyp, qalıanynan sol jaq alaqanyna temeki kúlin qaǵyp túsirdi.

— Bar bolǵany osy ǵana ma? — dedi ol.

— Aqtyq sózim — osy, ótirik aıtsam najaǵaı ursyn! — dep jaýap qatty Djon. — Eger buny qabyl almasańyz, bilip qoıyńyz, kelesi joly men sóılespeımin, meniń ornyma myltyq sóılesetin bolady.

— Óte jaqsy, — dedi kapıtan. — Endi meniń sózimdi tyńdap kórińiz. Eger qarýlaryńyzdy tastap, bir-birlep osynda keler bolsańyz, onda men aıaq-qoldaryńyzdy buǵaýlap, Anglıaǵa jetkizip, ádil sotqa berem dep mindetime alǵan bolar em. Al buǵan kelispeseńizder, esterińizde bolsyn: meniń atym — Aleksandr Smollett degen bolady, men ózim myna brıtan týynyń astynda nyq basyp turǵan kisimin jáne bárińizdi shetińizden jahannamnyń túbine jiberetin de osy menmin. Bilip qoıyńyz, qazynany sizder taba almaısyzdar. Kemege minip ketý de qoldaryńyzdan kelmeıdi, óıtkeni aralaryńyzda keme júrgize biletin bir adam joq. Tipti ózderińizdiń soǵysý da qoldaryńyzdan kelmeıdi eken: bes adamyńyzdyń jalǵyz Greıge áli kelgen joq, ol bárinen op-ońaı qutylyp ketti. Kapıtan Sılver, kemeńiz balshyqqa belshesinen batqanda da jaman batty dep bilińiz jáne jýyq arada odan shyǵa da almaısyzdar. Budan keıin jáne mundaı jón sóz estımin dep te oılamańyz. Al keleside taǵy da kezdeser bolsaq, jalǵyz oq jalynsyn, tý syrtyńyzdan julynyńyzdy úzbesem kórermin. Endi tezirek taıyp otyryńyz, qarashyǵym! Kidirmegenińiz abzal!

Sılver ashý qysyp, kózi shatynap sharasynan shyǵa jazdady... Qalıanynan temekisin qaǵyp túsirdi.

— Túregeleıin, qolyńyzdy berińizshi, — dedi qattyraq daýystap.

— Qolymdy bermeımin! — dedi kapıtan.

— Qolyn berer kim bar eken? — dedi Sılver aqyryp.

Eshqaısymyz ornymyzdan da qozǵalmadyq. Boqtyq sózderdi jaýdyra túsip, Sılver kire beristegi kóleńke qalqanǵa deıin jorǵalap jetti de, sodan ustap tartyp baryp, ornynan turdy. Aǵyp jatqan bulaqqa túkirip jiberdi.

— Men úshin sizder de bir, myna túkirigim de bir, — dedi ol aıqaı salyp. — Bir saǵattan keıin myna ólmeshi blokgaýzdaryńyzdy bir bóshke sharap qusatyp qyzdyrmasam kórersińder. Kúlip qalyńdar, najaǵaı túskirler, kúlip qalyńdar! Bir saǵattan keıin basqasha kúletin bolarsyńdar! Sonda tiri qalǵandaryń, búıtkenshe ólgenim jaqsy edi demeseńder kórermin áli!

Taǵy bir boqtap alyp, qumǵa batyp, qısalańdaı basyp ketip bara jatty. Sharbaqtan ári túspek bop tórt ret tyrmysyp kórip edi, tórt retinde de qulap tústi. Aqyrynda, aq jalaý ustaǵan kisi kelip kómektesip, ári qaraı alyp shyqty da, ekeýi á degenshe-aq aǵash arasyna sińip, joq boldy.

XXI TARAÝ

Shabýyl

Sılver ábden qarasyn úzip, kórinbeı ketkenshe, odan kóz almaı qarap turǵan kapıtan endi bizderge burylyp, kúzette, óziniń tıisti ornynda jalǵyz Greı ǵana turǵanyn baıqady.

— Oryndaryńyzǵa baryńyzdar! — dep aqyrdy ol. Árqaısymyz óz tesigimizge qaraı tura júgirdik.

— Greı, seniń atyńdy men keme jýrnalyna jazyp qoıam. Naǵyz teńizshi ekensiń, óz mindetińdi jaqsy atqardyń. Mıster Trelonı, men sizge qaıran qaldym, ser!.. Doktor, siz áskerı mýndır kıgen adam emes pe edińiz?! Fontenýa túbinde óz mindetińizdi osy búgingideı atqarǵan bolsańyz, onda jatqan tósegińizden turmaı-aq qoısańyz da eshteme etpeıdi eken!

Doktordyń kisileri tesikteriniń qasyna jetip te úlgerdi, qalǵandary myltyqtaryn oqtap jatty. Bárimiz de qatty uıalyp, qyp-qyzyl bop ketippiz. Kapıtan bárimizdi ún-túnsiz baqylap tur. Sodan keıin qaıtadan sóıledi.

— Dostarym meniń, — dedi ol, men Sılvermen, kemeniń búkil zeńbirekterinen oq atqandaı, aıbar kórsetip sóılestim. Sóıtip, onyń ádeıi jynyna tıdim. Onyń aıtqanyna sensek, bir saǵat ótpeı-aq olar bizge shabýylǵa shyǵýǵa tıis. Olardyń san jaǵynan bizden kóp ekenin bilesizder, biraq onyń esesine biz qamal ishinde otyrmyz. Osydan az ýaqyt buryn men ózimiz tártip saqtaı biletin shyǵarmyz dep oılap em. Jeńip shyǵatynymyzǵa men ózim kámil senemin, biraq jeńý úshin jeńiske talpynbasaq bola ma?

Budan keıin ol birimizden soń birimizdiń qasymyzǵa kelip, bárin tekserip, baıqap kórdi de, bul joly bári durys eken dep amalsyz moıyndady.

Úıdiń eni qysqaraq eki qabyrǵasynda: shyǵys jaq jáne batys jaq qabyrǵasynda — eki-ekiden ǵana tesik jasalǵan eken. Esik shyǵarylǵan ońtústik jaqta da eki tesik bar. Al soltústik qabyrǵadan bes tesik oıylypty. Jeti kisige bizde jıyrma myltyq bar bolyp shyqty. Otyndy tórt qatar etip, ár qabyrǵanyń orta tusyna úıip qoıǵanbyz. Úıilgen otyndy stol dep atadyq. Qamal qorǵaýshylarynyń alýyna ońaı bolsyn dep, ár stoldyń ústine oqtalǵan tórt myltyqtan ázirlep qoıdyq. Myltyqtardyń aralyqtarynda kózdikter jatyr.

— Otty sóndirińizder, — dedi kapıtan. — Kún jylyndy. Tútin bosqa kisiniń kózin jasaýratady.

Mıster Trelonı temir tor oshaqty syrtqa shyǵaryp, shala kómirlerdi qumǵa laqtyryp sóndirip júr.

— Anaý Hokıns áli tańerteńgi asyn ishken joq... Hokıns, tamaǵyńdy al da, óz ornyńa baryp, sol arada tamaqtan, — dedi kapıtan Smollett. — Kóp kúıbeńdeme, dostym, áıtpese ash qalasyń... Hanter, jurttyń bárine de sharap quıyp úlestirip shyq.

Biz óıtip-búıtkenshe kapıtan qorǵanys josparyn da oılastyryp úlgeripti.

— Doktor, sizge tapsyrylatyny — esik, — dedi ol. — Bárine abaı bolyńyz, biraq tym alǵa suǵyna kórmeńiz. İshte turyp, esikten syǵalap atyńyz. Hanter, sen ózińe shyǵys qabyrǵany alasyń... Djoıs, dostym meniń, batys qabyrǵaǵa ıe bola kór... Mıster Trelonı, ishimizdegi eń mergenimiz sizsiz ǵoı, Greı ekeýińiz eń uzyn soltústik qabyrǵany alyńyzdar, onda bes tesik bar. Eń qaýipti jaqtyń ózi de sol sizder jaq. Eger olar osy qabyrǵaǵa jetip, anaý tesikterden bizdi atqylar bolsa, jaǵdaıymyz birden múshkildenip qalatyny sózsiz... Hokıns, biz ekeýimizdiń mergendigimiz belgili, bizden qaıyr shamaly. Sondyqtan ekeýimiz myltyq oqtap, jurttyń bárine kómektesetin bolamyz.

Kapıtan qatelespegen eken. Kún kózi aǵash bastarynan bıiktep, sál joǵary kóterilgen kezde-aq aınala ysyp, tuman seıilip ketti. Keshikpeı-aq sharbaq ishiniń qumy tabanymyzdy kúıdirip, úıdiń qaraǵaı bóreneleriniń shyryny erip aǵa bastady. Qamzoldarymyzdy sheship, kóılekterimizdiń jaǵalaryn aǵytyp, jeńderimizdi túrinip aldyq. Árqaısymyz óz ornymyzǵa kelip, kútip turmyz. Ári kúnniń ystyǵy, ári ózimiz kútip otyrǵan qaýipten seskenýimiz bar, boıymyz býsanyp, tership kettik.

Osylaı bir saǵattaı ýaqyt ótti.

— Á, saıtan alǵyr! — dedi kapıtan. — Mezi bop kettik qoı. Greı ysqyryp bir án salyp kórseıshi.

Osy sátte ǵana ózimizge qarsy shabýyl ázirlenip jatqanyna men kúmánsyz sene bastadym.

— Ser, suraýǵa ruqsat etińizshi, — dedi Djoıs, — eger bireý-mireýdi kóre qalsam, ataıyn ba?

— Árıne! — dep kapıtan aıqaılap jiberdi.

— Raqmet, ser, — dedi Djoıs sol burynǵy jaıbaraqat, sypaıy qalpynda.

Bóten eshteme de bola qoıǵan joq qoı, biraq Djoıstyń suraǵy bárimizdiń de saqtana, sergı túsýimizge sebep boldy. Atqyshtar myltyqtaryn daıyndap, atýǵa ázirlendi, kapıtan erinderin jymqyryp, qabaǵyn túıip alǵan, úıdiń ortasynda tur. Osylaı birneshe sekýnd ótti. Kenet Djoıs myltyǵyn tesikke tyǵyp, atyp jiberdi. Onyń myltyǵynyń daýsy úzilip úlgermeı jatyp, qatarlasa atylǵan kóp myltyqtyń daýsy birinen soń biri, birinen soń biri estilip, úıimizge oq jan-jaqtan jaýdy da ketti. Birneshe oq aǵash sharbaqtyń bórenelerine tıdi. Biraq ishke bir oq ta ótpedi, keıin tútin seıilgende aǵash sharbaqtyń mańynda da, orman ishinde de burynǵysha jym-jyrt tynyshtyq ornaı qaldy. Bir de bir butaq qozǵalmaıdy. Buta arasynan bir de bir myltyqtyń aýzy jylt etip kórinbeıdi. Jaýlarymyz jerge sińip ketkendeı ushty-kúıli ǵaıyp boldy.

— Sen ózi bireý-mireýine tıgize aldyń ba? — dep surady kapıtan.

— Joq, ser, — dedi Djoıs, — sirá, tıgize almadym-aý deımin.

— Shynyńdy aıtqanyńa da raqmet, — dep kúńk ete tústi kapıtan Smollett. — Hokıns, Djoıstyń myltyǵyn oqtap ber... Doktor, qalaı oılaısyz, siz jaǵynan myltyq neshe ret atyldy?

— Dál aıtyp bereıin, úsh ret atyldy, — dedi doktor Lıvsı. — Men úsh jerden tutanǵan jalyndy kórdim — ekeýi qatar kórindi, al bireýin árirekten, batys jaqtan baıqadym.

— Úsheý dedińiz ǵoı, — dep kapıtan qaıtalap aıtty.

— Al siz jaqta qansha boldy, mıster Trelonı?

Bul suraqqa op-ońaı jaýap qaıtara qoıý múmkin emes-tin. Soltústik jaqtan myltyq kóp atyldy. Skvaır nebary jeti ret atyldy dep sendirmek boldy; al Greı, segiz nemese tipti toǵyz ret atyldy dedi. Shyǵys jaq pen batys jaqtan tek bir-bir retten ǵana atyldy. Sirá, shabýyldy soltústik jaqtan kútken jón sıaqty, al basqa tustardan atqandary tek bizdi aldaý úshin bolsa kerek. Biraq kapıtan Smollett alǵashqy bergen nusqaýyn ózgertpedi.

— Eger qaraqshylardyń sharbaqtan asyp túsý qoldarynan kelse, — dedi ol, — onda olar kez-kelgen qorǵaýsyz turǵan tesikti basyp alyp, óz qamalymyzdyń ishinde ózimizdi sabaýquıryq qurly kórmeı, qyryp salady.

Qaıtken kúnde de kóp oılanýǵa bizde ýaqyt joq edi. Kenet soltústik jaqtan qatty aıqaı shyqty da, qaraqshylardyń shaǵyn otrády ormannan júgire shyǵyp, sharbaqqa qaraı lap qoıdy. Jáne sol boıda jan-jaqtan bizdi atqylap ta jatyr. Ashyq esikten kirgen bir oq doktordyń myltyǵynyń byt-shytyn shyǵardy. Shabýylshylar maımylsha tyrmysyp, sharbaqtan asyp túspek bop, baryn salyp jatyr. Skvaır men Greı ústi-ústine atady. Úsh qaraqshy qulap tústi. Bireýi bergi jaqqa, ekeýi arǵy jaqqa qulady. Biraq, bireýi jaralanǵanynan emes, qoryqqanynan qulaǵan tárizdi, óıtkeni sol boıda ushyp turyp, qasha jóneldi de ormanǵa kirip joq boldy.

Ekeýi jerde qulap jatyr, bireýi qashyp ketti, tórteýi sharbaq ústinen aman-esen beri qaraı asyp tústi. Qalǵan qaraqshylardyń jeteýi me, álde segizi me jáne árqaısysynda birneshe myltyqtan bolsa kerek, qalyńda jasyrynyp otyryp alyp, bekinisimizdi tolassyz atqylap-aq jatyr. Biraq, ol atqylaýlarynan biz zıan shege qoımaǵan sıaqtymyz.

Sharbaqtan asyp túsken tórteýi aıqaı salyp, úıge qaraı jan ushyryp júgirip keledi. Joldastaryn demeı túsý úshin ormanda qalǵandary da aıqaıdy salyp jatyr. Bizdiń atqyshtarymyz, tym asyǵystyqtan shyǵar, úzbeı atyp jatqandarymen, sirá, bir de tıgize almaǵan sıaqty. Tórt qaraqshy á degenshe tóbege órmeleı shyǵyp, bizge tap berdi. Álgi bosman Djob Endersonnyń basy ortalyq tesikten qylt ete qaldy.

— Aıamaı soq! Aıamaı soq! — dep gúr-gúr etip aıqaı salady.

Tap sol sátte ekinshi bir qaraqshy Hanterdiń myltyǵynyń aýzynan ustap, ózine qaraı julyp aldy da, tesikke qaıtadan tyǵyp, dúmimen Hanterdi bar pármenimen soǵyp kep qalǵanda, baıǵus esinen tanyp, edenge jalp etip qulap tústi. Sol eki arada úshinshi bir qaraqshy úıdi op-ońaı aınalyp ótip, kútpegen jerden esik aldyna shyqty da, kezdigimen doktorǵa tap berdi.

Buǵan deıingi jaýlarymyzdyń jaǵdaıy endi bizdiń óz basymyzǵa keldi. Osy jańa ǵana biz tasada turyp, ashyq jerdegi qaraqshylardy atqylap edik, endi biz ózimiz de ashyqta qaldyq, jaýmen betpe-bet qoldasyp soǵysýymyzǵa týra keldi. Úı ishin oq-dári tútini basyp ketti, bizge sonyń paıdasy tıdi. Sol tútin shymyldyqtyń arqasynda tiri qalǵan sıaqtymyz. Aıqaı-uıqaıdan, yńqyldap, yńyrsyǵan daýystardan, tapanshanyń atylǵan gúrsilinen qulaǵym bitip qaldy.

— Alǵa umtylyńdar, qoıan-qoltyq soǵysýǵa alǵa! Kezdikterińdi alyńdar! — dep kapıtan aıqaılap tur.

Otyn ústindegi qanjarǵa umtyldym. Taǵy bireýi, ol da qanjarǵa júgirgende, saýsaqtarymdy býynynan tilip jiberdi, biraq aýyrǵanyn sezsem ne deısiz. Esikke, syrttaǵy jaryqqa qaraı tura júgirdim. Kim ekenin bilmeımin, maǵan ilese taǵy bireý shyqty. Meniń tap aldymda bóktermen tómen qaraı bir qaraqshyny ókshelep doktor júgirip barady. Bir soǵyp qalyp, qaraqshynyń qolyndaǵy qarýyn ushyryp túsirdi, izinshe qanjarmen betin tilip jibergenin óz kózimmen kórdim.

— Úıdi aınalyńdar! Úıdi aınalyńdar! — dep aıqaılady kapıtan.

Osynsha aıqaı-uıqaı, jalpy astan-kesten ábiger ishinde bolǵanymmen, kapıtanyń daýsynan men bir ózgeris baıqaǵandaımyn.

Bergen komandaǵa oılanyp jatpaı eriksiz baǵynǵan men shyǵysqa qaraı burylyp, kezdigimdi kótere ustaǵan kúıim, úıdiń buryshyn aınala bergenimde Endersonmen betpe-bet kezdestim. Aqyryp, aıqaılap kelip, maǵan siltegen pyshaǵy jarq etip kórindi. Tipti qorqyp úlgermeı qaldym. Pyshaqtan qashyp qutylmaq bop jaltarǵanymda, aıaǵym sýsyǵan jumsaq qumǵa shalys basylyp, tómen qaraı basymnan asa qulap, syrǵanaı jónelgenim.

Shabýyl kezinde men esikten shyǵa júgirgenimde, basqa qaraqshylar bizdi birjola qurtý úshin sharbaq ústinen tyrmysyp asyp túspek bolyp jatyr eken. Olardyń bireýiniń basynda qyzyl tústi túnde kıetin qalpaq bar, ózi kezdigin aýzyna tistep alǵan, sharbaq ústinen sekirip túspek bop, bir aıaǵyn beri qaraı salbyratyp jatqanyn kórgenmin. Meniń tóbeden tómen qaraı qulap túskenime kóz ilespegeni sonshalyq, qulaǵan jerimnen qaıta túregelgenimde, álgi sol qalpynan eshteme ózgertip úlgermegen eken. Qyzyl qalpaqty qaraqshy áli sol kúıinde sharbaq ústinde otyr da, ekinshi qaraqshynyń basy sharbaqtyń ar jaǵynan jańa ǵana qyltıyp kórine bastapty. Degenmen, osy bir bolmashy sátte soǵys ta aıaqtalyp, jeńis bizdiń úlesimizge tıgen bop shyqty.

Esikten meniń izimshe júgirip shyqqan Greı, uzyn boıly bosman maǵan pyshaǵyn ekinshi qaıtara siltep úlgergenshe, taban astynda-aq ony jaıratyp saldy. Ekinshi bir qaraqshy tesikten úıdiń ishine qaraı myltyq atpaqshy bop jatyr edi, sol arada-aq ózi oqqa ushty. Álgi sorly óler aldynda jantalasyp qum ústinde eki búktetilip, aýnaqshyp jatyr, sonda da aýzynan tútini shyǵyp bitpegen tapanshasyn qolynan tastar emes. Úshinshi qaraqshyny doktor túırep óltirdi dep, budan buryn aıtqan da bolýym kerek. Sharbaqtan beri asyp túsken tórt qaraqshynyń jalǵyz bireýi ǵana tiri qaldy. Kezdigin urys alańyna laqtyryp tastap, ólerdeı bop záresi ushqan álgi qaraqshy qashyp qutylý úshin sharbaqqa tyrmysady kelip, tyrmysady kelip, biraq qaıta-qaıta qulap túsedi.

— Atyńdar! Úıdiń ishindegiler, atyńdar! — dep aıqaılady doktor.

— Al sizder jigit ekensizder, tasaǵa baryńyzdar!

Biraq, onyń aıqaıy zaıa ketti. Eshkim atyp úlgermedi. Eń sońǵy shabýylshy qaraqshy sharbaqtan aman-esen túsip, basqalarmen birge ormanǵa sińip kórinbeı ketti. Bir mınýt ótpeı jatyp-aq shabýylshylardyń ishindegi bir beseýinen basqalarynyń bári de ǵaıyp bop úlgerdi: álgi beseýdiń tórteýi bekinistiń ishinde, bireýi syrtynda jatyr. Doktor, Greı jáne men úsheýmiz qalyń qabyrǵaly úıdiń ishinen baspana izdep, ishke kirýge esikke qaraı umtyldyq. Óıtkeni tiri qalǵan qaraqshylar ormandaǵy myltyqtaryna jetisimen-aq bizdi qaıtadan atqylaı bastaýy múmkin edi. Oq-dári tútini seıildi, sol boıda-aq biz álgi jeńisimizdiń qurbany retinde qansha adamymyzdan aırylǵanymyzdy kózimizben kórdik. Hanter ózi kúzetken tesiginiń qasynda es-tússiz jatyr. Basynan oq tıgen Djoıs máńgi tynyshtalyp tynypty. Skvaır kapıtandy súıemeldep tur, ekeýiniń de bet álpetteri qup-qý bolyp ketken.

— Kapıtan jaralanyp qaldy! — dedi mıster Trelonı.

— Bári de qashty ma? — dep surady mıster Smollett.

— Qashýǵa jaraǵandarynyń bári de qashty, — dedi doktor.

— Biraq, beseýi endi eshqashan qasha almaıtyn halde kórinedi.

— Beseýi me? — dep kapıtan aıqaılap jiberdi. — Jaman emes eken! Olardyń beseýi qatardan shyǵypty, bizde tek úsh kisi ǵana, demek, endi biz toǵyz kisige qarsy tórteý bop qaldyq. Bul o bastaǵymyzben salystyrǵanda, edáýir táýir. Onda on toǵyz kisige qarsy jeteý edik qoı.

BESİNSHİ BÓLİM. TEŃİZDE

XXII TARAÝ

Meniń teńizde bastan keshken oqıǵalarym qalaı bastaldy

Qaraqshylar qaıtyp oralmady. Eshqaısysy, tipti, orman ishinen de atqan joq. "Olar ózderiniń búgingi sybaǵasyn aldy ǵoı", — dedi kapıtan. Bizge asyqpaı jaraqattanǵan joldastarymyzdyń jarasyn tańyp, túski as ázirleýimizge múmkindik týdy. Bul joly Skvaır ekeýimiz as pisirýge tıis edik. Qaýiptirek bolǵanmen biz asty aýlada pisirýdi uıǵardyq, biraq bul jerge de jaraly adamdarymyzdyń yńqyldap, yńyrsyǵan jan túrshigerlik daýystary estilip jatty.

Urys kezinde zaqymdanǵan segiz adamnyń úsheýi ǵana tiri qaldy: myltyq atatyn tesik túbinde jaraqattanǵan qaraqshy, Hanter, sodan keıin kapıtan Smollett. Alǵashqy ekeýiniń jaǵdaıy nashar, olar adam bolady degen úmit joq. Qaraqshy keshikpeı operasıa kezinde óldi, Hanter biz qansha kúsh salǵanymyzben báribir esin jıa almady. Bizdiń traktırimizde toqtaǵan sonaý kári qaraqshynyń basyna qan shapshyǵannan keıingi dem alǵany qusap, Hanter qatty dem alyp, kúni boıy tiri jatty. Biraq, onyń qabyrǵalary synyp, qulaǵan kezde bas súıeginiń de mylja-myljasy shyqqan eken, sóıtip, ol kelesi túnge qaraı esh qyńqyl-syńqylsyz, sol esin jıa almaǵan kúıi dúnıe saldy.

Kapıtannyń jaraqattary janyna qatty batqanymen, qaýipsiz bolatyn. Onyń múshe-músheleriniń oısyraı qıraǵan eshtemesi joq-tyn. Endersonnyń oǵy — kapıtanǵa alǵash oq atqan sol Djob eken — onyń jaýyryn súıegin tesip ótip, ókpesin janap ketipti. Ekinshi oq baltyryna tıip, taramysyna zaqym keltiripti.

Doktor: "Kapıtannyń jazylatyny kámil, — dedi, — biraq, birneshe apta boıy júrýge, qolyn qozǵaýǵa jáne kóp sóıleýge bolmaıdy", — dedi.

Meniń saýsaǵyma kezdeısoq tıgen pyshaq orny túk emes nárse bop shyqty. Doktor Lıvsı jarany plasyrmen japsyrdy da, erkeletip qulaǵymnan tartyp-tartyp qoıdy.

Túski astan keıin Skvaır men doktor ekeýi kapıtannyń qasyna baryp otyryp, úsheýi aqyldasa bastady. Keńesterin tús qaıta aıaqtady. Doktor qalpaǵy men tapanshalaryn alyp, beline kezdigin qystyrdy, jan qaltasyna kartany salyp, ıyǵyna myltyǵyn ilip aldy, sóıtip, sharbaqtyń soltústik jaǵynan ári asyp túsip, lezde qalyńǵa kirip joq boldy.

Biz Greı ekeýimiz aqsaqal joldastarymyzdyń áńgimelerin estimeý úshin, úıdiń eń alys túkpirine baryp otyrdyq. Greı doktordyń túsiniksiz qylyǵyna qaıran qalyp, aýzyndaǵy qalıanyn shyǵarýyn shyǵardy da, endi aýzyna qaıta aparýdy umytyp, sol kúıi ańyryp qaldy.

— Bul ne soraqylyq? — dedi ol. — Osy doktor Lıvsı aqylynan aljasqannan cay ma?

— Men ózim olaı dep aıta almaımyn, — dedim men. — Ol aqylynan aljassa, bárimizden soń aljasady.

— Seniń aıtqanyń, múmkin, durys ta shyǵar, — dedi Greı. — Biraq, ol aljaspaǵan bolsa, demek, meniń esýas bolǵanym.

— Jaı ásheıin, doktordyń óz jospary bar shyǵar, — dep túsindirdim men. — Menińshe, ol Ben Gannmen kezdesýge ketti.

Keıin meniń osy aıtqanym durys bolyp shyqty.

Úıdiń ishi adam tózgisiz bop ysyp ketti. Túske qaraı shaqyraıa qalǵan ystyq kún aýla ishindegi qumdy qatty qyzdyrdy, osy kezde maǵan bir sóleket oı keldi. Men salqyn saıaly orman ishin aralap, neshe qubyltyp án salǵan alýan qustardyń únin tyńdap, qaraǵaı ormanynyń jupar ıisin erkin jutyp, jaıbaraqat ketip bara jatqan doktorǵa qyzyqtym, men bolsam tıip ketseń kıimiń qaraǵaıdyń ystyq shyrynyna jabysatyn, aınalanyń bárine adam qany shashyraǵan ólikterdiń arasynda, qarǵys atqyr tamuqta ystyqqa kúıip, qýyrylyp júrgenim mynaý.

Ózimizdiń osy bir qamalymyzǵa degen meniń jıirkenish sezimim — úreı sezimi sıaqty ushan-teńiz edi.

Eden jýdym, ydys-aıaq jýdym, al osy mańǵa degen jıirkenish sezimim barǵan saıyn ulǵaıa berdi, doktorǵa degen kúnshildik sezimim barǵan saıyn órshı tústi. Aqyry, men kezdeısoq kepken nan salǵan qapshyqtyń qasynan bir-aq shyqtym. Bunymdy eshkim baıqaǵan joq. Sóıtip, men qashqyn bolýǵa jedel ázirlene bastadym: qamzolymnyń eki jan qaltasyn da kepken nanmen syqaı toltyryp úlgerdim.

Meni aqymaq eken deýlerińizge bolady. Meniń bunym — kózsiz erlik, óte bir qaýipti iske bas tigip baramyn. Biraq, áıteýir, óz qolymnan keler saqtyq sharalardyń bárin de qoldanǵan sıaqtymyn. Myna kepken nan meni kem degende eki kún ashtan óltirmese kerek.

Odan keıin eki tapansha aldym. Oq-dárim burynnan da bar bolatyn, endi osydan keıin ózimdi jaqsy qarýlandym dep esepteýime bolatyn sıaqty.

Josparym, baıyptap kelgende, onsha negizsiz de emes-tin. Buǵazymyzdy shyǵys tustan teńizden bólip turǵan qumdaq múıiske baryp, ózim keshe keshte baıqaǵan aq jartasty izdep kórgim keldi. Múmkin, Ben Gann qaıyǵyn sol jerge jasyryp júrgen shyǵar. Bul — menińshe, táýekelge turatyndaı is. Suransam, meni ólsem de jibermeıtinderin jaqsy bildim, qashýǵa uıǵarǵanym da sondyqtan. Árıne, óz pıǵylymdy júzege asyrý úshin tańdap alǵan bul jolym — óreskel, sóleketteý jol, sondyqtan búkil áreketterimdi basqalar teris túsinýleri de múmkin, biraq bir esińizde bolatyny — men onda áli balamyn ǵoı, sodan shyǵar, áıteýir, bul isime ózim batyl bel baıladym.

Keshikpeı qashyp shyǵýyma bir qolaıly jaǵdaı da kezdese ketti. Skvaır men Greı ekeýi kapıtannyń jarasyn qaıta baılap jatyr eken. Jolymda eshqandaı bóget joq sıaqty. Aǵash sharbaqtan asyp tústim de, qalyńǵa kirip kórinbeı kettim. Olar meniń joq ekenimdi baıqap úlgergenshe, men kóp jerge uzap ta kettim, sondyqtan olardyń aıqaılap shaqyrǵandaryn da estigenim joq.

Bul jolǵy esýastyǵym ótken jolǵy qylyǵymnan da sókettirek edi, óıtkeni qamalda deni saý tek eki-aq kisi qalǵan-dy. Biraq, alǵashqy jolǵy sıaqty, meniń osy qylyǵym da bárimizdiń ólimnen aman qalýymyzǵa septigin tıgizdi.

Araldyń shyǵys jaq jaǵalaýyna týra tarttym, óıtkeni kemedegiler baıqap qalar ma dep qorqyp, múıistiń teńiz jaq qaptalymen júrgim kelmedi. Kúnniń kózi ázirshe edáýir joǵary turǵanmen, kesh túsýge jaqyndap qalǵan kez edi. Orman ishimen kele jatyp, aldyńǵy jaqtan gúrildep, saryldap tynymsyz jaǵaǵa urǵan tolqyn sarynyna qosa aǵash butaqtarynyń sýsylyn da, japyraq sybdyryn da estip kelem. Demek, búgin jaǵalaý samaly ádettegiden góri kúshtirek soǵyp turǵany ǵoı. Salqyn lep bet aldymdy sharpyp ótti. Taǵy da birneshe qadam jer júrip, orman shetine shyqtym. Aldymda kúnniń altyn nuryna malynyp, sonaý alys kókjıekke deıin sozylǵan telegeı teńiz kórinedi, al jaǵaǵa taıaý ara býyrqanyp qaınap, kóbik atyp jatyr.

Qazyna aralynyń aınalasynda men teńizdiń tynysh jatqan kezin áli kórgen emespin. Tipti, kún ashyq bop, aınala kóz uıalta jarqyrap, aýada esh diril sezilmeı, typ-tynysh turǵan sátterde de taýdaı-taýdaı tolqyndar syrtqy jaǵaǵa arsyl-gúrsil, tolassyz uryp jatady. Búkil Araldan tolqyn saryny estilmeıtin tynysh jer, sirá, izdeseń de tabylmas.

Bul ózi tamasha serýen boldy, janym jaı taýyp, jaǵamen júrip kelem. Aqyrynda, tústik jaqqa edáýir jer uzadym ǵoı dep uıǵaryp, qalyń butalardyń arasymen múıistiń tóbesine qaraı asqan saqtyqpen eńbekteı, órmelep shyǵa bastadym.

Keıingi jaǵym — teńiz, aldym — shyǵanaq. Teńiz jeli óziniń sonsha qatty soqqanynan qaljyrap qalǵandaı tynshı bastady. Onyń ornyna endi ońtústikten jáne ońtústik-shyǵystan jeńil samal soǵyp, qalyń tuman úıirile bastady. Qańqa araly qalqalap turǵan buǵaz sýy, bizdiń alǵashqy kúni kórgenimizdeı, qorǵasyn tústes kúńgirt tartyp, qatyp qalǵandaı qımylsyz tur eken. Qara jalaýy múlgigen "Ispanola" eń bıik dińgeginiń ushar basynan bastap, vaterlınıasyna deıin túp-túgel buǵaz sýyna aınada kóringendeı anyq kórinip tur.

Keme janynda turǵan kishkene qaıyqty kórdim. Qaıyqtyń rýlinde Sılver otyr. Basqany bilmeımin, biraq Sılverdi men qandaı qashyqtyqtan bolsa da birden tanyr edim. Sılver keme erneýinen ózine qaraı eńkeıgen eki qaraqshymen sóılesip otyr. Bireýiniń basynda edireıgen qyzyl qalpaǵy bar. Bul — osydan az buryn aǵash sharbaq ústinen asyp túsip, qashqan anaý jeksuryn eken. Bári de áldenelerdi myljyńdap kúledi, biraq, árıne, tutas bir mıldeı jerde turǵan maǵan sózderi estilmeıdi. Sodan bir kezde jan túrshigerlik jaman ashshy daýys estildi. Alǵashynda júregim tas tóbeme shyqty, keıin baryp bul kapıtan Flınttiń totysynyń daýsy ekenin bildim. Tipti, maǵan álgi álemish qus Sılverdiń qolynda otyrǵandaı bop kórindi.

Qaıyq kemeni tastap, jaǵaǵa qaraı zymyraı jóneldi, al qyzyl qalpaqty qasyndaǵy joldasymen birge kaıýtaǵa túsip ketti.

Kún eńkeıip Qaraýyl Dúrbiniń tasasyna kirdi, tuman qoıýlana túsip, aınalany qarańǵylyq tumshalaı bastady. Qaıyqty erteńge qaldyrmaı, búgin tapqym kelse, ýaqyt ozdyrýǵa bolmaıtynyn, tezirek qımyldaýym tıis ekenin túsinip kelemin.

Aq jartas qalyń aǵash arasynan jaqsy kórinip tur, biraq men turǵan jerden edáýir alys eken, múıispen júrip barǵanda segizden bir mıl shamasyndaı, sóıtip jartasqa jetkenshe kóp ýaqytym ketti. Jıi-jıi butalardyń arasymen tórt aıaqtap, eńbektep júrýime týra keldi. Jartasqa jetip, onyń kedir-budyr búıirine qolymdy tıgizip, sıpap kórgenimshe ábden tún boldy. Jartastyń etegin ala bir kishkene saı ótedi eken, saıdyń óne boıyn múk basyp, jap-jasyl bop kórinedi. Saı jaqyndap kelgende bolmasa, anadaı jerden kózge shalynbaıdy, ony aınalasyndaǵy qum shaǵyldar, meniń tizemnen ǵana keletindeı alasa butalar jasyryp tur. Saı ishinen eshki terisimen japqan kúrke kórdim. Anglıada mundaı kúrkelerdi kóshkende sygandar alyp júrýshi edi.

Saıdyń ishine túsip, kúrkeniń etegin kóterip qarap, odan Ben Gannyń qaıyǵyn taptym. Mynaý ózi ne zamanǵy qoldan istegen qaıyqtardyń ishindegi eń bir anaıysy eken. Myqty-myqty aǵashtardy qısyq-qısyq etip, bir-birine shegelep, júnin ishine qaratqan eshki terisimen syrtyn qaptaı salypty. Mine, qaıyqtyń bar bitimi osy. İshine eresek adam qalaı syıatynyn qaıdam, men ózim oǵan syǵylysyp ázer mindim. İshinde alasa oryndyǵy, aıaq tireıtin tabaldyryǵy jáne eki jaǵy birdeı qalaqty eskegi bar eken.

Ejelgi brıtandyqtardyń qoldan toqyp istegen balyqshy qaıyqtaryn men buryn atymen kórmegen edim. Biraq, tap sondaı qaıyqtardy keıinirek kórgenim bar-tyn. Ben Gannyń qaıyǵynyń qandaı ekenin kóz aldyńyzǵa elestetip kórýlerińiz úshin aıtaıyn — bul sol ejelgi qaıyqtardyń ishindegi eń alǵashqysy, eń turpaıysy dep oılarlyq. Degenmen, bul qaıyq ta ejelgi qaıyqtardyń eń basty artyqshylyǵynan qur alaqan emes eken, ózi, tipti, jeńil bolyp shyqty, bir jerden ekinshi jerge op-ońaı aparyp, minip júre berýge ońtaıly-aq.

Sizder — meni qaıyqty tapty, endi blokgaýzǵa oralatyn shyǵar dep oılaýlaryńyz da, múmkin. Biraq, osy eki ortada meniń basyma taǵy bir basqa oı kele qaldy. Jáne bul oıymnyń ózime unaǵany sonshalyq, tipti eshqandaı kapıtan Smollett meni bul oıymnan qaıtýǵa kóndire almas edi. Tún qarańǵylyǵyn paıdalanyp, "Ispanolaǵa" júzip baryp, zákirdiń arqanyn qıyp jiberýge nıetim aýdy. Keıin aǵys ony qaı jaǵaǵa aparyp shyǵarsa da ózi bilsin. Búgin tańerteń bizden durystap sazaıyn tartqan qaraqshylar endi zákirdi kóterip, teńizge shyǵyp ketetinine meniń esh kúmánim joq edi. Ýaqyt ótkizip almaı, bul pıǵyldaryna tosqaýyl qoıý qajet. Kemede kúzetshilerdiń qaraýynda birde-bir qaıyq qalǵan joq, demek, meniń bul pıǵylymdy onsha qaýiptenbeı-aq júzege asyrýǵa bolady degen sóz.

Ábden qarańǵy túsýin kútip, qumǵa otyra kettim de, kepken nandy qaýjaı bastadym. Oılaǵan osy bir isimdi sátti oryndap shyǵýǵa búginnen basqa tap mynadaı qolaıly tún kezdese qoıar ma eken, sirá. Aspan astyn qalyń tuman basty. Batqan kúnniń sońǵy shapaqtary sóngende, Qazyna aralyn kózge túrtse kórgisiz mıdaı qarańǵylyq orap úlgerdi. Aqyrynda, qaıyǵymdy ıyǵyma kóterip, saıdan shyǵyp, súrine-qabyna teńizge qaraı júrgen kezimde, tas qarańǵy tún ishinde jyltyrap eki ot kórindi. Birinshisi — jaǵadaǵy, batpaq janyndaǵy ot bolatyn, ol ottyń qasynda qaraqshylar araq iship otyr; ekinshisi — shynyn aıtsam, jaı ot emes, menen bir túrli kólegeılenip tur: bul — kemeniń art jaq terezesiniń oty eken, al keme qazir men jaqqa tumsyǵyn berip tur. Meniń ot dep otyrǵanym — tumannan jaryq túsip turǵan kishkentaı sarǵysh daǵy ǵana.

Sý keıin serpe bastady, sý men jaǵanyń arasynda ylǵal qumnyń kádimgideı edáýir jalpaq beldeýi paıda boldy. Sheginip bara jatqan sýdyń artynan qýyp jetpek bop maltyǵyp talaı jerdiń qop-qoıý balshyǵyn keship kele jatyrmyn. Álde de birneshe attap baryp, qaıyǵymnyń túbin tómen qaratyp, sý betine op-ońaı túsire qoıdym.

XXIII TARAÝ

Keıin seripken sýdyń tutqyny bolǵanym týraly

Boıy da, salmaǵy da mendeı kisige myna qaıyq, sirá, óte qolaıly bolar dep oılap em, sonym ras bop shyqty. Ózi jeńil, qoldy-aıaqqa turmaıtyn júrdek eken, biraq sonshama syńar jaq, ornyqsyz, qalaǵan jaǵyńa qaraı aıdap júrgizýiń qıynnyń qıyny-aq. Ne isteseń o iste, pyshaqqa tússeń de meıliń, al, biraq qaıyq shyr kóbelek aınala beredi-aý, aınala beredi. Keıin birde ol qaıyqty júrgizý "onyń qyńyr minezine úırengen" kisiniń ǵana qolynan keledi dep, Ben Gannyń óziniń de moıyndaǵany bar-dy.

Al men bolsam, árıne, onyń "qyńyr minezine" áli úırenip úlgergenim joq. Qaıyq lyp-lyp etip, qaı jaqqa júzýge de ázir, tek maǵan kerek jaqqa júzgisi joq. Bárinen buryn ol keıin qaraı, jaǵaǵa qaraı júzýge qushtar-aq, eger sol kúngi sýdyń keıin seripken aǵysy bolmasa, men kemege ólsem de jete almaıtyn túrim bar edi. Áıteýir, meniń baqytyma, aǵys meni ilip aldy da empeńdetip aǵyza berdi. Jáne týra "Ispanolaǵa" qaraı áketip barady. Aldymen men úlken bir qara daqty baıqadym, ol aınaladaǵy qoıý túnekten de góri qaralaý bop kórindi. Sodan keıin baryp, kemeniń búkil tulǵasyn, dińgekterin ajyrata bastadym. Kózdi ashyp-jumǵansha bolmaı (óıtkeni, jaǵadan alystaǵan saıyn aǵys ta kúsheıe túsken) men zákir arqanynyń qasyna jetip te qalyppyn, shap berip arqannan ustaı aldym.

Zákir arqany qatty kerilgen adyrnadaı tyrs-tyrs etedi, óıtkeni keme zákirden julynyp shyqqysy kep baryn salyp-aq turǵandaı. Keıin seripken aǵys kemeniń túp jaǵynda taýly jerdegi tasqyndaı, burq-sarq etip saryldap jatyr. Pyshaqpen arqandy qıyp kep jibersem, "Ispanola" aǵys qaıda qýsa da jónele berer túri bar.

Biraq, kerilip turǵan arqandy birden short kessem, onyń úzigi meni at tepkennen jaman soqpaı ma degen oı basyma sap ete qaldy. Onda qaıyǵym aýdarylyp, sý túbine kete barar em.

Endi ózimdi-ózim tejep, ońtaıly sátin kúttim. Jolym bolyp, kezdeısoq bir qolaıly jaǵdaı týmaǵanda, óz pıǵylymnan ózim bas tartqan bolar ma edim, qaıter em.

Áýeli ońtústik-shyǵystan, odan keıin ońtústikten soqqan baıaý jel tún qarańǵylyǵy túskennen keıin birte-birte baǵytyn ózgertip, ońtústik-batysqa shyqty. Kútip otyrǵanymda, oıda joqta kóterilgen qatty jel "Ispanolany" aǵysqa qarsy jyljytty. Arqan bosap, arqan ustaǵan qolym sýǵa malyndy. Qýanyshymda shek joq.

Ýaqyt ozdyrmaı, tez qımyldaýym qajet, jalma-jan shappa pyshaǵymdy shyǵaryp ap, tisimmen ashtym da, arqan tinderin birinen soń birin qıa bastadym. Eki tini ǵana qalyp edi, sol kezde arqan qaıtadan siresip, kerildi de qaldy. Jeldiń kelesi dúrkin kúsheıýin kútip, taǵy otyrdym.

Manadan beri-aq kaıýtadan qatty sóılesken daýystar estilip jatqan. Biraq, shynymdy aıtsam, arqandy kese almaı ózimmen-ózim bolyp otyryp, ol daýystarǵa men eshqandaı mán bermegenmin. Endi báribir bos otyrmyn, sodan azdap tyńdaı da otyrǵym keldi.

Bir kezde Flıntte zeńbirekshi bolǵan ekinshi bosmannyń, Izrael Hendstiń daýsyn tanydym. Ekinshisi — ózimniń qyzyl qalpaqty dosymnyń daýsy ekeni kúmánsyz. Daýystaryna qaraǵanda, ekeýi de ýdaı mas jáne áli de iship otyrǵan sıaqty. Tili kúrmele birdeme dep aıqaılap sóılegen bireýi kemeniń artqy terezesinen áldeneni sýǵa laqtyryp kep jiberdi, bosaǵan quty bolsa kerek. Jáne olar jaı ǵana iship otyrǵan bolmady, ıtteı yryldasyp, ursysyp ta otyr eken. Boqtyq sózder jańbyrsha jaýyp jatyr, keı tusta men, sirá, endi tóbeles bastalatyn shyǵar dep kútemin. Biraq, daýystary báseńdep, ursysýlary basylyp qalady. İzinshe qaıtadan ursysady, birer mınýttan keıin daýystary qaıtadan basyla qalady.

Jaǵa jaqtaǵy, aǵash arasynan janyp jatqan ot kórinip tur. Ol jerde bireý kóńilsiz bir saryndy, eski matros ánin salyp otyr, óleńniń áp jolynyń sońǵy sózi bir túrli qylǵyna shyqqan zarly áýenmen baryp bitedi. Osy saparymyzda men ózim bul ándi san ret estigenim bar. Bul ózi bitip bolmaıtyn uzaq óleń, ony aıtýshylardyń eshqaısysynyń aıaǵyna deıin aıtqanyn bir ret te kórgen emespin, árkim óziniń tózimi jetkeninshe aıtady da, kez-kelgen jerinen úze salady. Ol ánniń tek:

Jetpis besi oralmady bári de,

Dúleı teńiz jutty minip kárine, —

degen birneshe sózi ǵana esimde qalypty.

Bul muńly án búgin tańerteń sonshama joldastarynan aırylǵan qaraqshy ataýlynyń qaıǵyly kóńil-kúıine, shynynda da, úndesip tur eken dep oılaǵanmyn aldynda. Keıin kóp nárseni óz kózimmen kórip, baıyptap qarasam, teńizdiń bul anturǵan qaraqshylary ózderi júzip kele jatqan teńiz qandaı qatal bolsa, bular da tap sondaı tas júrek eken ǵoı.

Aqyry, jel taǵy da kúsheıe tústi. Keme de qaıtadan maǵan qaraı jyljı tústi. Arqannyń bosańsyǵanyn seze qoıdym da, onyń qalǵan tinderin bar kúshimmen qıyp kep jiberdim.

Meniń qaıyǵyma jeldiń áseri bola qoımady, sóıtip, men kenet "Ispanolanyń" týra baýyryna tyǵylyp qaldym. Keme endi aǵystyń kúshimen turǵan jerinde burylyp, aınala bastady.

Endi, shynymen, aýdaryp jiberetin boldy-aý dep bar kúshimmen esip-aq otyrmyn. Biraq keme qaıyǵymdy ózine tartyp jiberer emes, endi odan qutyla alatyn túrim joq sıaqty, bar qolymnan kelgeni — jaılap qana kemeniń tumsyǵynan art jaǵyna qaraı birte-birte jyljyp kelem. Aqyry, ázer degende keme birtindep alystaı bastady, qaýipti kórshimnen endi qutylatyn shyǵarmyn-aý degen úmit te qylań bergendeı boldy. Biraq, tap osy arada kelip kemeniń art jaǵynda salbyrap turǵan kendir arqan qolyma ilige ketkeni. Sol boıda arqannan shap berip ustaı aldym.

Nege bulaı istegenimdi ózim de bilmeımin. Sirá, áldeqalaı ustaı salǵan bolsam kerek. Biraq, qaıtkende arqan qolyma bir ilikkennen keıin jáne onyń úzilmeıtin berik ekenin bilgen soń, maǵan taǵy bir qyzyqty oı kelip, endi kaıýtanyń terezesinen qaraýǵa ańsarym aýdy.

Eki qolymmen kezek ustap, arqannan tartyp, ornymnan túregeldim. Bunym endi óte-móte qaýipti áreket bolatyn. Qaıyǵym kez-kelgen sátte-aq aýdarylyp ketýi múmkin edi. Sál kóterilińkirep em, kaıýtanyń bir buryshy men tóbesi kórindi.

Sol eki ortada keme de, onyń serigi — qaıyq ta aǵyspen zýlap qatty júre bastady. Biz tipti jaǵadaǵy ottyń deńgeıine kelip qalyppyz. Teńizshilerdiń sózimen aıtqanda, kemege "til bitti", ıaǵnı tolqyndy sýyldatyp, órshelene tilip, júrisin tezdete tústi, al ózim ishimnen anaý kemeni kúzetýge qaldyrǵan qaraqshylar neǵyp dabyl qaqpaı jatyr dep oılaımyn, bunyń sebebin terezeden qaraǵan kezimde ǵana bildim. Barlyǵyn túsiný úshin terezege kózimniń bir ret túsýiniń ózi-aq jetip jatty. Al lyp-lyp etken ornyqsyz qaıyqta turyp terezege bir retten artyq qaraı alýdyń ózi de múmkin emes-tin. Hends pen qasyndaǵy joldasy ekeýi tóbelelesip, bir-birin alqymynan ala túsip jatyr. Tipti birin-biri óltirýden de taıynar emes.

Qaıyqtyń oryndyǵyna otyrdym. Tútindep turǵan maı shamnyń kúńgirt jaryǵymen eki kózi qantalap, eki beti álem-jálem bolǵan qaraqshylardy beker-aq kórippin, jeksuryn keskinderi kóz aldymda áli elestep tur. Qarańǵyǵa úıreneıin dep eki kózimdi tars jumdym.

Jaǵadaǵy ushy-qıyrsyz shubatylǵan án, aqyry, tyıylyp, ot basyndaǵy saýyqshylar endi ózime jaqsy tanys áne bir ándi bastady.

Óliktiń sandyǵyna on bes adam,
Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom!
İshe tús, shaıtan sýy emes haram,
Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom!

"Ispanolanyń" kaıýtasynda rom men ibilis birigip, ne istep jatyr eken dep oılanyp ketken ekenmin, bir kezde qaıyǵymdy birdeme qatty ıtergendeı bolǵanyna qaıran qaldym. Bir jaǵyna oqys qısaıyp baryp, qaıyq baǵytyn kúrt ózgertti. Aǵystyń shapshańdyǵy da kenet kúsheıe tústi.

Kózimdi ashyp, jan-jaǵyma qaradym. Usaq tolqyndar qarańǵy túnniń bolmashy sáýlesimen aǵarańdaı jylt-jylt etip, jal-jal bolyp kóbiktenip, sýsyldap aǵyp ótip jatyr. "Ispanola" da baǵytyn ózgertken sıaqty. Qaıyǵym birneshe ıard jer keıinirek kemeden qalmaı erip keledi. Onyń dińgekterin tún qarańǵysynda ázer ajyratyp kelemin. Abaılap qaraı túsken saıyn aǵystyń kemeni endi ońtústikke qaraı buryp, aıdap bara jatqanyna esh kúmánim qalmady.

Keıin burylyp qarap em, zárem ushqany sonshalyq, júregim jarylady eken dep qaldym. Ot endi meniń arqa tusymnan kórinedi. Demek, kúrt ońǵa burylǵan aǵys úlken kemeni de, meniń lyp-lyp etken kishkentaı qaıyǵymdy da sońyna ilestirip alyp, jetelep áketip barady. Asaý aǵystyń dybysy da kúsheıe túsken, tolqyny da bıikteı bastady, bizdi tar buǵazdyń boıymen endi aı joq, shaı joq ashyq teńizge qaraı súırep barady.

Kenet keme taǵy bir burylys jasap, keminde jıyrma gradýsqa baǵytyn ózgertti, sol sátte men bir aıqaı estidim, izinshe ekinshi bir aıqaı shyqty. Trappen júgirgen aıaqtardyń dybysy estildi, mas qaraqshylar tóbelesýlerin qoıǵan boldy ǵoı dep túıdim. Ekeýin bastaryna tóngen qater aıyqtyryp jibergen tárizdi.

Men, taǵdyr endi nege jazsa da kóndim dep, ózimniń kishkentaı músápir qaıyǵymnyń túbine qısaıyp jatyp aldym. Buǵazdan shyǵysymen biz alapat tolqyndardyń qushaǵyna enetinimiz anyq, sodan keıin, sirá, ómirdiń bar áýreshilikterinen op-ońaı-aq qutylatyn bolarmyn. Ólem dep qoryqpaıtyn tárizdimin, tek jansyz adamdaı qımylsyz jatyp, ajal qashan keledi dep zaryǵyp kútýdiń ózi baryp turǵan azap eken.

Osylaı birneshe saǵat jatýyma týra keldi. Ústi-basyma sý shashyrap, tolqyn meni bylaı da laqtyrady, olaı da laqtyrady. Árbir jańa tolqyn týra meniń ajalyma kórinýi múmkin Birte-birte boıymdy erekshe bir álsizdik bılep aldy. Halimniń sonshalyq múshkildigine qaramastan, qımylsyz beıjaı kúıge enip, búkil álemdi esimnen shyǵarǵandaımyn. Uıyqtap ketken ekenmin: túsimde týyp-ósken jerimdi, eski dosym — "Admıral Benboýdy" kórdim.

XXIV TARAÝ

Qaıyqta

Oıansam, tań atyp, aınala jap-jaryq bolypty. Aǵys meni Qazyna aralynyń ońtústik batys jaq jaǵalaýymen aıdap ákele jatyr eken. Kún edáýir kóterilipti, biraq Qaraýyl Dúrbiniń teńiz jaq tusyndaǵy záýlim jartastary kún kózin menen áli de kólegeılep tur.

Tirkeme Taý men Bızan-dińgek taýynyń dál túbine kelip qalyppyn. Bızan-dińgek jalańash eken, áli kóleńkede tur, al Tirkeme Taýdyń basyn bıiktigi qyryq-elý fýnttaı quzdar, úlkendi-kishili jartastar qorshap alypty. Men turǵan jer men araldyń eki aralyǵy shırek mılden artyq emes. Eskekti qolyma ońtaılap ustap, qaıyqty jaǵaǵa qaraı buryp kórgim keldi.

Biraq, birden-aq bul nıetimnen bas tartýǵa májbúr boldym: aǵyn jartastardyń arasyna kirgende jyn urǵandaı doldanyp, ókirip, alasuryp ketedi eken. Taýdaı-taýdaı tolqyndar týlap, aspanǵa atyla, kóbik shashyp jatyr. Jaǵaǵa jaqyndasam-aq, ne sol tolqyndarǵa jem bolyp qurıtynymdy, ne jaǵaǵa aıaǵym tıgen kúnde de anaý tip-tik jartastarǵa órmelep shyǵa almaı, dymym quryp, bosqa qor bolatynymdy bildim.

Meniń záremdi ushyrǵan tek bul ǵana emes-tin. Stol tárizdi tep-tegis jalpaq tastardyń ústinde bir dáýdeı-dáýdeı qubyjyqtar baýyrymen jorǵalap, ızeńdep júr, ústi-bastary silekeı-silekeı bir alyp qurttar sıaqty. Anda-sanda olar shalp-shúlp etip sýǵa sekirip, súńgip ala jóneledi. Ózderi jıyrma-otyz shamasyndaı, úıir-úıir. Jáne ara-arasynda shań-shuń etip úrip-úrip qoıady, ony jartas-quzdardyń jańǵyryǵy kóterip, azan-qazan bolady da qalady.

Bulardyń teńiz arystandary ekenin, eshqandaı zıansyz janýarlar ekenin men keıin bildim. Biraq, ózderiniń túri sondaı qorqynyshty bolar ma, ári jaǵaǵa órmelep shyǵý da sonshalyq qıyn, joıqyn tolqyn jartasqa uryp, tas-talqany shyǵyp qırap keıin tebedi — osynyń bárin kórip otyrǵanda, meniń aralǵa qaraı júzeıin degen nıetim aıaq astynan zym-zıa boldy. Álgindeı tolyp jatqan qaýip-qaterlermen júzbe-júz kezdesip, zárem ushqansha, ashyq teńizde ashtan ólgenimniń ózi artyq emes pe?!

Biraq, sol eki arada aman qutylýymnyń ekinshi bir múmkindigi paıda bola qaldy. Tirkeme Taýdyń soltústik jaǵynda sý keıin seripkende jalańashtanyp, ashylyp qalǵan uzyn, sarǵysh qum qaırań bar eken. Al áregirekte, soltústikke taman, ekinshi bir múıis kórinip tur: bizdiń kartamyzda bul — Ormandy múıis degen atpen belgilenipti. Bul múıiste ósken záýlim-záýlim jasyl qaraǵaılar týra sýdyń jıegine deıin jetipti.

Qazyna aralynyń batys jaǵalaýyn boılap, soltústikke qaraı ótetin bir aǵys bar degen Sılverdiń sózi oıyma saq ete qaldy. Ózimdi tutqyndap aıdap kele jatqan da sol aǵys ekenin túsine qoıdym, kúshimdi bosqa ysyrap jasamaı, Tirkeme Taýdan ótkesin, kózime áldeqaıda jyly ushyraǵan sol Ormandy múıistiń jaǵasyna toqtaýǵa barymdy salmaq boldym.

Teńiz betinde kishigirim tolqyn josylady. Ońtústikten únemi samal esip tur, meniń aǵyspen júzýime kómektesip kele jatqan sol samal. Tolqyn belgili bir yrǵaqpen birde kóterilip, birde basylyp kóship jatyr.

Eger jel budan góri sál uıytqyp soqsa-aq, men áldeqashan sýǵa ketken bolar em. Tipti, jel baıaý, birqalypty bolǵannyń ózinde de myna tıtimdeı jeńil qaıyǵymnyń aýdarylyp, batyp ketpeı, sonshalyq yńǵaıly bop shyqqanyna tań qalmasqa lajym joq. Qaıyqtyń túbinde jatyp, jan-jaǵyma kóz salǵan shaqtarymda záýlim tolqynnyń kógildir jony tas tóbemnen tónip, qulap kele jatqanyn talaı kórdim. Mine, qurydym, tolqynnyń jutqan jeri osy boldy dep oılaımyn. Joq, kishkene qaıyǵym serippege taban tirep sekirgendeı, op-ońaı orǵyp, bılep, tolqynnyń jelkesine minip alady da, qonaıyn dep kele jatqan qus qusap, qalyqtap baryp tómendep, ornyna túsedi.

Birte-birte, tipti, batyldanyp alǵanym sonshalyq, jaılap qaıyǵymdy esip te kórdim. Biraq, tepe-teńdik sál buzylsa-aq, qaıyǵymnyń da tártibi ózgerip shyǵa keledi. Sál ǵana qozǵalýym muń eken, qaıyǵym bıpyl júrisin umytyp, tolqynnyń jalynan shuńqyrǵa qaraı kúrt quldılap jónelgende basym aınalyp ketti, ile sýdy bir burq etkizip shashyratty da, tumsyǵymen ekinshi bir tolqynǵa qoıyp ketti.

Ústi-basym malmandaı sý bolyp, zárem ushqanmen, qaıyqtyń túbine taǵy da jata qaldym. Qaıyq birden aqyly kirgendeı burynǵy búlkiline qaıta basyp, tolqyn-tolqynnyń arasymen meni ári qaraı áketip barady.

Endigi jerde qaıyqty esip, bereke tappaıtynymdy bildim. Al sonda jaǵaǵa qalaı shyqpaqpyn?

Úreılenýin úreılendim, biraq, áıteýir, sabyrymdy joǵaltpadym. Aldymen bas kıimimdi sheshtim de, sonymen qaıyq túbine jınalǵan sýdy tóge bastadym, sodan keıin qaıyqtyń júrisine zer salyp, baqylap, onyń aýdarylyp ketpeı, qalaı júzip kele jatqanynyń shyn syryn uqpaq boldym. Meniń baıqaǵanym — jaǵadan nemese keme ústinen qaraǵanda uzynnan-uzaq úlken bir qyrat sıaqty bop kórinetin ár tolqyn, shynynda, bir emes, bólek-bólek talaı tóbeshikterdiń tizbegi eken; sóıtip, zertteı otyryp, ár tóbeshiktiń óz shyńy, óz bókteri, óz shatqal-saılary bolatynyn bildim. Kishkene qaıyqty óz yrqyna jibergenimde; ol qulama bókterlerge, bıik shyńdarǵa jolamaı, saı-saıdy qýalap otyryp, op-ońaı jón tabady eken.

"Endeshe, tipti jaqsy. Eń durysy — tepe-teńdik ustap, tynysh qana jatý eken ǵoı. Reti kelse, anda-sanda tegis-tegis jerlerde jaǵaǵa qaraı epteı esip te kórermin", — dep uıǵardym.

Jáne solaı istedim de. Shyntaqtap, óte bir ebedeısiz kúıde jatqanymmen, áredik-áredik eskegimdi siltep, qaıyqty aralǵa qaraı burýǵa tyrysam.

Bul ózi adamdy mezi qylatyn, ónbeıtin is bolyp shyqty. Mine, endi Ormandy múıispen qatarlasa bere jaǵaǵa bar bolǵany birneshe júz ıard jer qalsa da, sol tıip turǵan jerdiń ózine jete almaı, janamalap óte shyǵatynymdy kórip kelem.

Jasyl aǵashtardyń saıaly salqyn tóbeleri kórinip-kórinip ketedi de, sheginip qala beredi. Samal jel olardy samarqaý qozǵap, terbeltip tur. Kelesi múıisten bulaı op-ońaı aıyrylyp qalmaıtynyma senimdi edim.

Ýaqyt ótip jatyr, endi meni shól qysa bastady. Kún shaqyraıyp tur, jylt-jylt etip tolqynda oınaǵan myń-san sáýle kóz qaratpaıdy. Bet-aýzyma shashyraǵan teńiz sýy lezde-aq keýip ketedi, tipti ernime deıin bir qabat tuz basyp, ashqyltym tatıdy. Tamaǵym keýip, basym aýyra bastady. Al orman "kel, kóleńkeme kir" dep shaqyrǵandaı jap-jaqyn jerden kóz qyzyqtyrady. Biraq, aǵys meni lezde-aq múıis janynan alystatyp áketti. Ashyq teńizge qaıtadan shyqqanda kórgenderim meniń búkil josparymdy taǵy da ózgertip jiberdi.

Tap qarsy aldymda, jarty mıldeı, joq, tipti odan da jaqynyraq jerde, jelken ataýlysynyń birin qaldyrmaı kóterip, "Ispanolanyń" kele jatqanyn kórdim. Endi meni qaıtse de baıqap, kemege mingizip alatyny daýsyz boldy. Shólden ólerdeı qatalap kele jatqandyǵymnan shyǵar, ne qýanarymdy, ne kúıinerimdi bilmedim. Biraq, uzaq oılap turýǵa mursha qaıda? Budan keıingi kórgenderim meni, tipti qaıran qaldyrdy: bir qaraǵanymda, "Ispanola" grot pen eki klıverdi ǵana kóterip kele jatyr eken. Ádemiligin aıtyp jetkizgisiz qardaı appaq jelkender kúnge shaǵylysyp, kúmisteı jalt-jult etedi. Alǵash kórgenimde búkil jelkenderdi jel keýlep tur edi. Baǵyty — soltústik-batys jaq bolatyn. Kemedegiler araldy aınalyp ótip, kemeniń burynǵy toqtaǵan jerine qaıtyp oralaıyn degen bolar dep oılaǵam. Budan keıin keme barǵan saıyn batysqa qaraı oıysa tústi. Muny — olar meni baıqap, kemege mingizip alǵysy kelgenderi ǵoı dep túıdim. Kenet keme týra jelge qarsy buryldy da, jelkenderi bosap, salbyrap, ábden álsirep, dármeni bitkendeı toqtaı qaldy.

"Áı, haıýandar-aı, — dedim ishimnen. — Es-túsin bilmegenshe ishkenderi ǵoı. Osylaı da keme basqarady eken-aý, kapıtan Smollett bolsa ǵoı, kórseter edi senderge!"

Sol eki arada keme baǵytyn san ózgertip, turǵan jerinde shyr kóbelek aınaldy da, bir-eki mınýt boıy kádimgideı shapshań júzdi, sodan keıin taǵy da betin jelge burdy, artynsha qaıtadan toqtap qaldy. Osylaı birneshe ret qaıtalandy. "Ispanola" jelkenderi jelge jalp-jalp etip, qazir ǵana tańdap alǵan baǵytyn izinshe ózgertip, basqa jaqqa burylyp birde soltústikke, birde ońtústikke, birde shyǵysqa, birde batysqa qaraı júzip, áýre-sarsań kúıde tur. Kemeni basqaryp, júrgizip otyrǵan eshkim joq ekenin endi ǵana bildim. Sonda adamdary qaıda ketkeni? Olar ne es-tússiz mas ta, ne kemeni tastap ketip qalǵany ǵoı. Eger kemege qolym jetip, palýbaǵa kóterilsem, múmkin, ony zańdy kapıtanyna qaıtarýdyń sáti túser me edi, qaıter edi?

Aǵys qaıyqty da, kemeni de bir shapshańdyqpen aıdap keledi, biraq keme baǵytyn qaıta-qaıta ózgertip, jıi-jıi toqtaǵandyqtan, ilgeri ozbaı, sol bir ornynda tur desek te bolady. Eger qaıyqta túregep otyryp, eskekpen ese alsam, kemeni sózsiz qýyp jeter edim. Birde, shynymen, ony qýyp jetkim keldi: jańa tosyn bir oqıǵalar kútsem kerek, ári kemede aýyz sý bar ekeni esime túskende, kemege barýǵa qushtarlyǵym ulǵaıa túskendeı.

Ornymnan kóterilip kórip em, sol boıda-aq bir tolqyn basymnan aıaǵyma deıin kómip kep jibermesin be... Biraq endi budan onsha qorqa qoımadym. Ornyǵyp otyryp alyp, bar kúshimdi jınap, eptep ese bastadym. Sóıtip, eshkim basqarmaı, laǵyp kele jatqan "Ispanolanyń" artynan qýdym. Tolqyn bir joly qatty laqtyryp kep jiberip edi, júregim torǵa túsken qustaı, dir-dir qaǵyp atsha týlap ketti. Toqtaı qalyp, qaıyqtaǵy sýdy asyǵyp-úsigip tógip jatyrmyn. Biraq, áıteýir, qaıyqtyń bar syryn kópke jibermeı uǵyp aldym da, nebir asaý, dúleı tolqyndardyń ara-arasymen ebin taýyp júre alatyn boldym; endi anda-sanda betime kóbik shashyraǵany bolmasa, basqa pálelerinen qutyldym.

Kememen eki aramyz jaqyndap, oǵan qaraı tez-tez júzip kelem. Endi, tipti keme burylyp, qozǵalǵan kezde jalt-jult etip, kórinip-kórinip ketip turǵan rýmpeldiń mysyn da ajyrata alatyndaı boldym. Palýbada tiri jan bolmaı shyqty. Sirá, qaraqshylar túgeldeı qashyp ketken bolsa kerek. Al eger qashpaǵan bolsa, ólgenshe iship, mas bolyp kýbrıkte jatyr. Kýbrıkte bolsa, syrttarynan bekitip, kemeni túgeldeı oz qaramaǵyma alyp, oıyma ne kelse, sony istemekshimin.

Aqyry, baqytyma, jel bir sát qybyr etpeı tyna qaldy. "Ispanola" aǵys yrqymen sol turǵan jerinde taǵy bir ret jaılap shyr kóbelek aınalyp shyqty. Kemeniń art jaǵyn kórip otyrmyn. Kaıýtanyń terezesi ashyq tur. Tań áldeqashan atyp, kún jap-jaryq bolǵanyna qaramastan stol ústindegi sham sóndirilmegen. Grot tymyq kúngi jalaý qusap salbyrap ketipti. Kemeniń júrisi endi, tipti baıaýlaǵan, óıtkeni ol jelkenniń qatysynsyz, tek aǵyspen ǵana júzip keledi. Aramyz biraz alshaqtap ketip edi, endi sál kúsh salsam, taǵy da qýyp jetýge múmkindigim bar sıaqty.

Nebary júz ıardtaı ǵana jer qalǵanda kemeniń jelkenderin taǵy da jel keýlep, kóterip áketti. Keme sol jaq tusyna burylyp aldy da, qalyqtap ushqan qarlyǵashtaı tolqyn qýalap taǵy da zyrlaı jóneldi.

Alǵashynda shoshyp, zárem ushqanmen sálden keıin qýanyp kettim. Keme sheńber syzǵandaı oraǵytyp, aınalyp keldi de, endi týra maǵan qaraı júzdi. Áne, keme eki aradaǵy qashyqtyqtyń jartysyn júzip ótip te úlgerdi, endi úshten ekisin, endi tórtten úshin ótti. Forshteven astyndaǵy tolqynnyń qalaı kóbik shashqanyn kóretindeı boldym. Meniń tıtimdeı qaıyǵymnan keme sonshalyq záýlim bop kórinedi.

Ózime qandaı qaýip tónip kele jatqanyn endi ǵana túsindim. Keme kóz ilespeı jaqyndap keledi. Oılanyp jatatyn ýaqyt ta joq. Aman qalýdyń lajyn izdeýim kerek. Bir tolqynnyń jalyna kóterilgen kezimde kemeniń tumsyǵy kórshi tolqyndy jaryp ótti. Býshprıt tas tóbemnen tóne qaldy. Ushyp túregelip, sekirip kep ketip edim, salmaǵymmen qaıyǵym sýǵa kúmp berip, batty da ketti.

Eki qolymmen ýtlegardan ustap úlgerippin, aıaǵym shtag pen brastyń eki aralyǵyna kirdi. Zárem ketip, teńiz ústinde salbyrap turmyn. Tómengi jaqtan kemeniń birdemege soǵylǵanyn sezdim, bul endi meniń qaıyǵymnyń sý túbine birjola ketkeni ekenin jáne ózimniń "Ispanoladan" endi eshqashan kete almaıtyn bolǵanymdy da túsindim.

XXV TARAÝ

"Kóńildi Rodjerdi" túsirgenim jaıly

Áreń dep býshpırtke shyqtym. Salbyrap bos turǵan klıver zeńbirek atylǵandaı tars ete tústi de, jel keýlep, úrgen qaryndaı tompaıa qaldy, sodan izinshe basqa baǵytqa aýdy. Kemeniń ón boıy, tipti túbine deıin dir etip, selk ete túskendeı boldy. Kelesi sátte basqa jelkenderdiń bárin de áli jel keýlep turǵanymen, klıver taǵy da bir ret tars ete tústi de salbyrap, bosap qaldy.

Keme birdemege oqys tirelgendeı boldy, men ekpinimmen teńizge ushyp túse jazdadym. Sodan ýaqyt ozdyrmaı býshprıt boıymen tez-tez jyljyp baryp, palýbaǵa basymmen jer súze qulap tústim. Baqtyń yq jaǵyna qulappyn. Kemeniń art jaǵyn grot tasalap túr. Esh tiri jan kózge túspeıdi. Búlinshilik shyqqan kúnnen beri jýylyp kórmegen palýba ústi aıaq alyp júrgisiz lastanǵan. Moıny synyq bir bos shólmek bir ári, bir beri domalaıdy. Ana jerde de, myna jerde de bes batpan las aıaq kıimderdiń izderi battıyp kórinedi.

Kenet "Ispanola" taǵy da yqqa qaraı júrdi. Meniń arqa tusymnan taǵy da klıverler tars-tars ete qaldy. Rúl burylyp, bir aınalyp edi, keme dir ete tústi. Sol boıda grotagık bir jaǵyna qısaıyp, shkot bloktarǵa tıip, syqyrlaı jóneldi de, maǵan kemeniń art jaǵy kórindi.

Eki qaraqshynyń ekeýi de kemeniń art jaǵynda eken. "Qyzyl qalpaq" shalqasynan túsip sulyq jatyr. Eki qolyn kreske kerip qoıǵandaı, eki jaǵyna qulashyn jaıyp tastapty, erinderi ashylyp tisi aqsıyp kórinedi. Izrael Hends basyn salbyratyp, tómen ıip, falshbort túbinde otyr, eki qoly jany ketip qalǵandaı bylq-sylq etedi, beti kúnge kúıip qaraıǵanyna qaramastan, óńi shyraǵdan balaýyzynyń túsindeı qup-qý.

Keme asaý attaı aryndap, keıde tikesinen tik turǵysy keletindeı. Jelkenderin jel keýlep bir baǵyttan ekinshisine aýysady, gıkteri bar kúshimen terbelgende, dińgekter syqyr-syqyr etip, oıbaı salǵandaı bolady. Keı-keıde kemeniń tumsyǵyn tolqyn kómip, falshbort ústine shashyraǵan sý jańbyrdaı nóserleıdi. Meniń qoldan istegen, qazir opat bolǵan kishkene qaıyǵym da tolqynnan tap myna jaqsy jabdyqtalǵan záýlim kemedeı zábir kórmegen sıaqty edi.

Keme orǵyp, sekirip túsken saıyn qyzyl qalpaqty qaraqshy da shorshyp túsedi. Biraq, meniń zárem ushqany — onyń bet álpeti sol baıaǵy qalpynan bir ózgergen joq, burynǵysynsha tisin aqsıtyp, yrjıyp kúlip jatyr. Al Hends kemeniń ár selkilinen barǵan saıyn art jaqqa qaraı jyljı túsedi. Sóıtip, ol birte-birte erneýge deıin jetip, bir aıaǵy sýǵa qaraı salbyrap túsip ketti. Maǵan onyń tek syńar qulaǵy men buıralanǵan bir túp samaı shashy ǵana kórinedi.

Osy sátte men olar jatqan jerdegi palýba taqtaılarynyń qaraıyp, jolaq-jolaq bop, qanǵa boıalǵanyn baıqadym, ekeýi, sirá, mas bolyp, tóbelesip, birin-biri pyshaqtap tastaǵan eken ǵoı dep túıdim.

Biraq kenet, keme sál tynyshtalyp toqtaı qalǵan kezinde, Izrael Hends yńyrsı jyljyp, óziniń burynǵy ornyna bardy. Qınalyp, azap shegip jatqan adamnyń shekten tys qaljyraǵanyn bildiretin osy bir yńyrsýy jáne onyń dármensizdikten astyńǵy ıeginiń salbyrap túsip ketkenin kórýim bir sát meniń oǵan degen aıanysh sezimimdi oıatqan sıaqty. Biraq ótken jolǵy alma salǵan bóshke ishinde otyryp estigen sózderim esime túskende, aıanyshym sý sepkendeı basyla qaldy.

Men grot dińgektiń qasyna keldim.

— Mine, sóıtip, men taǵy da kemege oraldym, mıster Hends, — dedim men kekete sóılep.

Ol kózin áreń ashyp, maǵan qarady, biraq pálendeı tań qalǵan joq, óıtkeni ózi es-tússiz mas eken. Bir ǵana:

— Brendı! — degen sózdi aıtýǵa shamasy jetti.

Ýaqyt ozdyrýǵa bolmaıtynyn birden túsindim. Palýbaga baratyn joldy bógep turǵan grot-gıktiń astynan op-ońaı ótip, trappen júgirip túsip, kaıýtaǵa kirdim.

Ondaǵy astan-kesteni shyqqan dúnıeni kóz aldyńa elestetýdiń ózi qıyn. Jáshikterdiń báriniń shetinen qulyptary syndyrylypty. Qaraqshylardyń izdegenderi, sirá, karta bolsa kerek. Eden ústi bes batpan las, munshama topyraqty qaraqshylar anaý batpaq jaqtan aıaqtarymen ákelgen, óıtkeni ótkende sol batpaq jaǵasynda araq ishti ǵoı. Aq boıaýmen boıalyp, altyn tústi jaltyldaq syrmen áshekeılengen taqtaı betterinde las saýsaqtardyń izderi battıyp jatyr.

Ondaǵan bos shólmek kememen birge shaıqalyp, syńǵyr-syńǵyr etip buryshtan-buryshqa domalap júr. Doktordyń dárigerlik kitaptarynyń biri beti ashyq kúıinde stol ústinde jatyr. Betteriniń kem degende jartysy jyrtylyp alynǵan: sirá, temeki shegýge qajet bolǵan shyǵar. Osynshama beıbastaqtyqtyń qaq ortasynda kúńgirt sáýlesi jyltyrap, baıaǵy bir sham áli janyp tur.

Men pogrebke tústim. Bóshkeler joq; bosaǵan sansyz kóp shólmek edende shashylyp jatyr. Búlinshilik bastalǵan kúnnen bastap búkil qaraqshy ataýly, sirá, mastyqtan bir aıyǵyp kórmegen shyǵar.

Qoımastan izdep, aqyry, Hends úshin ishinde azdaǵan brendıi bar bir shólmek taptym. Ózim úshin azdap kepken nan, keptirilgen jemis-jıdek, bir ýys meıiz jáne irimshik aldym.

Palýbaǵa kóterilip, álgi ákelgenderimniń bárin bosmannyń qoly jetpeıtin, odan alysyraq jerge, rúldiń qasyna úıip qoıdym. Ankerokten ábden shólim qanǵansha sý ishtim, sodan keıin baryp Hendske shıshany usyndym. Ol brendıdiń jartysyn taýysyp baryp qana shólmektiń aýzynan basyn kóterdi.

— Ótirik aıtsam jaı ursyn, maǵan kereginiń ózi de osy edi ǵoı, — dedi ol.

Men buryshqa otyryp ap, ákelgen tamaǵymdy jeı bastadym.

— Jaraqatyńyz aýyr ma? — dep suradym.

Ol bir túrli ıttiń úrgenindeı, arpyldaǵan daýyspen jaýap qatty:

— Qasymda doktor bolsa, op-ońaı-aq jazylyp keter edim. Biraq, kórip tursyń ǵoı, ózim jolym aýyr adammyn.. Al myna egeýquıryǵyń ólip qaldy, — dep, ol qyzyl qalpaqty kisini nusqap, basyn ızedi. — Ózi de bir nashar teńizshi edi... Al sen qaıdan shyqtyń?

— Men ádeıi osy kemege kapıtan bolý úshin keldim, mıster Hends, — dedim men. — Budan bylaı kelesi buıryǵyma deıin meni kapıtan dep bilińiz.

Ol meniń betime kóńilsiz tunjyraı qarady da qoıdy, eshteńe dep til qatpady. Eki betine azdap qan júgirgenimen, túri áli de aýrý adamnyń túrindeı jáne ózi keme selk etip, qozǵalǵan saıyn ol da bir jaǵyna qaraı qısaıyp, qulap ketip otyrdy.

— Aıtpaqshy, mıster Hends, — dep, sózimdi jalǵastyrdym, — maǵan myna bir jalaý unamaı tur. Eger ruqsat etseńiz, sony túsirgim kelip otyr. Bundaı jalaý ilgennen, jalaýsyz otyrǵanymyzdyń ózi jaqsy emes pe?!

Men gık tıip ketpesin dep, oraǵyta ótip, dińgektiń qasyna bardym: tıisti jipten tartyp, qarǵys atqyr qara jalaýdy túsirdim de, kemeniń qanasynan asyryp teńizge laqtyryp kep jiberdim.

— Koróldi qudaı saqtasyn! Qurysyn kapıtan Sılver! — dep aıqaıladym bas kıimimdi bulǵap.

Ol basyn kótermesten jata berdi, biraq qalt etkizbeı meni baqylap jatyr jáne bet álpetinen nendeı bir aıla oılap jatqanyn baıqadym.

— Meniń topshylaýymsha..., — dedi ol, aqyrynda, — meniń topshylaýymsha, kapıtan Hokıns, ekeýimiz amaldap jaǵaǵa shyǵyp, jer bassaq, siz oǵan qarsy bolmassyz dep oılaımyn? Endeshe, osy másele jóninde aqyldasyp kórmeımiz be?

— Onyńyz ras, aqyldasyp kórsek, nesi bar? — dedim men.

— Qulaǵym sizde, mıster Hends. Aıta berińiz. — Osylaı dedim de, jep otyrǵan tamaǵyma qaıta eńkeıip, ashqaraqtanyp sypyryp soǵa berdim.

— Ana jatqan kisi..., — dep, ol ólik jaqty basymen nusqady. — Onyń aty O'Braıen bolatyn... Irlandyq... Ol ekeýmizdiń jelkenderdi kóterip, buǵazǵa oralǵymyz kelgen edi. Biraq, kórip otyrsyń, ólip qaldy, endi, mine, trúmdegi sasyq sýdaı múńkip jatqany anaý. Endi kemeni kim basqaratynyn bilmeımin Men úıretpesem, kemeni yrqyńa kóndire alasyń ba? Maǵan tamaq ákelip berip, sý ishkizseń, eski bir shúberek oramal taýyp alyp jaramdy baılap berseń... sol úshin ózińe keme júrgizýdi úıretken bolar em. Osyǵan kelisesiń be?

— Biraq tek esińizde bolsyn, men kapıtan Kıdtiń aıaldamasyna ekinshi qaıtara barǵym joq, — dedim men — Men kemeni Soltústik aıaldamaǵa aparǵym keledi, jaǵaǵa sol aradan shyǵam.

— Jaraıdy, — dedi ol. — Esýas emespin ǵoı. Túsinbeıtin nesi bar? Oıynda men ózime tıisti júrisimdi istegenmin, biraq amal ne utylyp qaldym, utys endi seniki boldy. Nesi bar... barǵyń keletini Soltústik aıaldama ma? Qup aldyq! Mende tańdap jatatyn jaǵdaı joq. Ótirik aıtsam, jaı tússin, eger ana jaqta seni dar duzaǵy kútip tur, kemeni sonda apar deseń de kóngen bolar em.

Maǵan sóziniń jany bar sıaqty kórindi. Biz osylaı kelisimge keldik. Úsh mınýt ótpeı jatyp-aq "Ispanola" Qazyna aralyn jaǵalap, yqqa qaraı júzip kele jatty. Soltústik múıisti túske deıin-aq aınalyp ótip, sý kelýine deıin Soltústik aıaldamaǵa kiretin de shyǵarmyn dep úmittenip kelem. Sonda biz eshqandaı qaýip-qatersiz "Ispanolany" jaǵaǵa jaqyndatyp aparamyz da, sý keıin qaıtqan kezde, qurlyqqa shyǵamyz.

Rýmpeldi bekitip, tómen tústim, ózimniń sandyǵymdy izdep taptym da, ózime anam syılaǵan juqa, jibek qol oramaldy aldym. Osy oramalmen Hendstiń sanyndaǵy jarasyn tańýǵa kómektestim: qanjar edáýir tereńdep kiripti, qany tyıyla qoımaǵan jara eken. Azdap tamaq jep, eki-úsh jutym brendı iship, ol kádimgideı tyńaıǵan sıaqty. Durystalyp tike otyryp, qattyraq, anyǵyraq sóıleýge áli jetip, tipti adam bolyp qaldy.

Jel artymyzdan soǵyp tur. Keme shirkin qustaı ushyp keledi. Jaǵalaýdyń mınýt saıyn ózgergen talaı kórinisteri kóz ilespeı keıin qalyp jatyr. Qazir sırek alasa qaraǵaı ósken qumdaq jazyq jaǵany boılap júzip kelemiz. Mine, jaǵanyń qaraǵaıly tusy da keıin qalyp qoıdy. Araldyń eń soltústik shetin — jartasty tóbeni de aınalyp óttik.

Keme júrgizý ózime qatty unap keledi. Tamasha ashyq kún, jaǵalaýdyń ádemi tabıǵaty janymdy jaı tapqyzyp raqattanyp-aq kelem. İshetin de, jeıtin de tamaq jetkilikti. Qamaldan qashyp ketkenim úshin ar-uıatym da mazalaýyn qoıdy. Óıtkeni osynshama úlken jeńiske jettim emes pe?! Bosmannyń meni baqylaǵan eki kózi óńmenimnen ótip barady. Sol bolmasa, taǵdyrǵa tipten rıza bolar em. Ol meni keleke qylyp qaraıtyn sıaqty, ara-arasynda bet álpetin bir túsiniksiz oǵash kúlki sharpıdy. Azap shekken dármensiz kári kisiniń sary ýaıym, jabyrqaý, tunjyr kúlkisi. Biraq kelekesi de ishinde, opasyzdyq saryny da aralas kúlki. Men keme júrgizip, ózimmen-ózim bolyp kelem, al ol bolsa, aıla-qýlyqqa basyp, menen kóz almaı qaraıdy kelip, qaraıdy kelip.

XXVI TARAÝ

Izrael Hends

Ońtústikten soqqan jel bizge jaqqysy kelgendeı endi baǵytyn ózgertip batystan soǵa bastady. Araldyń soltústik-shyǵys shetinen soltústik aıaldamanyń kire berisine biz esh qıyndyqsyz-aq op-ońaı jettik. Biraq, zákirimiz bolmaǵandyqtan teńiz sýy kóterilmeı turyp buǵazǵa kirýge seskendik. Kúte turý qajet boldy. Bosman maǵan kemeniń ózinen-ózi jaılap júrý úshin ne isteý kerek ekenin úıretip edi, men keshikpeı-aq bul baǵytta da edáýir ilgeri basqanymdy baıqadym. Sodan keıin ekeýimiz de únsiz otyryp, tamaq ishýge kiristik.

— Kapıtan, — dedi Hends, aqyrynda, sol baıaǵy kekesindi qalpymen kúle sóılep, — myna jatqan O'Braıen degen meniń eski joldasym bolatyn. Kemeniń erneýinen ári qaraı qulata salsań qaıter edi? Men ózim ar-uıat degen nárselerińe tym artyq mán berip jatpaıtyn kisimin, sondyqtan ony o dúnıege jóneltip jibergenime onsha qynjylyp otyrǵanym shamaly. Biraq, menińshe, ony kememizdiń sonshalyqty bir sánin keltirip jatyr deý de qıyn. Al senińshe qalaı?

— Meniń oǵan álim jete me? Jáne oǵan qosa, mundaı jumysqa ózimniń zaýqym da shamaly bop otyr.

— Mynaý "Ispanola" degenniń ózi munshalyqty baqytsyz keme bolar ma, Djım, — dedi, ol maǵan kózin qysyp qoıyp. — Ekeýimiz Brıstolden shyqqaly beri bul "Ispanolada" qansha adam óltirilmedi, baqytsyz qansha teńizshi opat bolmady?! Ómirimde tap mundaı sátsiz sapar kórgen emespin! Mine, myna O'Braıen de ólip qaldy — onyń ólgeni shyn ǵoı, ıá? Men oqymaǵan qarańǵy adammyn, al sen oqı da, esepteı de bilesiń. Maǵan jasyrmaı, týrasyn aıtshy, ólgen kisi sol ólgen kúıinde qala bere me, álde keıin bir kezde tirile me?

— Mıster Hends, adamnyń denesin óltirgenmen, rýhyn óltire almaısyz, — dedim men. — Bilip qoıyńyz O'Braıen qazir tirildi, ol endi biz ekeýimizdi ana dúnıeden baqylap júr.

— Qap, bunysy ókinishti eken! Demek, bosqa ýaqyt ótkizgen bolǵanym ǵoı. Biraq, menińshe, rýh degenińiz tirilerge onsha zıan keltire almaıtyn shyǵar. Men rýhtan qoryqpaımyn-aý. Djım, estip tursyń ba, meniń ótingim kelgeni — kaıýtaǵa baryp, maǵan.. tfý umytyp ta qaldym ǵoı, ne ákelip ber deıin dep edim... á, ıá, bir shólmek sharap ákelip bershi, Djım. Myna brendı men úshin tym kúshtirek eken.

Bosmannyń álgi qobaljýlary kúdik týǵyzdy jáne shynymdy aıtsam, oǵan brendıden góri sharap kóbirek unap otyr degenge sene qoımadym. Bunyń bári tek syltaý bolsa kerek. Ne maqsatpen bolsa da, áıteýir, meni palýbadan ketirgisi bar, bunysy — anyq. Biraq sondaǵy maqsaty ne? Maǵan týra qaraýǵa óziniń dáti de shydar emes. Kózin taıdyra beredi: birese aspanǵa, birese ólip jatqan O'Braıenge qaraıdy. Jáne ózi únemi kólgirsip jymıyp, tipti qýlyǵymdy asyrdym dep, tilin shyǵaryp, áýre-sarsań bop otyr. Mundaıda kishkentaı sábıdiń ózi de onyń bir jaman oıy bolyp otyrǵanyn túsine qoıǵan bolar edi.

— Sharap dedińiz be? Jaqsy. Tek qandaıyn ákeleıin, aǵyn ba, álde qyzylyn ba? — dep suradym.

— Dostym, báribir, — dedi ol. — Tek qyzýy mol bolsyn da ózi neǵurlym kóbirek bolsyn.

— Jaqsy... Men sizge, mıster Hends, portveın ákeleıik Biraq ony izdep tapqanymsha biraz ýaqyt ketetin shyǵar.

Men aıaǵymdy neǵurlym qattyraq, tarsyldata basyp tómenge júgirip tústim. Sosyn kebisimdi sheship, dybysymdy sezdirmeýge tyrysyp, basqa senekpen baryp, kýbrıkke óttim, odan trappen joǵary kóterilip, aldyńǵy jaqtaǵy tambýrdan jaılap basymdy qyltıttym. Meni syrtynan baqylap júr degen Hendstiń oıyna da keler emes. Degenmen, eshteme sezbesin dep saqtanyp qaraımyn. Kúdigimniń durys ekenine birden-aq kózim jetti.

Ol ornynan kóterilip, tórtaıaqtap, kádimgideı-aq shapshań jorǵalap, palýbada ketip barady, qımyldaǵan saıyn jaımen yńqyldap ta qoıady, sirá, jaraly aıaǵyn qatty aýyrsynatyn bolsa kerek. Jarty mınýt óter-ótpeste sý aǵatyn tútikshe túbinde shıyrshyqtalyp jatqan keme arqanyna jorǵalap jetti de, arqan astynan sabyna deıin qyp-qyzyl qan, bir uzyn pyshaq, joq pyshaq emes-aý, kishigirim kezdik sýyryp aldy. Astyńǵy ıegi salbyrap túsip ketken, qanjar óte me, ótpeı me dep júzin baıqap kórdi de, jalma-jan qoınyna tyǵa salyp, qaıtadan jorǵalaı falshbort túbindegi óziniń burynǵy ornyna bardy.

Men ózime qajet biraz nárseni bilip aldym. Izrael jorǵalap ta bolsa júre alatyn bolyp shyqty, ári endi óziniń qarýy da bar. Meni jańa palýbadan ketirýge tyrysty. Demek, qurban etkeli otyrǵany da men ekenim anyq. Sonda men ólgennen keıingi oıy ne — búkil araldy kesip ótip, qaraqshylardyń batpaq janyndaǵy lagerine barmaq pa? Álde zeńbirek atyp, joldastaryn kómekke shaqyrmaq pa, munysy men úshin, árıne, jumbaq.

Múddeles kezimizde meniń Hendsten qoryqpaýyma bolady: ekeýimizdiń maqsatymyz — kemeni bir qaýipsiz jerge jetkizý: tek ol jer — keıin kemeni qajet kezinde esh qıyndyq, qaýip-qatersiz keıin alyp shyǵýǵa bolatyndaı, yńǵaıly jer bolýy tıis. Bul maqsatymyz iske asqansha, meniń ómirime qaýip te tóne qoımaýǵa tıis. Oılana júrip, ýaqytymdy bosqa ketirmeýge tyrystym: qaıtadan bildirtpeı qaıýtaǵa bardym, kebisimdi kıdim, qolyma ilikken bir qutyny ala salyp, palýbaǵa oraldym.

Hends sulata salǵan teń qusap men ketkende qalaı jatsa, tap sol qalpyna enip jata qalypty. Sonshalyq álsiregen nemese shaqyraıǵan jaryqqa qaraı almaı qınalǵan kisishe kózin syǵyraıtyp, shala jumyp jatyr. Maǵan synaı bir qarap alyp, shólmektiń tyǵynyn úırenshikti daǵdysy boıynsha, op-ońaı ashyp, ádette aıtylatyndaı:

— Seniń densaýlyǵyń úshin! — dep, sharapty dem almastan túbine deıin taýysýǵa jaqyndatyp, iship saldy.

Sodan keıin sál dem alyp, jan qaltasynan tańdaıǵa salatyn temekiniń bir taqtasyn shyǵaryp, bir kishkentaı bóligin kesip berýimdi ótindi.

— Raqym etip, kesip bershi, áıtpese mende pyshaq ta joq qoı, ári álim de jete qoıar deısiń be, — dedi ol. — Áı, Djım-aı, Djım-aı, tipten paıdaǵa aspaı qalǵanymdy qarashy. Bir shetinen kesip bershi. Bul ózi qudaıdyń qalǵan ómirimde shaınaýǵa jazǵan eń sońǵy temekisi bolsa kerek. Uzaq jatpaspyn, sirá. Keshikpeı-aq o dúnıege attanatyn shyǵarmyn...

— Jaqsy, — dedim men — Qazir kesip bereıin. Biraq, men sizdiń ornyńyzda bolsam... jaǵdaıym múshkil ekenin bilgesin, óler aldymda qudaıǵa qulshylyq etip, jalbarynyp istegen kúnálarymdy jýyp-shaıýǵa tyrysqan bolar em.

— Kúnálarymdy deısiń be? — dep qaıtalap surady ol. — Qandaı kúnálarymdy?

— Qandaı kúnálarymdy deısiz... Qandaı kúnálaryńyz bar ekenin ózińiz bilmeısiz be? — dedim men. — Ózińizdiń adamgershilik paryzyńyzǵa opasyzdyq istedińiz. Ómir boıy kúnáǵa batyp, ótirik aıtyp, moınyńyzǵa adam qanyn júktep júrsiz. Áne, aıaq jaǵyńyzda ózińiz jańa ǵana óltirgen bir adam taǵy jatyr. Sóıtip júrip, qandaı kúnálar dep menen suraısyz! Kúnálaryńyz — osy, mıster Hends?!

Men eshteme bolmaǵandaı, beıqam, jaıbaraqat sóılesýge tıis em, biraq onyń qoınyna tyqqan qan-qan kezdigi, onyń ózimdi óltirmek ekeni oıyma túskeninen be, áıteýir, qyzyp ketippin. Al ol boıyn sharapqa aldyrǵanynan ba, maǵan aıryqsha saltanatty jaýap qatty.

— Otyz jyl boıy meniń júzbegen teńizim qalǵan joq, — dedi ol. — Jaqsyny da, jamandy da, daýyldy da, tymyqty da, ashtyqty da, tipti pyshaq suǵysqan kisi ólimin de kórdim, basqa da talaı nárseler kezdesti, biraq meniń bir sózime senýge tıissiń: izgilik degeniń adamǵa tıtteı de paıda bergen emes. Aldymen soqqyǵa kim jyqsa, sonyki jón bop shyǵa keledi. Ólgenderdiń qolynan kek alý kelmeıtini aqıqat. Meniń bar sener dinim — osy. Aýmın!.. Al endi, — dedi ol tipti basqa daýyspen, — osy myljyńdaǵanymyz da jeter. Sý kelip, edáýir kóterilip qalypty. Meniń komandamdy tyńda, kapıtan Hokıns, endi ekeýimiz kemeni buǵazǵa aparaıyq.

Shynynda da, bizge eki mıldeı jer júrsek bolǵany eken. Biraq, júzý óte qıyn boldy. Soltústik aıaldamaǵa kirer jol tar da taıyz, ári óziniń ırek-ırek burylystary kóp eken. Meılinshe saqtyq, sheberlik kerek boldy. Biraq men zerek oryndaýshy bolyp shyqtym da, Hends baǵa jetpes komandır ekenin kórsetti.

Ekeýimiz qaırań ataýlyny aınalyp ótip, sheberlik kórsetkenimiz sonshalyq, eger syrtymyzdan baqylaǵan bireý bolsa, súısinbeı qalmas edi.

Eki múıistiń de janynan aman óttik, endi bizdiń jan-jaǵymyz qurlyq jer. Ońtústik jaǵalaý sıaqty, Soltústik aıaldamanyń jaǵalaýlaryna da qalyń orman ósken eken. Biraq, buǵazdyń uzyny uzyn bolǵanmen eni tym tar eken, tipti shyndap kelgende, bul buǵaz deýden góri ózenniń saǵasyna kóbirek uqsaıtyn bolyp shyqty. Týra bet aldymyzdan ońtústik buryshtan qıraǵan kemeniń shirip, ábden qurı bastaǵan eski qańqasyn kórdik. Bul ózi úlken úsh dińgekti keme eken. Bul jerde turǵanyna, tipti kóp ýaqyt ótken tárizdi. Onysy jan-jaǵyn túgel baldyr qorshap alǵanynan-aq kórinip tur. Palýbada qyzyldy-jasyldy gúlderge toly áldebir butalar uıysyp ósip tur. Sonshalyq kóńilsiz kórinis, biraq osynyń ózi buǵazdyń keme toqtaýǵa óte qolaıly jer ekenin dáleldep turǵandaı.

— Áne kórdiń be, — dedi Hends, — ana bir jer óte qolaıly-aq eken, jaǵaǵa tipti jaqyn barýǵa bolady. Tap-taza, tep-tegis qum, tolqyn degen atymen bolmaıtyn shyǵar, óıtkeni jan-jaqtyń bári orman ǵoı, al anaý keme degeniń máýeli baqtan bir de kem emes, alýan túrli gúl sheshek atyp, kózdiń jaýyn alady.

— Jaǵaǵa jaqyndaımyz dep, kemeni qaırańǵa otyrǵyzyp almaımyz ba? — dep suradym men.

— Qaırańnan shyǵaryp alý qıyn emes qoı, — dedi ol. — Sý keıin qaıtqan kezde jaǵaǵa arqan tartý kerek te, anaý jýan qaraǵaılardyń birine orap, ushyn keıin ákelip, shpılge baılaý kerek. Sodan soń sýdyń kóterilýin kút. Sý kóterilgen kezde búkil komandaǵa jabyl, tart arqannan dep buıryq ber. Keme qaırańdy jaıyna tastap, sylań qaqqan sulýdaı, aldyńnan ózi-aq shyǵa keledi. Al, endi balam, abaı bol. Qaırańǵa, tipti taıalyp qaldyq jáne keme tótelep qaırańǵa tirelgeli keledi. Azdap ońǵa buryl.. solaı... týrajúr... ońǵataman... sál-pál solǵa taman... týra... týra... týra júr!

Ol buıryq berip jatty da, men aıtqandaryn tez ári dál oryndaýǵa tyrysyp baqtym. Kenet ol:

— Jelge qaraı bur, qymbatty dostym! — dep aıqaılap jiberdi.

Men bar kúshimmen basyp, rúlge bar salmaǵymdy saldym. "Ispanola" kilt buryldy da, alasa orman ósken jaǵalaýǵa qaraı júrdi.

Osy aınalys-burylystardyń qyzyǵymen júrgende bosmannyń ár qımylyn baǵarmyn degen pıǵylymdy tipti esimnen shyǵaryppyn. Meniń bar baqqanym — kemeniń túbi qaırańǵa qashan tıer eken degen oı boldy. Ózime tóngen qaýipti tare umytyppyn da, oń jaq falshborttan asyla ıilip, kemeniń aldyńǵy jaǵynda týlap, kóbik atyp jatqan teńiz sýyna qarap turyppyn da qalyppyn. Kenet áldenege mazasyzdanyp, burylyp keıingi jaqqa qaramaǵanymda, eshqandaı qarsylyqsyz-aq tekke qurıdy ekenmin. Bir sybdyr estidim be, álde kózimniń qıyǵymen qımyldap kele jatqan áldeqandaı bir kóleńke baıqap qaldym ba, álde, múmkin, mysyqta kezdesetinindeı boıymda áldenendeı bir ınstınkt oıandy ma, áıteýir, keıin burylyp jalt qarasam, tap qarsy aldymda Hends tur eken. Oń qolynda kezdigi, maǵan tipti taqalyp qalypty.

Bir-birimizge tike qarap, kózimizge kózimiz túsken kezde, ekeýimiz de qatty aıqaılap jiberippiz. Men qoryqqannan aıqaıladym. Ol qutyrynyp alǵan súzegen buqadaı, yzadan órshelene aqyra túsip, alǵa, maǵan qaraı tura umtyldy. Kemeniń tumsyǵyna qaraı sekirip túspek bop, rýmpeldi qoıa berip em, ol birden keıin serpildi. Meni aman alyp qalǵan da sol rýmpel boldy: ekpinimen baryp Hendstiń kókirek tusyna soǵyp kep qalǵanda, ol ushyp tústi.

Hends turyp úlgermeı jatyp, men ol ózi aıdap ákelip tyqqan myna buryshtan tez qashyp shyqtym. Endi búkil palýba meniń qaramaǵyma kóship, Hendsten qansha jaltaram desem de múmkindigim boldy. Grot-dińgektiń aldyna baryp toqtap, jan qaltamnan tapanshamdy aldym, kózdep turyp, shúrippesin basyp kep qaldym. Hends maǵan qaraı týra júrip kele jatyr edi. Tapanshanyń qulaǵy tyrs ete túskenmen, oq atylmady: oq dárisi sýǵa tıip dymqyldanyp qalǵan bolyp shyqty. Osynsha uqypsyzdyǵym úshin ózimdi-ózim sybap-aq turmyn. Qarýymdy neǵyp kúni buryn qaıta oqtap almaǵanmyn? Ýaqytym jetkilikti-aq bolyp edi ǵoı! Sóıtkenimde, qazir osylaı qasapshynyń aldyndaǵy qoı qusap, qarýsyzdan-qarýsyz turmas edim ǵoı.

Hends jaraqatyna qaramastan, ǵajap tez qımyldaıdy. Aq býryl shashy qobyrap, yzaǵa býlyǵyp, ári bar kúshin jınamaq bop, ábden qyzara bórtip alǵan. Men ekinshi tapanshamdy sýyryp alaıyn desem, soǵan mursham joq. Jáne oǵan qosa, ol tapanshanyń da mynaý sıaqty sý bop qalǵanyna kúmánsyz edim. Bir ǵana anyq bilgen nársem — maǵan týra shegingennen paıda joq, onda Hends álginde ǵana kemeniń artqy buryshyna tyqqanyndaı, endi kemeniń tumsyǵyna aparyp tyǵyryqqa tireıdi, sondyqtan bir ári, bir beri bultaqtap qashýym kerek. Eger buryshqa tyǵyp, betpe-bet kelse, anaý qandy kezdiktiń talaı súıemi kirsh etip, deneme kireri sózsiz. Edáýir jýan grot-dińgekti qapsyra qushaqtap, búkil tula boıym dir-dir etip, kútip turmyn. Meniń bultaryp qashqym kep turǵanyn sezip, Hends te kidirip, turyp qaldy. Birneshe sekýnd birde oń jaqtan, birde sol jaqtan shap bergisi kelgendeı túr kórsetip, meni aldamaq boldy. Men de birde ońǵa, birde solǵa jaltaqtap turyp aldym. Ekeýimizdiń jekpe-jegimiz balanyń oıyny sıaqty: úıde, Qara Tóbe buǵazynyń túbindegi jartastar arasynda, bir ret osyndaı oıyn oınaǵanym bar edi. Biraq, árıne, ol oıyn ústinde júregim qazirgideı atsha týlamaǵan-dy. Qansha degenmen bul oıyndy oınaý balaǵa, sanynyń edáýir úlken jaraqaty bar kári teńizshiden góri jeńilirek bop shyqty. Men biraz es jınap, tipti oıynymyzdyń qashan, nemen bitetini jaıly oılap úlgerdim. "Árıne, — dep oıladym men, — osylaı bultaryp qashyp, men kópke deıin onyń qolyna túspeýim múmkin, biraq erte bolsyn, kesh bolsyn, ol meni, áıteýir, óltiredi..."

Osylaı ekeýimiz qarama-qarsy arbasyp turǵanymyzda, kenet "Ispanola" qaırańǵa kelip, keptele qaldy. Ekpinimen soǵylǵan keme sol búıirine qaraı qatty qısaıyp, qulaýǵa shaq qaldy. Palýba kólbeı qyryq bes gradýsqa qısaıdy da, naýa boıymen atqylap sý kirip, palýbada, falshbort mańynda kól-kósir qaq paıda boldy.

Biz ekeýimiz de táltirektep baryp qulap, syrǵı jóneldik te, tipti qushaqtasyp qala jazdap, naýaǵa baryp tireldik. Qyzyl qalpaqty ólik te sol baıaǵy qushaǵyn jaıǵan kúıinen tanbastan zip-zildeı bop, tómen syrǵydy. Men basymmen bosmannyń aıaǵyna qatty soǵylyp, tisim bir-birine tıgennen saq ete tústi. Ólik Hendstiń ústine baryp tústi de, men qulap, tula boıymnyń aýyrǵanyna qaramastan Hendsten buryn ushyp túregeldim. Kemeniń kenet qısaıa qalǵany — endi palýba ústinde júgirýge múmkindik beretin emes. Jan saqtaýdyń endi basqa bir amalyn izdeý kerek jáne bir sát keshiksem-aq quryǵanym, óıtkeni dushpanym qazir-aq meni bas salǵaly tur. Bızan-dińgektiń temir arqandary meniń tóbemnen salbyraı qalǵan eken. Arqannan ustaı aldym da, joǵary órmeledim jáne salıngke ábden jaıǵasyp otyryp alǵanymsha, bir mezet kidirgenim joq. Kóz ilespeı tez qımyldaǵanymnan ǵana janym qaldy: kóterilip bara jatqanymda tómennen, aıaǵymnan jarty fýttaı ǵana jerden qanjar jarq ete tústi. İshi kúıip, ne isterin bilmeı daǵdaryp qalǵan Izrael Hends qaıran bop, aýzy ańyraıyp ashylǵan kúıi tómende menen kóz almaı qaraı qalypty.

Endi men sol de bolsa dem alatyn boldym. Ýaqytymdy zaıa ketirmeı, tapanshamdy qaıta oqtap aldym. Endi jazataıym qatelikke urynbaý úshin ekinshi tapanshany da qaıtadan oqtadym.

Hends ishi ýdaı ashyp, ne isterin bilmeı, bárin tómennen baqylap tur. Jaǵdaıynyń edáýir nasharlap ketkenin ol túsine bastady. Sál oılanyp turdy da, aqyry, áreń dep, arqanǵa jabysty, qanjaryn aýzyna tistep, jaraly aıaǵyn súırete, qatty yńqyldap, jaımen joǵary órmeleı bastady. Ekeýimizdiń aramyzdaǵy qashyqtyqtyń ol úshten birin ótip bolǵansha, men eki tapanshany da qaıta oqtap úlgerdim. Endi eki qolyma eki tapanshany qatar ustap, oǵan til qattym.

— Endi bir qadam kóterilseńiz-aq, mıster Hends, — dedim men, — mıyńyzdyń mylja-myljasyn shyǵaram. Sodan keıin, ózińiz aıtqandaı ólgen adam kek alady dep qoryqpasam da bolatyn shyǵar, — dep qosyp qoıdym kekete kúlip.

Ol birden toqtaı qaldy. Bir sheshim oılap turǵanyn bet álpetinen kórip otyrmyn. Biraq, bir toqtamǵa kele almaı, qınalyp, uzaq oılandy, al men ózimniń qaýipsiz otyrǵanyma masaırap, qarqyldap kúlip jiberdim. Aqyry, ol birneshe qaıtara jutynyp, silekeıin jutyp alyp, sóıleı bastady. Bet álpetindegi sol baıaǵy abyrjý nyshany áli aıyqqan joq. Sóıleýge kedergi bolǵasyn aýzyndaǵy qanjardy qolyna aldy, biraq, áıteýir, joǵary órmeleýin qoıdy.

— Djım, — dedi ol, — biz ekeýimiz de edáýir orynsyz artyq kettik, — sen de, men de. Endi ekeýimizdiń kelisimge kelgenimiz jón. Jańa keme jaǵaǵa soǵylyp, bóget jasamaǵanda men seni qurtqan da bolar em. Biraq, men eshqashan jolym bolmaıtyn sorlymyn! Amalneshik, kári teńizshi bolǵanmen senen, kemeniń ıýngasynan jeńilis tapqanymdy moıyndamasqa lajym joq!

Men onyń sózderin uıyp tyńdaı túsippin, al ózim sharbaq basyna ushyp shyqqanyna tokapparsı qalǵan áteshteı máz bolyp, jymıyp otyr edim, bir kezde ol kenet oń qolyn siltep kep qalmasyn ba. Aýada atylǵan jebedeı birdeme zý ete qaldy. Birdemeniń deneme kirt etip tıgenin sezdim, denem shym etkendeı aýyryp ketti. Sóıtsem, ıyǵym dińgekke shegelenip qalǵan eken. Denem qatty aýyrǵannan ba, álde kútpegen jerden shoshyp ketkenimnen be, tipti oılap istedim be, álde tek soqyr sezim be, bilmeımin, áıteýir, eki shúrippeni de basyp qaldym. Tapanshalar atylýyn atyldy-aý, biraq ekeýi de qolymnan túsip ketti. Biraq bir jaqsysy — qulaǵan tek tapanshalar ǵana emes-tin: bosman arqandy qoıa berip, bolar-bolmas daýys shyǵardy da, basyn tómen qaratyp qulaǵan kúıi, sýǵa baryp kúmp ete tústi.

XXVII TARAÝ

"Pıastrlar!"

Kemeniń qatty aýǵany sonshalyq, dińgekteri, tipti tup-týra sýdyń ústine tónip tur. Men syryqqa qonaqtaǵan taýyq qusap, salıngte otyrmyn, astyńǵy jaǵymnan shyǵanaqtyń sýy kórinedi. Men qusap joǵary kóterilip úlgermegen Hends palýbaǵa jaqynyraq edi, sýǵa meni men falshborttyń aralyǵynan qulady. Qandy kóbik arasynan sý betine bir ret qana qyltıyp kórindi de, máńgi baqı batyp, joq boldy. Sý beti tynyshtalǵannan keıin qarasam, kórinip jatyr. Keme kóleńkesindegi tap-taza aqshyl qumnyń ústine qulaǵan eken. Denesiniń ústinen eki kishkene balyq júzip ótti. Keıde sý terbelgen kezde qozǵalyp, ornynan turýǵa umtylyp jatqan kisige uqsap ketedi. Onyń ózin tipti eki ret óldi dese de bolady: ári oq tıdi, ári sýǵa tunshyqty. Ózi osy arada meni óltirmekshi bolyp edi, endi dál sol ózi tańdaǵan jerinde balyqqa jem bolatyn boldy.

Júregim aınyp, basym aınalyp, boıymdy bir túrli úreı bıledi. Arqamdy, kókiregimdi qýalaı ystyq qan sorǵalap tur. Iyǵymdy dińgekke shegelegen álgi qanjar qyp-qyzyl bop balqyp, qyzǵan temir sıaqty, etimdi kúıdirip qaryp barady. Biraq, meniń qoryqqanym — denemniń aýyrǵany emes, ondaı aýrýǵa men tipti yńqyldamaı da ún-túnsiz-aq shydar em, meniń zárem ushqany — salıngten qulap ketip, anaý áli bosman jatqan typ-tymyq jasyl sýdan bir-aq shyǵam ba degen qaýip edi.

Salıngti qos qoldap qatty qysyp alǵanmyn, endi, tipti saýsaqtarym syrqyraı bastady. Qoryqqanymnan kózimdi jumdym. Sálden keıin az-kem es jıyp, júregim ornyna túskendeı boldy, endi sabyrmen boıymdy bıledim.

Aldymen qanjardy sýyrýǵa árekettenip kórdim. Biraq álde dińgekke tym tereń boılap kirgen be, álde ózim júıkemdi bıleı almaı otyrmyn ba, áıteýir, ony sýyryp alýǵa shamam jetpedi. Tula boıym qalsh-qalsh etip, dirildep kettim. Bir ǵajaby — sol dirildep, qalshyldaǵanymnyń aqyrynda ózime kómegi tıdi. Qanjar bolmashy ǵana, bir qabat terimdi túırep ótken eken, diril qysyp, selkildep turǵanymda, juqa teri jyrtylyp ketti. Qan burynǵydan beter sorǵalaı jóneldi, biraq onyń esesine, áıteýir, ózim bosap shyqtym. Al qamzolym men kóılegim bolsa, olar sol dińgekke shegelenýli kúıinde qaldy.

Bar kúshimmen qatty julqynyp qalyp edim, birjola bosap shyqtym. Palýbaǵa kemeniń oń jaq keneresindegi arqandardan ustap tústim. Osynyń aldynda ǵana Izrael qolymen ustaǵan anaý arqandarǵa meni eshqandaı kúsh jaqyndata almas edi.

Kaıýtaǵa túsip, jaramdy baılap alǵym keldi. Jaram kádimgideı qatty aýyra bastady. Qany áli tyıylǵan joq. Biraq pálendeı qaýipti jara emes, qolymdy qalaı qımyldatam desem de, oǵan bógeti joq. Jan-jaǵymdy sholyp, baıqap kórdim. Endi kemege men jalǵyz ózim ǵana qoja bop qaldym, sondyqtan kemedegi eń sońǵy jolaýshydan — ólip jatqan O'Braıennen qutylýdyń amalyn oılastyrǵym keldi.

Ol syrǵanap, falshborttyń qasyna deıin jetti dep buryn da aıtyp em ǵoı. Sol jerde ebedeısiz jeksuryn bir qýyrshaq qusap sulap jatyr. Úlken qýyrshaq, boıy tiri adamnyń boıyndaı, biraq tirshilik nyshany joq, ómirge tán jylylyqtan jurdaı. Ózim bastan keshken talaı jan túrshigerlik oqıǵalar tusynda ólikterge ábden etim úırenip, qazir olardan qorqýdy qoıǵanmyn, sondyqtan odan qutylý maǵan onsha qıynǵa túsken joq. Belbeýinen ustap, kebek salǵan qapshyq qurly kórmeı, kóterdim de keme keneresinen asyra laqtyryp kep jiberdim. Kúmp etip sýǵa qulady. Basynan ushyp túsken qyzyl qalpaǵy sý betinde qalqyp barady. Ólik qulaǵanynan sý laılanyp ketip edi, endi, mine, sý tynyshtalǵanda men olardyń ekeýin de — 'Braıendi de, Izraeldi de ap-anyq kórdim. Ekeýi qatar jatyr. Sýdyń baıaý aǵysy ekeýin keıde jaımen terbetip qoıady. O'Braıen jas jigit bolǵanmen múldem jyltyr bas edi. Basy taqyraıyp, ózin óltirgen adamnyń tizesin jastanǵan kúıi beıqam jaıǵasypty. Ekeýiniń de ústinen kishkene balyqtar jyp-jyp etip árli-berli zýlap ótip júr.

Sóıtip, kemede men jalǵyz qaldym. Mine, sý keıin serpile bastady. Kún edáýir eńkeıip qalǵan eken, batys jaǵalaýdaǵy qaraǵaılardyń kóleńkesi buǵazdy kókteı ótip, palýbaǵa da jetip qalypty. Keshki samal soqty, buǵazdy shyǵys jaqtan bıik eki shyńy talasqan úlken tóbe qoltyǵyna alyp, jel ótinen tasalap turǵanmen dińgekter men arqandar gýildep, jelkender tars-gúrs etip jalpyldaı bastady.

Kemege tóngen qaýipti men birden túsindim. Klıverlerdi tez-tez jınap, palýbaǵa túsirdim. Biraq grotty túsirý ońaı emes-tin. Keme qısaıǵan kezde, gık erneýden asyp túsip, sýǵa qulapty, tipti onyń bas jaǵy eki-úsh fýttaı jelkenimen qosa sýǵa batyp tur. Osydan kelip jaǵdaı tipti qıyndaı tústi. Onyń bárin oryn-ornyna keltirip durystaý meniń tipti de qolymnan keler emes, sondyqtan men batylym baryp esh nársege de jaqyndaı almadym. Aqyry, pyshaǵymdy shyǵaryp, faldardy qıdym. Gafel birden tómen tústi de, ilinip turǵan jelkenniń baýyr tusy sýdyń betine qalqyp shyǵa keldi. Biraq qansha tyrysqanymmen nıralǵa eshteme isteı almadym. Oǵan álim jeter emes. Amal qaısy, "Ispanolany" bir taǵdyrdyń ózine tapsyryp, tastap ketýime týra keletin sıaqty. Ne isteı alam, qazir meniń ózim de taǵdyrdyń aıdaýyna moıyn usynǵan janmyn ǵoı.

Sol eki ortada buǵaz ústin keshki qarańǵylyq tumshalaı tústi. Batar kúnniń sońǵy sáýleleri orman arasyn kókteı ótip kelip, koról shapanyndaǵy asyl-jaqut tas qusap, keme jelkeniniń ár jer, ár jerinde jalt-jult oınaıdy. Salqyn túse bastady. Keıin seripken sý azaıa berdi, sý azaıǵan saıyn keme de qulaǵan búıirine qaraı qısaıa tústi.

Men kemeniń tumsyq jaǵyna ótip, tómen qaradym. Keme tumsyǵy taıyz jerde tur eken, degenmen saqtyq istep arqannan qos qoldap ustap, jaımen keme erneýinen asyp tústim. Sý meniń belýarymnan keldi. Qum qatty eken, tolqyn qazǵylap tastapty, sóıtip, men "Ispanolany" bir búıirine jantaıyp, jelkenin sý shaıǵan kúıinde tastap, op-ońaı jaǵaǵa shyqtym. Kún batty, qaraǵaı basynda jel shýlaıdy.

Sóıtip, meniń teńizdegi bastan keshken oqıǵalarym osymen aıaqtaldy. Jáne, sóz joq, sátti aıaqtaldy: keme qaraqshylardan tartyp alyndy, endi bizdi muhıtqa tap osy qazir shyǵamyz desek te oǵan múmkindigimiz bar. Men endi tezirek úıge, ózimizdiń qamalymyzǵa oralyp, ózim istegen erlikterim týraly maqtanǵym kelip ólip baram. Maǵan, sirá, óz betimmen ketip qalǵanym úshin azdap ursatyn bolsa kerek, biraq "Ispanolany" qolǵa túsirgendigim bárin de jýyp-shaıýǵa tıis, tipti kapıtan Smollettiń ózi de meniń erlikterimdi moıyndamaı qala almas.

Osyndaı oılarǵa berilip, kóńil kúıim sondaı kóterińki, aǵash sharbaqqa barmaq bolyp jolǵa shyqtym: óz oıymsha, sharbaq ishinde baıaǵysha ózimniń dostarym kútip otyr. Kapıtan Kıdtiń buǵazyna quıatyn ózenderdiń ishindegi eń shyǵys jaqtaǵysy qos órkeshti tóbeniń túbinen bastalatynyn men jaqsy biletinmin. Sondyqtan men ózendi eń jińishke jerinen kesip ótpek bolyp, solǵa qaraı buryldym. Orman, tipti sırek eken. Bókterdi jaǵalaı júrip otyryp, keshikpeı tóbeniń shetin aınalyp óttim de, ózendi keship, arǵy betke shyqtym.

Bul — meniń Ben Ganndy kezdestirgen jerimniń dál ózi bop shyqty. Jan-jaǵyma jitirek qarap, óte saq kele jatyrmyn. Tipti qarańǵy túsip ketti. Tóbeniń eki shyńynyń arasyndaǵy shatqalmen kele jatyp, joǵarǵy jaqtan janǵan ottyń alaý sáýlesin baıqadym. Otty laýlatyp jaǵyp, sirá, Ben Gann ózine tamaq pisirip jatqan ǵoı dep oılap, ishimnen onyń sonshalyq beıqamdyǵyna tań qaldym. Shynynda, men kórgen otty batpaq janyndaǵy óz lagerinen Sılver de kórip qoımaı ma?

Barǵan saıyn tún qarańǵylyǵy qoıýlana tústi. Taban jolymdy áreń taýyp kelem. Art jaǵymdaǵy eki órkeshti tóbe men oń jaǵymdaǵy Qaraýyl Dúrbiniń ushar basyn ǵana adaspaı júrýime baǵdar tutyp kele jatyr em, endi olar da birte-birte qarańǵyǵa sińip, kórinbeı bara jatyr. Sırek juldyzdar kúńgirtteý jymyń qaǵady. Qarańǵyda birde butalarǵa súrinem, birde qum shuńqyrlarǵa túsip ketem.

Bir kez aınala alageýimdene túskendeı boldy. Joǵary jaqqa qaradym. Qaraýyl Dúrbiniń tóbesin bozamyq sáýle sharpypty. Tómenirekte, qalyń aǵash arasynan aýmaqty, kúmisteı jyltyraǵan úlken bir daq baıqadym da, aı týǵan eken ǵoı dep túıdim.

Endi jaǵdaıym jeńildeı tústi, shapshańyraq júrdim. Keı kez tipti júgirip-júgirip alam, óıtkeni aǵash sharbaqqa tezirek jetsem dep, shydaı almaı kelem. Biraq qamal aınalasyndaǵy orman ishine kirisimen-aq saqtaný qajettigi esime túsip, sál baıaýlap qaldym. Osynshama entelep kele jatyp, dostarym jaý dep qalyp, oqqa ushsam, odan ókinishti ne bolmaq? Bastan keshken búkil qym-qýyt saparym zaıa ketpek pe?

Aı barǵan saıyn joǵarylap, kóterilip barady. Orman ishindegi alań-alańdardyń bári de sútteı jap-jaryq boldy. Aldyńǵy jaǵymnan, aǵash arasynan, taǵy bir jaryq sáýle paıda boldy, aı jaryǵyna uqsamaıdy. Qyzaryp kórinedi, ot sıaqty, biraq keıde qara kúńgirttenip ketedi. Sirá, bul keıde tútin sasyp, kúl kómip ketip turǵan janǵan ot shyǵar dep túıdim.

Degenmen, bul ózi ne boldy eken, saıtan alǵyr?

Aqyry, ormannyń shetine shyqtym. Aǵash sharbaqtyń batys shetine aı sáýlesi túsip tur. Sharbaqtyń qalǵan jaǵy jáne úıdiń ózi de qarańǵylyq qushaǵynda, tek keı tustaryn ǵana kúmis sáýle tilip-tilip ótipti. Al úıdiń art jaǵynda laýlap úlken ot janyp jatyr. Qyp-qyzyl jalyn juqa, solǵyn aı nuryndaı emes, ap-anyq bop súıreńdep kórinedi. Tiri jan joq. Jym-jyrt.Tek ara-tura samal terbetken aǵash sybdyry ǵana estilip ketedi.

Ári tań qalyp, ári, sirá, qoryqqanymnan da bolsa kerek, toqtaı qaldym. Biz eshqashan mynadaı úlken ot jaqpaıtynbyz. Kapıtannyń buıryǵyn oryndap, daıyn otyndy únemdeýge tyrysatynbyz. Men joq kezde dostarym bir polege ushyramasa jarar edi dep úreılene bastadym.

Únemi kóleńke qýalap, saqtana júrip otyryp, bekinistiń shyǵys jaǵyna óttim de, eń bir qarańǵy tusyn tańdap alyp, sharbaq ústinen asyp tústim.

Bosqa azan-qazan jasap qaıtem dep, tórt aıaqtap, ún-túnsiz úıdiń buryshyna qaraı eńbektedim. Bir kez janym jaı tapqandaı boldy. Jalpy ózim qoryldaǵandy jekkórýshi em; qoryldap uıyqtaıtyn adamdar — men úshin baryp turǵan azap bolatyn. Biraq tap osy joly dostarymnyń qannen-qapersiz qorylǵa basyp, tynysh uıyqtap jatqany ásem sazdy mýzykadaı janyma jaǵa tústi. Ashyq teńizde kele jatqandaǵy kezekshi matrostyń: "Bári de oryn-ornynda!" degen túngi aıqaıy qalaı qulaqqa jaǵymdy estiletin bolsa, myna qoryl da meni solaı tynyshtandyryp, unaı tústi.

Bir anyq baıqaǵanym — eshqandaı kúzet qoıylmapty. Eger qazir meniń ornyma búkil qaraqshylarymen birge bildirmeı Sılver kelse ǵoı, mynalardyń eshqaısysy da tańǵa jetpesten o dúnıege attanar edi. Bári de sol kapıtannyń jaraqattanyp qalǵanynyń saldary ǵoı dep oıladym. Kúzetke qoıatyn kisileri de joq, osyndaı qıyn shaqta dostarymdy tastap ketip qalǵanym — ersileý boldy-aý dep ózime-ózim renjidim.

Esikke kelip, moınymdy sozyp, ish jaqqa kóz saldym. Úıdiń ishi óte qarańǵy eken, eshteme ajyratyp kóre almadym. Qorylǵa qosa qanatyn qaqqan qustyń ba, álde birdemeni toqyldatyp shoqyǵan qustyń ba, áıteýir, taǵy da bir dybys estiledi. Eki qolymdy ilgeri sozyp, sıpalap úıge kirdim. "Ózimniń ádettegi ornyma baryp jataıyn, — dep jymıyp kúlip qoıam, — tańerteń meni kórgende, barlyǵy qalaı tań qalar eken?!"

Bireýdiń aıaǵyna súrinip ketkenim. Uıyqtap jatqan álgi kisi ekinshi janbasyna aýdarylyp tústi de, yńyrsyp, yńqyldap aldy, biraq, áıteýir, oıana qoımady.

Osy arada kenet "Pıastrlar!.. Pıastrlar! Pıastrlar! Pıastrlar! Pıastrlar!" degen ashshy daýys qarańǵyda órshelenbesin be kelip. Toqtaý joq, qulaǵy buralǵan saǵat qusap, daýsyn sol bir qalpynan esh ózgertpesten, qaıtalap aıta berdi, aıta berdi.

Bul — Sılverdiń jasyl totysy kapıtan Flınt boldy. Qanatyn qaǵyp dybystaǵan da, aǵash qabyǵynyń kishkentaı synyǵyn shoqyp, toqyldatqan da sol eken. Eshqandaı kúzetshińnen kem túspeı, uıyqtap jatqandardy baǵyp otyrǵan da, meniń kelgenimdi bildirip, bir saryndy jeksuryn daýsymen qoımastan aıqaılaǵan da tap sonyń ózi!

Jasyrynyp úlgere almadym. Totynyń qatty, ashshy daýsyn esitken jurt oıanyp-oıanyp, ushyp túregelip jatyr. Men Sılverdiń daýsyn tanydym. Ol bir boqtap alyp:

— Kim bul? — dep aıqaı saldy.

Men tura qashyp em, qarańǵyda bireýge soqtyǵysyp qaldym. Ony ıterip jiberip em, biraq ózim baryp so boıda basqa bireýdiń qushaǵyna enip ketkenimdi bilmeı de qaldym. Ol qatty qysyp ustap aldy.

— Káne, Dık, mynda jaryq alyp kelshi, — dedi Sılver.

Bir qaraqshy júgire basyp shyǵyp ketip edi, qolyna shala ustap, qaıtadan kirdi.

ALTYNSHY BÓLİM. KAPITAN SILVER

XXVIII TARAÝ

Dushpan lagerinde

Shalanyń qyzǵylttaý sáýlesi úı ishin jaryq etip, meniń eń jaman degen kúdikterimniń de shynǵa aınalǵanyn rastap berdi. Qaraqshylar blokgaýzdy da, bizdiń búkil azyq-túlik qorlarymyzdy da ıelenip alypty. Konák bóshkesi, shoshqa eti, qap-qap kepken nan — bári de sol burynǵy oryndarynda tur. Zárem ushqany — birde-bir tutqyn kórinbeıdi. Shamasy, dostarymnyń báriniń de qaza tapqany ǵoı. Júregim sherge tolyp, neǵylarǵa bilmeı turmyn. Budan da, solarmen birge ólgenim artyq emes pe edi?

Alty qaraqshy ǵana tiri qalǵan edi, solardyń bári de, minekı, kóz aldymda tur. Romdy iship-iship betteri qabaryp, isingen beseýi uıqylarynan oıana salyp, ushyp-ushyp túregeldi. Altynshysy tek shyntaqtap, basyn ǵana kóterdi. Bet álpeti ólik sıaqty qup-qý. Basyn qan-qan shúberekpen tańyp alǵan. Demek, jaraly bolǵany jáne óziniń jaralanǵanyna da kóp ýaqyt ótpegen. Qaraqshylar shabýyl jasaǵan kezde, bireýine oq tıgeni jáne onyń orman arasyna kirip, kórinbeı ketkeni esime túse qoıdy. Sirá, mynaý sol bolsa kerek.

Toty uzyn tura Djonnyń ıyǵyna minip alyp, tumsyǵymen qaýyrsyndaryn tazalap otyr. Sılverdiń ózi burynǵydaı emes, óńi qýarǵan, tunjyr. Ústinde sol ótkende bizben kelissóz júrgizerde kıip kelgen ádemi shekpeni bar, biraq qazir onysy topyraqqa bylǵanyp, tikenekti buta ilip, jyrtylyp qalypty.

— Ehe, bul kim desem, týra Djım Hokınstiń ózi bop shyqty ǵoı, — dedi ol. — Oı, saıtan alǵyr-aı, á! Bul endi qonaqqa kelgendigiń ǵoı, á? Kir-kir, eski dosym kelse, men árdaıym qýanyshtymyn.

Ol brendı quıǵan bóshkeniń ústine otyryp alyp, qalıanyna temeki nyǵyzdaı bastady.

— Dık, ot jalǵap jibershi, — dedi ol. Sodan temekisin tutatyp bolyp: — Raqmet, dostym. Shalany ornyna apar, — dep qosyp qoıdy. — Al, jentlmender, sender uıalmańdar, baryp uıyqtaı berińder. Sender mıster Hokınstiń aldynda, komandırdiń aldynda turǵandaı, tik turýǵa áste mindetti emessińder. Qudaıdyń ózi saqtasyn, Djım senderge keshirim jasaıdy. Sóıtip, Djım, — dedi ol temekisin sora túsip, — kelip qaldym deısiń, á? Beıshara kári Djonǵa bul qýanarlyq syı boldy! Ózim bir kórgennen-aq seniń sheber bolaıyn dep turǵanyńdy baıqaǵanmyn, al qazir qarasam, naǵyz batyr sen bop shyqtyń.

Men, árıne, jaýap qatyp, eshteme deı almadym. Olar meni tap qabyrǵaǵa taqap turǵyzyp qoıyp edi, men tek basymdy kóterip tik turýǵa jáne Sılverdiń betine sabyr saqtap, týra qaraýǵa tyrysyp baqtym. Biraq ne kerek, ishim ýdaı ashıdy.

Sılver temekisin bir-eki ret sora túsip, jaıbaraqat qaıtadan sózge kiristi.

— Ne bolǵanda da, Djım, báribir bizge qonaqqa kelip qalǵan ekensiń, endi men saǵan oıymdaǵymdy búkpeı, bárin aıtyp shyǵaıyn, — dedi ol. — Sen aqylyń bar jigitsiń, sondyqtan ózińdi árdaıym unatyp júretinmin. Seni kórgende ózimniń sendeı kezim, meniń de sendeı jas, ádemi jigit kezim esime túsedi. Men árqashan da seniń bizge qosylýyńdy tileıtinmin qazynadan óz úlesin alyp, baı jentlmen bolyp, dúnıeniń raqatyn kórip ólse ǵoı deıtinmin. Mine, balam, aqyrynda, bizge kelip, óziń qosylyp tursyń. Kapıtan Smollett jaqsy teńizshi, muny men eshqashan jasyrǵanym joq, aıtyp júrdim, biraq endi tártip jaǵyna kelgende óte qatal bolatyn. "Teńizshilik paryzyńdy bárinen joǵary qoıýyń kerek!" — deıtin ol, — jáne onysy óte durys ta. Al sen bolsań odan qashyp kettiń, ózińniń kapıtanyńdy dalaǵa tastap kettiń. Tipti, doktordyń ózi de saǵan qatty renjipti. "Jaqsylyqty bilmeıtin jeksuryn bop shyqty", — dedi ol sen jóninde. Qysqasy, sen endi óz kisilerińe baryp qosyla almaısyń, olardyń seni alǵylary joq. Al endi óziń bólek úshinshi bir komanda jasaqtaımyn demeseń, saǵan kapıtan Sılverge qosylýdan basqa jol qalǵan joq.

"Iá, jaǵdaı áli onsha múshkil bolmady, demek, dostarym tiri bolǵany ǵoı", — dep oıladym men. Qashyp ketkenim úshin olar maǵan renjýli degen Sılverdiń sózine nanýǵa da daıyn turǵanymmen, báribir ózim qatty qýandym.

— Sen bizdiń qolymyzǵa túsip qaldyń, ony óziń de kórip tursyń, men, tipti bul týraly áńgime qylǵym kelmeıdi, — dep Sılver sózin jalǵastyra tústi. — Men baıypty, dáleldi sózdi unatam. Bosqa qorqytýdan túsetin paıda bar dep eshqashan oılaǵan emespin. Eger bizge qyzmet istegiń kelse, bizdiń qatarymyzǵa óz erkińmen qosyl. Al eger bul unamasa, onda, Djım, "joq" dep týrasyn aıt, bul óz yqtıaryń. Erkin, oılanyp aıt, eshtemeden de qoryqpa. Kórip tursyń ǵoı — men senimen esh aıla-qýlyqsyz, ashyq sóılesip otyrmyn.

— Sonda meniń jaýabymdy estigińiz keledi ǵoı, ıá? — dep suradym men daýsym dirildep.

Kelekeleı sóılegen onyń bul sandyraǵynan basyma tóngen óli men tiriniń arasynda derlik qaýipti de men sezbeı qalǵanym joq. Eki betim ottaı janyp, júregim atsha týlap áketip barady.

— Eshkim de seni zorlap otyrǵan joq, dostym, — dedi Sılver. — Jaqsylap oılanyp al. Asyǵatyn nemiz bar? Jáne sen bar jerde kóńilsiz bolýshy ma edi?

— Jaraıdy, — dedim men, sál boıymdy bılep, — meniń kimdi jaqtap, qaı jaqqa shyqqym keletinin bilgińiz kelse, aldymen maǵan ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn túsindirińizshi? Sizder qalaısha munda kelgensizder? Meniń dostarym qaıda ketken?

— Ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn deısiń be? — dep qaraqshylardyń bireýi meniń sózimdi qaıtalap aıtty. — Bizde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn túsindirip beretin bireý tabylsa, men odan esh nársemdi aıamaı, syı kórseter em.

— Senen kim, ne surapty, jap aýzyńdy! — dep, ony Sılver bólip jiberdi, sodan keıin osyǵan deıingi sypaıy qalpymen betin qaıtadan maǵan burdy. — Mıster Hokıns, keshe tańerteń osynda aq jalaý kóterip, doktor kelip ketti, — dedi ol. — "Kapıtan Sılver, siz myqtap turyp qaırańǵa otyrypsyz, kemeńiz ketip qalypty", — dedi doktor. Sóıtip, rom iship, án salyp, máz bolyp júrgenimizde, kemeden aırylyp qalyppyz. Moıyndamaıtyn amalym joq. Eshqaısymyz kemege mán berip, baqylamappyz. Júgirip jaǵaǵa bardyq, ótirik aıtsam jaı tússin, bizdiń eski kememiz, shynymen, ǵaıyp bolypty. Esimiz shyǵyp, turǵan jerimizde talyp qulaı jazdadyq. "Endi amal qansha, shart jasasyp, kelisimge keleıik", — dedi doktor. Biz — doktor ekeýimiz — shart jasastyq, sonyń nátıjesinde, minekı, sizderdiń azyq-túlikterińizdi, brendıińizdi, búkil bekinisterińizdi, sondaı kóregendik kórsetip jınaǵan otyndaryńyzdy, qysqasy salıngten bastap kılsonǵa deıin búkil qaıyǵyńyzdy biz aldyq. Al olar ózderi ketip qaldy. Olardyń qazir qaı jerde ekenin men bilmeımin.

Ol taǵy da jaıbaraqat temekisin sordy.

— Al eger ózińdi sol toptyń ishindemin dep oılasań, onda men saǵan doktordyń sońǵy aıtqan sózderin qaıtalap aıtyp bereıin, — dep ol sózin jalǵastyrdy. — "Sizder qansha kisi qaldyńyzdar?" — dep suradym men. "Tórteýmiz, — dedi ol. — Tórteý, biraq tórteýdiń bireýi jaraly. Al anaý anturǵan balanyń qaıda ekenin bilmeımin jáne bilgim de kelmeıdi. Biz úshin ony eske alýdyń ózi jıirkenishti", — dedi ol. Mine, bul — onyń týra óz sózi.

— Aıtyp boldyńyz ba? — dep suradym.

— Sen bilýge bolatyn nárselerdiń bárin aıtyp boldym, balam, — dedi ol.

— Al endi men ózim ne tańdadym, sony aıtýym kerek pe?

— Iá, endi óziń ne tańdadyń, sony aıtýyń kerek, — dedi Sılver.

— Jaraıdy, — dedim men. — Ne istep, ne qoıǵanyma esep bere almaıtyndaı, men aqymaq emespin. Maǵan qandaı jaza qoldanǵylaryńyz keledi, ony meıilderińiz bilsin. Sizdermen kezdeskeli beri ajaldyń betine týra qaraýǵa úırengen de jaıym bar. Degenmen, aldymen sizderge birer nárseler jaıynda aıtpaı qala almaımyn, — dedim, biraq ózim áli tolqýymdy basa almaı turmyn. — Sizderdiń jaǵdaılaryńyz óte múshkil: kemeden sizder aıryldyńyzdar, qazynadan da aıryldyńyzdar, adamdaryńyzdan da aıyrylyp qaldyńyzdar. Jalpy sizderdiki quryǵan sharýa. Osynyń bárine kim sebep bolǵanyn bilgilerińiz kele me? Onda bilip qoıyńyzdar: sebep bolǵan myna menmin, basqa eshkim de emes. Aralǵa taıanǵan kezimizde alma salǵan bóshkeniń ishinde otyryp, sizderdiń barlyǵyńyzdyń sózderińizdi, — Djon, sizdiń aıtqanyńyzdy da, anaý qazir teńiz túbinde tynysh tapqan Hendstiń aıtqanyn da, — bárin, bárin de estigen men bolatynmyn. Jáne estigenimniń bárin sol boıda-aq dostaryma aıtyp bergenmin. Kemeniń zákirge baılanǵan arqanyn kesip jibergen de menmin, sizderdiń kemede qaldyrǵan adamdaryńyzdy óltirgen de menmin. Aqymaq bolǵan men emes, sizder jáne sizderden men shybyn qurly qorqady dep oılamańyzdar. Endi meni óltiresizder me, álde aıaýshylyq jasaısyzdar ma, ony meıilderińiz bilsin Biraq taǵy bir aıtatynym bar, sonymen jetip te qalar. Eger aıaýshylyq etseńizder, ótken istiń bárin umytýyma bolady. Onda keıin qaraqshylyq qylmystaryńyz úshin sottalǵan kezde, sizderdi dar tuzaǵynan qutqaryp qalýǵa tyrysam dep ýáde bere alam. Endi tańdaý kezegi sizderge tıdi. Meniń ólimimnen sizderge keler eshqandaı paıda joq. Al eger tiri qaldyrsańyzdar, onda dardan aman alyp qalýǵa tyrysatyn bolam.

Endi únsiz turmyn. Býlyǵyp sóıleı almaımyn. Meniń qaıran qalǵanym — eshqaısysy selt etip ornynan qozǵalmady. Kózderi qoıdyń kózindeı bajyraıyp betime qaraıdy. Olar jaýap qatpaǵan soń, sózimdi ári qaraı sozdym:

— Mıster Sılver, osyndaǵylardyń ishindegi ilip alary — siz sıaqtysyz. Eger osydan qaza taba qalsam, meni ez bolǵan joq, atyna kir keltirmeı óldi dep doktorǵa aıtýyńyzdy ótiner em.

— Jaraıdy, esimde bolsyn, — degen Sılverdiń daýsy tipti bir túrli shyqty: ne kelekelep otyrǵanyn, ne erligime súısinip otyrǵanyn aıyra almadym.

— Esińizde bolsyn.., — dep Morgan degen, beti kúnge totyǵyp, qap-qara bolǵan kári teńizshi aıqaılap jiberdi, bul men ózim Brıstol portyndaǵy Uzyn tura Djonnyń tavernasynda kezdestirgen teńizshi bolatyn. — Esińizde bolsyn, ótkende Qara Tóbetti tanyp qalǵan da osy bolatyn.

— Ol — ol ma, — dep Sılver qosa tústi. — Qatelessem jaı ursyn, Bıllı Bonstyń sandyǵynan kartany alyp ketken de naq osy bala, oıpyrym-aı, bul Djım Hokınstiń qolymyzǵa túsýin kóretin de kún bar eken ǵoı!

— Qanyn ishý kerek! — dep Morgan aıqaı salyp, bir boqtap aldy.

Jáne pyshaǵyn jalańdatyp, op-ońaı jıyrmanyń ishindegi jap-jas jigitteı ornynan atyp turdy.

— Qaıt ornyńa! — dep aıqaılap jiberdi Sılver. — Tom Morgan, sen óziń kim ediń sonshama? Álde, osyndaǵy kapıtan men emes, senbisiń? Joq, men áli úıretermin saǵan baǵyna bilýdi! Osydan tek qarsy kelip kórshi. Sońǵy otyz jyl boıy jolyma bóget bolǵysy kelgen adamdardyń ishinen ne jelken aǵashyna ilinip qurymaǵan, ne teńizge qulap, balyqtarǵa jem bolmaǵan birde-biri joq. Iá, dál solaı! Uǵyp al, Tom Morgan: menimen til tabysa almaǵan adam qara jer basyp júre almaıdy.

Tom únin óshirdi, biraq basqalary kúńkilin tyıa qoımady.

— Tom durys aıtyp otyr, — dedi bireýi.

— Darǵa asylsam asylaıyn, onsyz da baǵynyshty bola-bola toıǵanmyn, — dep qosa tústi ekinshisi, — biraq Djon Sılver, meni aldap, jetegińe erte almaısyń!

— Jentlmender, ishterińde menimen shyndap ustasqysy kelip otyrǵan qaısyń barsyńdar? — dep gúr ete tústi Sılver.

Bóshke ústinde otyrǵan ol, endi sál ilgeri umtyldy. Oń qolynda tutanǵan qalıany bar.

— Osy ózderińe ne kerek? Aıtpaısyńdar ma týrasyn? Nemene, tilderiń baılanyp qaldy ma? Al, káne, shyq! Kimniń zaýqy bar, kútip aldym. Osynsha jyl jer basyp júrgende qaıdaǵy bir mas shoshqa maǵan qarsy turyp, qorsyldasyn dep kútip pe ekem? Ózimizdiń ádet-ǵurpymyzdy bilmeıtin be edińder? Ózderińdi oljashyl jentlmen dep sanaısyńdar ma? Al, shyǵyńdar, men daıynmyn. Júregi taısalmaıtyn kim bar? Shyqsyn, sýyrsyn kezdigin, baldaqpen júrsem de myna qalıan sónip úlgermeı jatyp-aq, ishek-qarnyn aıaǵynyń basyna túsireıin!

Eshkim ornynan qozǵala almady. Eshqaısysy lám-mım dep aýzyn asha almady.

— Mine, senderdiń qashanǵy ádetteriń osy, — dep Sılver, qalıanyn ernimen jymqyryp, sózin ári qaraı soza tústi. — Aıtatyny joq, jigit-aq ekensińder!.. Batyr bolǵan túrlerińe bolaıyn! Álde qarapaıym sózdiń ózin túsinýden qalǵansyńdar ma? Munda kapıtan menmin ǵoı, ózderiń saılamap pa edińder? Senderdiń kapıtandaryń menmin, óıtkeni báriń qosylsańdar da báribir tutas bir mılge senderden aqyldyraqpyn. Oljashyl jentlmenderdiń ádetinshe, menimen jekpe-jekke shyǵa almaıdy ekensińder, onda qate aıtsam, basyma jaı tússin, sender meniń aıtqanymdy tyńdaýǵa tıissińder! Bul bala maǵan unap tur. Men ózim budan artyq adamdy áli kezdestirgen emespin. Senderdeı egeýquıryqtardyń qaısysymen salystyrǵanda da bul ózi er adamǵa eki ese kóbirek uqsaıdy eken. Endeshe, uǵyp alyńdar: buǵan tıgen adamnyń isi menimen bolady!

Uzaq ýaqyt eshkim ún qatqan joq. Men sol baıaǵy tik qalpym, qabyrǵaǵa súıenip turmyn. Júregim baıaǵy qalpy, balǵasha tyq-tyq etip týlap soǵyp tur, biraq endi, áıteýir, úmit paıda boldy. Sılver endi qolyn qýsyryp, arqasyn qabyrǵaǵa súıep otyr. Qalıanyn soryp qoıady, shirkeýde otyrǵandaı-aq jaıbaraqat. Tek eki kózi tynym tappaı, qybyr etkendi baǵyp otyr. Baıqatpaı, óziniń tynyshsyz komandasyn jitirek qadaǵalaı túsedi. Qaraqshylar jınalyp, árirek, buryshqa baryp, sybyrlasa bastady. Sybyr-sybyr etip sóıleskenderi keıde maǵan ózen sýynyń syldyrap aqqany tárizdi bop ketedi. Keıde biz jaqqa burylyp qarap qoıady, shala ottyń qyzǵyltym jaryǵymen abyrjyǵan, tolqyǵan bet álpetteri kórinedi. Biraq maǵan qaramaıdy, Sılverge qaraıdy.

— Sender baıqaýymsha, birdeme aıtpaq oılaryń bar ǵoı? — dep, Sılver alysqa túkirip jiberdi. — Aıtyńdar, qulaǵym senderde.

— Keshirýińizdi ótinem, ser, — dep bir qaraqshy sóz bastady. — Sońǵy kezde saltymyzdy jıi buzatyn bolyp júrsiz. Biraq, buzǵyńyz kelse de buza almaıtyn bir salt bar. Aıtýǵa ruqsat etińiz, komanda narazy bolyp júr. Al túptep kelgende, bul komandanyń da basqalardaı ózindik haqylary bolýy tıis. Mysaly, bizdiń qajet dep tapsaq jınalyp, ózara aqyldasyp alýǵa haqymyz bar. Ser, siz bizdiń bárimizdiń kapıtanymyz bolǵandyqtan, keshirim ótinemin, biraq jańaǵy haqymdy paıdalanyp, bir máseleni aqyldasyp alýǵa tysqa shyǵyp qaıtqym kelip tur.

Uzyn boıly, sarǵysh kóz, júzinen bir naýqas taby bilinetin, jasy otyz bester shamasyndaǵy matros osyny aıtty da, Sılverge mánerleı áskerı izet jasady; sodan keıin jaıbaraqat tysqa qaraı bet alyp, esikti jaýyp, shyǵyp ketti. Onyń sońynan erip, ile-shala basqa qaraqshylar da tysqa shyqty.

Shyǵyp bara jatyp, bári de bir-birlep Sılverge izet jasap, aqtalyp, áldenelerdi kúbirlep ketedi.

— Saltymyz solaı ǵoı, — dedi bireýi.

— Matros jınalysyna baryp qaıtam, — dedi Morgan.

Sılver ekeýimiz oshaq basynda shalalarǵa qarap, ońasha qaldyq.

Aspaz birden-aq aýzynan qalǵanyn julyp aldy.

— Djım Hokıns, baıqadyń ba, saǵan ólim qaýpi, tipti odan da jamany — azapty ólim qaýpi qaraqustaı tónip tur. Olar meni kapıtandyqtan túsirý áreketin oılastyryp júr. Seni qalaı qorǵashtaǵanymdy óziń kórdiń ǵoı. Alǵashynda qorǵaıyn degen oıym joq-tyn, biraq seniń bir aýyz sózińe bola pikirimdi kilt ózgerttim. Sátsizdik ústine sátsizdik basyp, endi darǵa asylmaǵan nem qaldy dep, unjyrǵam túsip ketip edi. Seniń sózderińdi estigennen keıin ózime-ózim: Djon, Hokınsti arashalap alyp qal, keıin ol da saǵan arasha túsedi, Hokınstiń sońǵy kóziri sensiń, Djon. Al ol, qatelessem, basyma jaı tússin, seniń sońǵy kóziriń! — dedim, "Syıǵa syı, syraǵa bal", sen túbinde sot aldyna barǵanda ózińe qajet bolatyn kýágerdiń ómirin saqtap qal, al ol keıin seni dar tozaǵynan sýyryp alady, — dep túıdim.

Men istiń mán-jaıyn endi-endi túsine bastadym.

— Sonda siz ózińiz bastaǵan oıynyńyz utylyspen aıaqtaldy degińiz kelip turǵan joq pa? — dep suradym.

— Ótirik aıtsam jyn qaqsyn, shynynda da, solaı, — dedi ol. — Kemesiz qalǵasyn-aq, endi darǵa asylýdy kútkennen basqa esh laj qalmaǵanyn túsingenmin. Men ózim bir basyma qaısarlyǵym jetkilikti adammyn, Djım Hokıns, biraq buǵazda keme joq ekenin kórgende, ózimiz bastaǵan oıynnyń utylyspen aıaqtalǵanyn birden túsindim. Al mynalar bári de bastarynda mı joq, aqymaqtar ǵoı, aqyldasqysy kelse, aqyldasa bersin. Seniń janyńdy saqtap qalý úshin men báribir barymdy salamyn. Biraq, Djım, túbinde umytyp ketip júrme, jaqsylyqty jaqsylyqpen qaıtarar bolar: keıin, áıteýir uzyn tura Djondy dardan qutqaratyn bol, uqtyń ba?

Bunysyna men tipti qaıran qaldym. Tic qaqqan qaraqshy, ataman, al ózi sýǵa ketken tal qarmaıdynyń kebin kıip tur.

— Qolymnan kelgenin aıamaspyn, — dedim men.

— Endeshe, ákel qolyńdy! — dep aıqaılap jiberdi. — Tipti óziń ońaı qutyldyń, endi meniń de ótirik aıtsam jaı tússin, dardan qutylam ba degen dámem bar.

Ol qısalańdap otyn jaqqa baryp, bir shalany qolyna aldy da, taǵy da qalǵanyn tutatty.

— Djım, meniń jaıymdy óziń túsinersiń dep oılaımyn, — dedi ol qasyma qaıtyp kelip. — "Esiń barda el tap" degen, men skvaır jaqqa shyǵýǵa uıǵardym. Sen kemeni qaýipsiz: durys jerge jasyrǵan bolsań kerek, oǵan meniń shúbám joq. Bunyń oraıyn qalaı taptyń o jaǵyn bilmeımin, biraq, áıteýir, bar ekenine, aman ekenine senimim mol. Hends pen O'Braıen ekeýi de aqymaq eken. Ózimniń olarǵa sengen kúnim de bolǵan emes-tin. Esińde bolsyn: men saǵan eshqandaı suraq qoıyp otyrǵanym joq jáne basqalarǵa da suraq qoıǵyzbaımyn. Men oıynymyzdyń sharttaryn jáne ózimniń utylys tapqan adam ekenimdi jaqsy bilemin. Al sen saq bol, jassyń jáne óziń sondaı batyl jigit bolyp shyqtyń, sondyqtan eger ekeýimiz aýyz birlikti bolsaq, bizdiń qolymyzdan kelmeıtini kem de kem bolar edi.

Ol bóshkeden qańyltyr sapty aıaqqa konák quıyp aldy.

— Azdap iship jiberseń qaıtedi, dostym? — dep surady.

Men bas tarttym.

— Al men azdap iship almasam bolmaıdy, Djım, — dedi ol. — Alda ábiger degen az emes, sol de bolsa ózimdi qamshylap jibermesem bola ma? Aıtpaqshy, ábiger demekshi, Djım, aınalaıyn, qalaı oılaısyń, osy myna kartany doktor maǵan nege berdi?

Meniń bul tosyn jańalyqqa qaıran qalǵanym sonsha, ol bet álpetimnen-aq túk bilmeıtinimdi túsindi de, budan ári suraq qoıyp áýrelenip jatpady.

— Iá, bul onyń óz kartasy bolmasa kerek. Bul arada bir syr bar ekeni sózsiz. Solaı, Djım... bul arada ne bir jamandyq, ne bir jaqsylyq bar, áıteýir, bul tegin emes...

Ol taǵy da konáginen bir jutyp alyp, keleshek qyrsyqtarǵa kúni buryn moıyn usynǵan adamdaı, qazandaı úlken basyn shaıqaı túsip, tunjyrap ketti.

XXIX TARAÝ

Qara tańba qaıta kezdesti

Qaraqshylardyń jıyny uzaqqa sozyldy. Álden ýaqytta bir qaraqshy blokgaýzǵa qaıtyp oralyp, Sılverge kelemej retinde áskerı izet bildirdi de, shalany alýǵa bolar ma eken dep ruqsat surady. Sılver qarsylyq etpedi, qaraqshy shalany áketip, bizdi qarańǵyda qaldyrdy.

— Daýyl taıanyp keledi, Djım, — dedi Sılver.

Endi ol menimen dosyndaı sóılese bastady.

Bekinistiń myltyq atatyn tesikteriniń eń taıaý bireýine baryp, aýla ishine kóz saldym. Ot sónýge jaqyndapty. Odan eshqandaı jaryq túspeıtin bolypty: qaraqshylarǵa shala qajet bolǵany da sondyqtan eken. Olar úı men sharbaqtyń aralyǵyndaǵy bókterde alqaqotan otyrysypty. Bireýi jańaǵy shalany ustap, jaryq túsirip tur. Ekinshi bireýi qaq ortada tizerlep otyr. Onyń qolyndaǵy shappasy ashylǵaq pyshaǵy aıdyń jaryǵyna, keıde ottyń sáýlesine shaǵylysyp jalt-jult etedi. Qalǵandary onyń ne istep otyrǵanyn baqylaǵandaı, sol eńkeıe túsken. Álgi ortadaǵynyń qolynan bir kitap baıqap qaldym. Kitap degen qaraqshylar úshin jat nárse edi ǵoı, bunyń qolyna qaıdan tústi eken dep oılap úlgergenimshe bolmaı, álgi túregeldi, endi barlyǵy birinen soń biri shubyryp úıge qaraı júrdi.

— Analar kele jatyr, — dedim men.

Men ózimniń burynǵy ornyma baryp turdym. Bedelim túspeý úshin, qaraqshylarǵa ózimniń olardy syrtynan baqylaǵanymdy bildirgim kelmedi.

— Kelgileri kelse, raqym etsin, dostym, — dedi Sılver kóńildene sóılep. — Men de qur qol emespin, durystap qarsy alamyz-daǵy.

Esik ashyldy, biraq bes qaraqshy joǵary órlemeı, tabaldyryq qasynda topyrlap qaldy, tek ilgeri qaraı bireýin ıtermeleı beredi.

Álgiler saılaǵan adam: ýysy jumýly, oń qolyn ilgeri sozyp, bir basyp, bir toqtap, záresi ushyp Sılverge qaraı ilbip keledi, — muny basqa bir keńshilik jaǵdaıda kórgen kisi kúlip jiberer edi.

— Dostym, jaqynyraq kelseıshi, qoryqpa, men seni jep qoıar deısiń be? Óziń munsha orapaısyz bolarsyń ba, ákel beri, nemene anaý qolyńdaǵy? Men saltty bilmeıdi ǵoı dep pe eń? Jaýshyǵa tımeımin, — dedi Sılver.

Sılverdiń osy sózi demeý bolyp, qaraqshy júrisin tezdetip, Sılverdiń qolyna birdemeni ustata saldy da asyǵa-úsige, tez keıin burylyp, joldastarynyń qasyna baryp turdy.

Aspaz alaqanyn ashyp kórdi.

— Qara tańba ma mynalaryń! Ózim de osylaı bolatyn shyǵar dep oılap otyr em, — dedi Sılver. — Qaǵazdy qaıdan taptyńdar?.. Áı, mynalaryń ne, áı! Alda sorlylar-aı! Taýrattan qıyp alypty! Endi osy úshin sazaılaryńdy tartpaı kórińder! Taýratty, qudaı sózin qaıshymen qıyp júrgen qaı aqymaq?

— Kórdińder me? — dedi Morgan. — Aıtpap pa edim osylaryńnan eshteme shyqpaıdy dep?!

— Al endi, budan keıin senderge dardan qutylý atymen joq, — dedi Sılver. — Senderge Taýratty berip júrgen qaı aqymaq?

— Dık, — dedi bireýi.

— Dık pe? Endeshe, Dık, ımanyńdy aıta ber, — dedi Sılver. — Óıtkeni seniń sharýań bitti. Aına qatesiz shynym. Endi qurymasań, qudaı soqsyn meni!

Osy arada eńgezerdeı sarǵysh kóz qaraqshy kirise ketti.

— Bosqa sóılep, áýre bolmaı-aq qoı, Djon Sılver, — dedi ol. — Komanda oljashyl jentlmenderdiń salty boıynsha, jıynǵa jınalyp, satan qara tańba tabys etýge sheshim qabyldady. Salt boıynsha, aýdaryp, ekinshi betin kór de, ne jazylǵanyn oqy. Sodan keıin, sirá, basqasha sóılersiń.

— Raqmet, Djordj, — dedi Sılver. — Sen óziń aramyzdaǵy pysyq jigitsiń ǵoı, ádet-saltymyzdyń da bárin jatqa soǵasyń. Kóreıik, ne jazyldy eken. A-a! "Qulatyldyń" dep jazylypty. Mine, qaıda jatyr másele! Jáne qandaı ádemi jazylǵan deseńshi. Tipti, kitabyńnan kem emes, bul ózi, shamasy, seniń jazýyń ǵoı, Djordj? Nesi bar, sen búkil komandadaǵy mańdaı aldy jigitsiń. Eger jurt kapıtan etip seni saılasa, men oǵan tań qalmas edim. Raqym etip, anaý shalaǵa qol jalǵap jibershi, áıtpese qalıanym tutanar emes qoı.

— Jaraıdy, jaraıdy, . — dedi Djordj. — Bosqa komandanyń basyn qatyrma. Seni tyńdasań — ózińnen asqan bir adam joq, degenmen myna bóshkeden túspeseń bolmaıdy. Sen endi bizge kapıtan bolýdan qaldyń. Saılaýymyzǵa bóget bolmaı, bóshkeden tús.

— Seni bizdiń saltymyzdy biledi dep, shyn oılap júrsem, — dedi Sılver túıreı sóılep. — Álde de kúte turmasań bolmas, óıtkeni men kapıtandyǵymnan áli qala qoıǵanym joq. Sender maǵan taǵatyn kinálaryńdy aıtyp, meniń jaýabymdy tyńdaýlaryń kerek. Al oǵan deıin senderdiń qara tańbalaryń da bir, bir kesek kepken nan da bir. Ne shyǵarar ekensińder, kóreıik.

— Saltty buzady eken dep qoryqpaı-aq qoı, — dedi Djordj. — Biz bárin de ádil sheshkimiz keledi. Saǵan qoıatyn bizdiń mynadaı kinálarymyz bar. Birinshiden, sen isti sátsizdikke ushyrattyń. Qansha batyl bolsań da buǵan qarsy daý aıta almasań kerek. Ekinshiden, dushpandarymyz osynda shyn máninde qamaýda otyrǵan jerinen sen olardyń aman ketýine múmkindik berdiń. Olar ne maqsatpen ketti? Ony bilmeımin. Biraq ketkende bir maqsattary bolǵany anyq. Úshinshiden, biz ókshelep qýaıyq degende sen bizge tyıym saldyń. E-e, Djon Sılver, seniń biz bilmeıtin syryń qalǵan joq. Eki jaqpen birdeı ámpeı bolǵyń keledi. Tórtinshiden, myna balaǵa tıgizbeı qoıdyń.

— Bar bolǵany osy ma? — dep Sılver jaıbaraqat keıippen.

— Osy da az ba? — dedi Djordj. — Seniń osy ashyq aýyzdyǵyńa bola endi ózimizdi kúnge qaqtap ilip qoıatyn boldy.

— Tórt aıyp taqqan ekensińder, endi meniń jaýabymdy tyńdańdar. Jaýabymdy ret-retimen aıtaıyn. İsti sátsizdikke ushyrattyń dedińder ǵoı? Biraq, meniń ne istegim, qalaı istegim kelgenin ózderiń de bilmeısińder me? Eger meniń aıtqanyma qulaq asqan bolsańdar, ótirik aıtsam, basyma jaı tússin, qazir aman-saý "Ispanolada" otyrǵan bolar edińder. Al altyn, qazyna degeniń trúmde jınaýly jatqan bolar edi. Maǵan bóget jasaǵan kim? Meni, ózderińniń zańdy kapıtandaryńdy ıtermelep, asyqtyrǵan kim? Aralǵa kelgen birinshi kúnniń ózinde maǵan qara tańba jiberip, osy bir jyn-shaıtan oınaǵyn bastaǵan kim? Aıtatyny joq, keremet-aq oınaq, men de sendermen birge oınap júrmin. Bul oınaqtyń keıbir keremet oıyndaryn anaý Londondaǵy dar tozaǵyna ilingenderdiń talaıy oınaǵan bolatyn. Al osynyń bárin bastaǵan kim? Bastaǵan Enderson men Hends jáne sensiń, Djordj Merrı. Bul buzaqylardyń ishindegi tiri qalǵany jalǵyz sensiń. Sóıtip turyp jáne óziń uıalmaı-qyzarmaı kapıtan bolǵyń keledi! Búkil tobyrdy qurta jazdaǵanyń oıyńda joq! Joq, bunyńnan túk te shyǵara almaısyń!

Sılver sózin doǵardy. Djordjdyń da, basqalarynyń da bet álpetterinen onyń sóziniń zaıa ketpegenin ańǵardym.

— Bul — aıyptaryńnyń birinshi tarmaǵy ǵoı, — dedi Sılver, tershigen mańdaıyn súrtip, — shynymdy aıtsam, sendermen sóılesýdiń ózine júregim aınyp otyr. Aqyl-esten jurdaı adamsyńdar. Shesheleriń senderdi teńizge qalaı jibergen, meniń soǵan tańym bar! Teńizge jibergen! Oljashyl jentlmen bolǵan túrleriń osy bolsa!.. Odan da tiginshi bolmaısyńdar ma?..

— Osy sókkeniń de jeter. Taǵylǵan aıyptyń qalǵandaryna jaýabyńdy jalǵastyr, — dedi Morgan.

— Á-á, qalǵandaryna ma? — dep Djon aıqaılap jiberdi. — Qalǵandarynyń da ońyp turǵany shamaly. İsimiz quryǵan is boldy deısińder! Qate aıtsam, basyma jaı tússin, isimizdiń qanshalyqty quldyrap ketkenin sender tipti sezip te júrgen joqsyndar! Dar aǵashyna taqalyp turǵanymyz sonshalyq, tipti meniń moınymdy qazirdiń ózinde arqan qıyp, býyndyryp bara jatqandaı. Temir buǵaý qursanyp, salaqtap ilinip turǵanymyz, aspanda qarǵalar qarqyldap ushyp júrgeni kóz aldyma elesteıdi. Sý kelgen kezde teńizshiler bizge qaraı saýsaǵyn shoshaıtady. "Mynaý kim boldy eken?" — dep suraıdy bireýi. "Bul — Djon Sılver ǵoı. Men ony jaqsy bilýshi edim", — dep jaýap qatady ekinshisi. Asýly turǵandardy jel shaıqaltyp, shynjyrymyzdyń shyldyrlaǵan dybysyn alysqa áketip jatady. Mine, Djordj Merrıge, Hendske, Andersonga, basqa da osylar sıaqty esýastarǵa bola bizdiń bárimizdi kútip turǵan osyndaı kórinis ekenin bilip qoıǵandaryń jaqsy. Sodan keıin, saıtan alǵyrlar, senderdiń bilgileriń keletini aıyptaryńnyń tórtinshi tarmaǵy — myna bala eken ǵoı. Uqpaısyńdar ma, bul degen amanat emes pe? Biz sonda amanatty da qurtyp jiberýimiz kerek pe? Bul bala bizdiń eń sońǵy úmitimiz bolsa qaıtpeksińder? Sonda osy balany óltirmekpiz be? Joq, aınalaıyndar, men ony óltire almaımyn. Aıtpaqshy, men úshinshi tarmaqqa jaýap bermeppin ǵoı. Óte jaqsy, qulaqtaryńdy tosa berińder, qazir jaýap berem. Múmkin, sender doktordyń, kolej bitirgen doktordyń bizge kúnbe-kún kelip-ketip júrgenin buıym qurly 206 kórmeıtin shyǵarsyndar? Djon, seniń oq tesken basyńa endi doktordyń qajeti bolmaı qalǵany ma? Djordj Merrı, seni ǵoı árbir alty saǵat saıyn bezgek býyndyryp júr, tipti kóziń de lımon qusap sap-sary bolyp ketipti, endi sen doktorda emdelgiń kelmeıdi ǵoı, shamasy? Osynda kómekke keshikpeı ekinshi keme keledi. Múmkin, sender, tipti muny da bilmeıtin shyǵarsyńdar? Iá, keme keshikpeı-aq keledi. Mine, sol kezde amanat ta qajet bolady, osy aıtqanym kelmese kórermin. Endi ekinshi tarmaqqa keleıin: meni shart jasasty dep aıyptaıtyn kórinesińder. Shart jasas dep meniń aıaǵyma jyǵylǵan ózderiń emes pe edińder?.. Aıaǵyma jyǵylyp jorǵalap, záreleriń ushyp, ashtan ólemiz dep qoryqqan ózderiń emes pe edińder?.. Tipti munyń bári de túk emes. Mine, shart jasasqandaǵy maqsat — mynaý bolatyn!

Osyny aıtyp, ol edenge bir paraq qaǵazdy laqtyryp kep jiberdi. Men ony birden tanı kettim. Bul — meniń bir kezde Bıllı Bonstyń sandyǵynyń túbinen taýyp alǵan, úsh qyzyl kresi bar, sary qaǵazǵa syzylǵan araldyń kartasy edi.

Doktordyń nelikten ony Sılverge bergenin qalaı oılasam da túsine almaı dalmyn.

Qaraqshylar kartany kórgende menen beter qaıran qaldy. Olar tyshqan kórgen mysyqsha bas salysty. Boqtasyp, aıqaılasyp, balasha máz bolyp kúlisip, kartany biriniń qolynan biri julyp alyp júr. Buny kórgende, olar altyndy qolymen ustaǵany bylaı tursyn, tipti tutasymen kemege tıep áketip te barady dep oılap qalarlyq edi.

— Ras, mynaý dál Flınttiń qol qoıysy, esh shúbáńyz bolmasyn, D.F. depti, al tómengi jaǵyn shıyrshyqtap, túıip tastaǵan. Ol árdaıym qolyn osylaı qoıatyn, — dedi bireýi.

— Onyń bári de jaqsy-aý, biraq keme bolmaǵasyn, ol qazynany qalaı áketpekpiz? — dedi Djordj.

Sılver kenet bir qolymen qabyrǵaǵa súıenip, ornynan ushyp túregeldi.

— Djordj, sońǵy ret eskertýim, endi aýzyńnan bir sóz shyqsa boldy, ózińdi jekpe-jekke shaqyram..., — dep aıqaılap jiberdi ol. — Qalaı deısiń be? Qaıdan bileıin qalaı ekenin? Qalaı ekenin sen aıt, seniń kómegińmen kemeden aırylyp qalǵan basqalar aıtsyn, saıtan alǵyrlar! Joq, senen aqyldy sóz shyǵady dep kútýim beker, óıtkeni seniń taraqannyń mıyndaı da mıyń joq. Biraq menimen sypaıy sóılesýdi úırenýge tıissiń, áıtpese sypaıygershilikke ózim úıretip shyǵaram seni, uqtyń ba?

— Durys aıtasyń, — dedi qarıa Morgan.

— Áıtpegende she! Árıne, durys, — dep keme aspazy ony ilip áketti. — Kemeden aırylyp qalǵan sensiń. Senderge qazyna taýyp bergen myna menmin. Sonda ekeýimizdiń qaısymyzdyń qunymyz basymyraq bolmaq? Biraq, ollahı shynym, men budan bylaı senderge kapıtan bolǵym kelmeıdi. Kimdi saılasańdar, ony saılańdar! Osyǵan deıingi kórgen qorlyǵym da jetip boldy.

— Sılver bolsyn kapıtan, — dep bári jamyraı aıqaılap jiberdi. — Sholaq san bolsyn máńgilik! Sholaq san bolsyn kapıtanymyz!

— Á-á, endi ánderińdi osylaı saldyńdar ma?! — dedi aspaz aıqaılap. — Endeshe, Djordj, aınalaıyn dostym, saǵan kelesi kezekke deıin kúte turýǵa týra keledi. Jamandyqty jipke tizbeıtin, eske saqtamaıtyn ádetim bar, soǵan rahmet aıt! Minezim jumsaq, júregim qaıyrymdy. Al endi myna qara tańbany qaıtpekpiz, dostarym? Endi bul kádege aspaı qaldy ma, qalaı? Bostan-bos Dık kúnáhar bolyp qaldy-aý, Taýratyn haramdap aldy, sonyń bári zaıa ketkeni me?

— Múmkin, álde de ant bergen kezde qoldanýǵa jarap qalatyn shyǵar? — dep surady Dık, ol ózi Taýratty qorlaǵany úshin qatty seskenetin tárizdi.

— Bir paraǵy qıylyp alynǵan Taýrat pa? — dep Sılver shoshyp ketti. — Aıta kórme! Bunda qazir ne qasıet qaldy, bul da bir, óleń kitap ta bir.

— Degenmen, tastamaǵan jón shyǵar, múmkin, bir qajetke jarap qalar, — dedi Dık.

— Al myna bireýdi sen al, Djım, eskertkish bolsyn, — dedi Sılver maǵan qara tańbany berip jatyp.

Ózi kronnyń úlkendigindeı ǵana eken. Dık Taýrattyń eń sońǵy paraǵynan qıyp alǵan bolsa kerek, bir beti aq kúıinde, ekinshi betinde Apokalıpsıs duǵasynyń eki óleńi basylypty. Aıtpaqshy, "Tóbetter men qanisherler" degen eki sózi esimde qalypty. Mátin basylǵan betine kúıe jaǵylyp qaraıtylǵan eken, qolymdy kúıelep aldym. Al taza betine kómirmen: "Qulatyldyń" degen sóz jazylypty.

Qazir sol qara tańba, mine, meniń aldymda jatyr, biraq kómirmen jazylǵan jazýdyń ornynda tek tyrnaqpen syzylǵandaı ǵana iz qalypty.

Búgingi túnniń oqıǵalary osymen aıaqtaldy. Rom iship alyp, biz uıqyǵa kiristik. Sılver jaza retinde Djordj Merrıdi kúzetke taǵaıyndap, eger birdemeden kóz jazyp qalar bolsań, ajalyń menen bolady dep qatty eskertti.

Meniń kópke deıin kirpigim ilinbedi. Búgin óltirgen adamym oıyma orala berdi, óz basymnyń da áli qaýipte ekendigi týraly oılaımyn, bárinen buryn myna Sılverdiń, bir jaǵynan, qaraqshylardy noqtalap ustaýǵa, ekinshi jaǵynan, óziniń silimtik ómirin saqtap qalý úshin retti de, jóndi-jónsiz ádiske júgingen quıtyrqy oıyny týraly oıladym. Ol ózi qorylǵa basyp, qannen-qapersiz uıyqtap jatyr.

Degenmen de, soǵan qarap otyryp, osy sorlyny aıaǵyn attap basqan saıyn ólim qaýpi, al elge oralsa, tipti masqara ólim jazasy kútip turǵanyn oılaǵanymda bir túrli aıaýshylyq sezim oıanyp, júregim shymyrlap ketkendeı boldy.

XXX TARAÝ

Ýáde

Meni, dálirek aıtsam, bárimizdi:

— Áı, garnızondaǵylar, turyńdar! Doktor kele jatyr! — degen ap-anyq bop, qatty estilgen daýys oıatyp jiberdi; bárimizdi oıatty deıtinim — esik aldynda otyryp, qalǵyp ketken kúzetshi de oıanyp, ushyp túregeldi.

Bul kelgen, shynynda da, doktor bolyp shyqty. Daýsyn estigende qýanyp kettim, biraq qýanyshyma aralas qysylý, uıalý sezimi de joq emes-tin. Ózimniń til almaı, joldastarymnan jasyrynyp, ún-túnsiz qashyp ketkenim esime tústi. Mine, sodan, aqyry, ne kúıge tústim? Qaraqshylardyń qolyna kelip, tutqynda otyrǵanym mynaý; endi bular qalaǵan ýaqytynda óltire salsa — erikteri. Doktordyń betine qaraı alar túrim joq. Ol ózi, tipti, tań sáriden turǵanǵa uqsaıdy. Olaı deıtinim — kún jańa ǵana kóterile bastapty. Júgirip kelip, myltyq atatyn tesikten qaradym. Doktor shókken tumanǵa tizesinen batyp, osynda, blokgaýzǵa kelgen Sılverge uqsap, tómende tur eken.

— Sálemetsiz be, doktor! Qaıyrly tań bolsyn, ser! — dep, kózin muqıat súrtip úlgergen Sılver, quraq ushyp, jarqyldaı kúlip, sálemdesip jatyr. — Tym erte turypsyz ǵoı! Biraq "Erte oıanǵan qustyń jemsaýy da erte tolady" degen maqal bar. Djordj, balam, uıqyńdy ash, doktor Lıvsıdiń kemege kóterilýine kómektes. Bári de oryn-ornynda, doktor. Pasıentterińiz edáýir saýyǵyp, kóńildene tústi!

Ol osylaı ázil-ospaǵyn aralastyra sóılep, baldaǵyn qoltyǵyna qysyp, bir qolymen qabyrǵaǵa súıengen kúıi tóbeniń basynda tur, — daýsy da, minezi de, kúlkisi de sol aýmaǵan baıaǵy Djon.

— Bizdiń sizge tartpaq bir syıymyz bar, ser! — dep ol sózin jalǵastyrdy. — Bizge bir jas jolaýshy kelip qondy. He-he!.. Jańadan kelgen qonaq, ser, jáne qonaq bolǵanda qandaı deısiz! Ózi balpaq tyshqan sıaqty uıqyshyl qonaq eken Túnimen Djonmen qatar jatyp uıyqtap shyqty.

Bul eki arada doktor Lıvsı aǵash sharbaqtyń ústinen asyp túsip, aspazdyń qasyna kelgen bolatyn. Ol:

— Djım emes pe? — dep suraǵanda daýsynan diril estildi.

— Tap ózi, — dedi Sılver.

Doktor kilt toqtaı qaldy. Budan ári aıaq-qolynan ál ketip, júre almaı qalǵandaı.

— Jaqsy, — dedi ol, aqyrynda. — Áýeli jumysymyzdy bitireıik, sodan keıin kóńil kóterermiz. Sizderde osyndaı mátel bar sıaqty ǵoı? Aldymen aýrýlardy qarap shyǵaıyq.

Doktor úıge kirip, maǵan salqyn ǵana bas ızedi de, aýrýlarymen aınalysyp ketti. Mynadaı eki júzdi, jaýyz adamdardyń arasynda ómiri ár kez qyl ústinde ekenin bile tura, ózin jaıbaraqat, qarapaıym ustaıdy. Naýqas adamdy kórip ketýge mop-momyn aǵylshyn semásyna shaqyrylǵan dáriger qusap, pasıentterimen áldeneler jaıly sóılesip aýyz jappaıdy. Qaraqshylarmen ózin osylaı ustaýynyń da olarǵa áseri zor eken. Bir-birimen esh nárse ózgermegendeı sóılesedi: bári burynǵysynsha, ol keme dárigeri de, al olar til alǵysh, adal matrostar sıaqty.

— Dostym, óziń kádimgideı táýir bop qalypsyń, — dedi ol basy tańýly kisige. — Basqa bireý seniń ornyńda jan tásilim qylar edi. Al seniń basyń shoıyn qazandaı myqty eken...

— Iá, Djordj, seniń jaǵdaıyń qalaı? Óziń sap-sary bop ketipsiń ǵoı? Baýyryń aýyratyn bolǵany. Dári ishtiń be?.. Aıtyńdarshy, Djordj dárisin iship júr me?

— Árıne, ser, árıne! Dárisin iship júr, ser, — dedi Morgan.

— Qaraqshylarǵa nemese dálirek aıtsam, senderdiń osy abaqtylaryńa dáriger bolǵanymnan beri senderdi koról Georgke aparyp darǵa astyrý úshin, qudaı onyń mereıin ústem etsin, men bárińdi de elge aman jetkizýdi ózimniń boryshym dep sanaıtyn boldym, — dep, doktor Lıvsı aq jarqyn keıippen kúle sóıledi.

Qaraqshylar bir-birine qarady, biraq doktordyń bul ázilin únsiz qup almasqa sharalary bolǵan joq.

— Dıktiń jaǵdaıy máz emes, ser, — dedi qaraqshynyń bireýi.

— Máz emes deısiń be? — dep surady doktor. — Káne, Dık, jaqynyraq kel, tilińdi kórset. E-e, jaǵdaıyń máz emes bolsa,oǵan tań qalatyn da túgi joq. Mynadaı tildi kórse, fransýzdyń da záresi qalmas edi. Dık te bezgekke shaldyǵypty.

— Báse, qasıetti Taýratty búldirgen kisi neǵyp aman qalsyn, — dedi Morgan.

— Esek sıaqty aqymaq bolsa, bul aýrýdan eshkim de aman qalmaıdy, — dep qarsylyq aıtty doktor. — Taza aya men juqpaly aýrýy bar aýany, qurǵaq jer men ýlanǵan, jeksuryn batpaqty ajyrata almasa, ondaı adam bul aýrýdan qalaı aman qalmaq? Dostar, sender osy shetterińnen bezgek bop qalmasańdar qaıtsin, men sodan qorqam. Al bir aýyrsa, adam budan kópke deıin jazyla almaıdy. Deni durys kisi batpaq túbinen lager tiger bolar ma?! Sılver, ollahı shynym, men sizge qaıranmyn. Basqalardaı aqymaq emes sıaqtysyz, biraq óz qaraýyńyzdaǵy adamdardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa kelgende tym orasholaq ekensiz. Óte jaqsy, — dedi doktor pasıentterin qarap bolyp jáne olarǵa birer medısınalyq keńes berip jatyp; doktordyń bul aıtqandaryn olar qaraqshy emes, týra sypaıygershilik mektebiniń momaqan shákirtterinshe izetpen tyńdady. — Búginge osy jeter. Al endi ruqsat bolsa, men myna jas jigitpen sóılessem dep edim, — dep ol men jaqqa basyn selqos ızeı saldy.

Djordj Merrı esik aldynda betin tyrjıtyp, bir ashshy dári iship jatyr edi. Doktordyń álgi ótinishin qulaǵy shalǵanda, qyp-qyzyl bop ketti de oǵan týra qarap:

— Bul múmkin emes! — dep aıqaı saldy.

Jáne óreskel boqtap jiberdi. Sılver alaqanymen bóshkeni tars etkizip, salyp kep qaldy.

— Jap aýzyńdy! — dep aqyryp jiberdi de, ashý shaqyrǵan arystansha aıbattanyp jan-jaǵyna qarady. — Doktor, — dedi sodan keıin bıpazdap sóılep, — men sizdiń Djımmen sóıleskińiz keletinin sezgenmin, óıtkeni oǵan ish tartatynyńyzdy burynnan biletinmin. Biz araqtan kem kórmeı sizdiń dárińizdi iship júrmiz, ózińizge úlken senimmen qaraımyz, sizge degen alǵysymyz ushan-teńiz. Qazir ózim báriniń de retin keltirem... Hokıns, sen maǵan eshqaıda qashpaımyn dep, jas jentlmen retinde ýáde bere alasyń ba? Bulaı surap turǵanym — áke-shesheń kedeı adamdar bolǵanmen, sen óziń jentlmen jigitsiń ǵoı...

Men oǵan esh qobaljýsyz-aq ýáde berdim.

— Olaı bolsa, doktor, siz sharbaqtyń ar jaǵyna túsińizshi, — dedi Sılver. — Siz ar jaqqa túsken soń, men Djımdi tómenge ózim alyp baram. Ol sharbaqtyń ber jaǵynda, siz ar jaǵynda turarsyz, sharbaqtyń shúıirkelesip sóılesýlerińizge bógeti joq qoı. Sálemet bolyńyz, ser! Skvaır men kapıtan Smollettke sálem aıtyńyz.

Sılverden qoryqqannan keıin ózderin ázer tejep turǵan qaraqshylar endi doktor esikten shyǵysymen-aq, bar ashý-yzalaryn laq etkizip tóge saldy. Olar Sılverdi eki júzdilik jasap júrsiń, ózińdi ala-bóle aqtap qalyp, basqalardy satqyń kep júr dep aıyptady. Qysqasy, bular Sılverdiń shyn pıǵylyn sezip júrgen bop shyqty. Sılverge tap osy joly bulardyń sheńgelinen sytylyp shyǵý qıynǵa túsetin shyǵar dep oılap em. Biraq ol mynalardan áldeqaıda aqyldy, bárin qossań da báribir onyń deńgeıine jete almaıdy jáne keshegi jeńisi búgin ózin edáýir óktem ustaýǵa múmkindik berip tur. Shetterińnen aqymaqsyńdar, men doktormen sóılespeı bolmaıdy. Tap búgin, ıaǵnı, qazynany izdeýge shyǵaıyn dep turǵan kúni, shartty buzbaqsyńdar ma dep, tumsyqtaryna taqap kartany silkilep, ursa jóneldi.

— Joq, aıtpady deseńder, basyma jaı tússin, olardy jaqsylap turyp taqyrǵa otyrǵyzatyn da kún keler. Al biraq ázirshe, tipti rom quıyp, etigin tazalasam da, men myna doktordyń kóńilin tabýǵa tyrysam, — dep aıqaı saldy Sılver.

Ot jaǵyńdar dep buıryq berdi de, baldaǵyn alyp qolyn meniń ıyǵyma salyp qısańdap tómen qaraı júrdi; qaraqshylar ne derin bilmeı daǵdarǵan kúıinde qala berdi.

Olarǵa Sılver aıtqan dálelderden góri, onyń qadalǵan jerinen qan alatyn ólermendigi kóbirek áser etken sıaqty.

— Asyqpa, dostym, asyqpa, — dedi maǵan Sılver. — Ekeýimizdiń asyǵa túskenimizdi baıqasa boldy, olar bizdi bas salady.

Qumdaq betkeımen biz jaılap tómen túsip, sharbaqtyń ar jaǵynda doktor turǵan jerge jaqyndadyq. Sılver toqtaı qaldy.

— Doktor, myna Djımniń ajalyna arasha túsem dep, ózim kapıtandyǵymnan túsip qala jazdadym. Bunyń qalaı bolǵanyn Djımniń ózinen surap bilersiz. Meniń aıtaıyn degenim, doktor, ómir qaıyǵyn óziniń qazasyna qaraı týralap, otpen oınap, ajal kútken beıshara jan bir aýyz bolsa da bireýden jyly sóz estisemshi dep telmiredi eken. Men tek ózim týraly emes, myna balanyń da taǵdyry jaıynda sóz etip turmyn. Doktor, aıaǵyńyzǵa bas uryp, ótinem, bir ret aıaýshylyq etińiz, úmitimdi úzbeı, bir jyly shyraı tanytsańyz-daǵy.

Endi joldastarynan bólek shyǵyp, betin blokgaýzdan ári buryp turǵan Sılver, tipti ózgerip shyǵa keldi. Urty salbyrap, qartaıyp ketti, daýsy dirildep shyǵady. Tiri ólik dep osyndaıdy aıtatyn shyǵar.

— Shynymen qorqatyn bolǵanyńyz ǵoı, Djon? — dep surady doktor Lıvsı.

— Doktor, men qoıan júrek emespin Men tipti mynadaı da qoryqpaımyn, — dep ol saýsaǵynyń ushyn kórsetti, — biraq, shynymdy aıtsam, dar esime tússe-aq, tula boıym qaltyrap, berekem qashady. Siz qaıyrymdy, týrashyl adamsyz. Men ózim ómirimde sizden artyq kisi kezdestirgen emen. Men istegen jaqsylyqty umytpassyz dep senem. Árıne, jamandyqty da umytpaısyz, ony da bilem. Men áregirek keteıin. Mine, kórdińiz be, Djım ekeýińizdi ońasha qaldyryp bara jatyrmyn. Meniń osynymdy da baǵalarsyz dep oılaımyn, solaı emes pe?

Ol áregirek, bizdiń sózimiz estilmeıtindeı jerge baryp, tomar ústine otyryp, ysqyryp án sala bastady. Birde maǵan, birde doktorǵa, birde qum ústinde kúıbeńdep ot tamyzyp jatqan yryqqa kóngisi joq tomyryq minez qaraqshylarǵa, birde anaý tańerteńgi asqa dep shoshqa eti men kepken nan alyp shyǵyp, kele jatqan bekinis úıge qarap jaltaqtady da otyrdy.

— Sóıtip, Djım, osynda kelip qaldym de, — dedi doktor muqata sóılep. — "Ne ekseń, sony orarsyń" degen ǵoı, balam. Saǵan ursýǵa aýzym barmaıdy. Biraq kapıtan Smollettiń deni saý bolǵanda, sen bizden bulaı qashyp kete almas ediń, budan basqa saǵan ne aıta alam? Kapıtannyń naýqas kezinde, seni kúshpen ustap tura almaıtyn dármensiz tusynda ketip qalýyń — adaldyq emes.

Shynymdy aıtaıyn, doktordyń myna sózderin estigen soń shydaı almaı, jylap jiberdim.

— Doktor, qudaı aqyna, maǵan uryspaı-aq qoıyńyzshy. Ózime-ózim ursyp, ókingenim de az emes. Ómirim de qazir qyl ústinde tur. Sılver arasha túspegende, men endigi ólgen de bolar em. Doktor, men ólýden qorqady dep oılamańyz, men tek azaptan qorqam. Eger olar meni azapqa sala bastasa...

— Djım..., — dep doktor meni bólip jiberdi, tolqyp daýsy sál ózgerip shyqty, — Djım, men bulardyń ondaıyna jol berip, qarap tura almaspyn. Sharbaqtan qarǵyp shyq, qashyp qutylaıyq.

— Joq, doktor, men ýáde berdim ǵoı, — dedim men.

— Bilem, bilem! — dedi ol. — Biraq amal qaısy, Djım?! Bul kúnány men óz moınyma alǵym kep tur. Áıtpese, seni esh qorǵanyshsyz qalaı tastap ketpekpin? Sekir! Bir sekirseń-aq bostandyqqa shyǵasyń. Elikteı orǵyp, kózdi ashyp jumǵansha ǵaıyp bolamyz.

— Joq, — dedim men. — Siz ózińiz mundaı aldaýǵa barmas edińiz ǵoı. Siz bolyńyz, Skvaır men kapıtan bolsyn, bergen ýádelerińizdi eshqashan buzbas edińizder. Demek, men de buza almaımyn. Sılver maǵan sengendiginen ákeldi ǵoı meni. Oǵan ózim adamsha ýáde berdim. Doktor, siz meni bólip jiberdińiz, sózimdi aıaqtaıyn. Eger olar meni azaptap qınaı bastasa, shydaı almaı, kemeni qaıda jasyrǵanymdy aıtyp qoıýym múmkin. Doktor, meniń bir jolym bolǵany, ózimniń bir oljaly bolǵanym — men olardan kemeni alyp kettim. Qazir keme soltústik aıaldamanyń tústik jaq jaǵalaýynda tur. Sý kelgen kezde tolqynmen kóteriledi, sý qaıtqan kezde qaıtadan qaırańǵa otyrady.

— Keme deısiń, á! — dep doktor qaıran qaldy.

Men bolǵan jaıtty qysqasha aıtyp shyqtym. Ol sózimdi bólmedi, aıaǵyna deıin únsiz tyńdap shyqty.

— Endeshe, buny taǵdyrdyń ózi solaı jazǵan boldy, — dedi ol, men áńgimemdi aıaqtaǵan soń. — Tónip kelgen ajaldan bizdi ylǵı sen qutqaryp kelesiń. Osy jaqsylyǵyńnan keıin de biz seni mynalarǵa pyshaqtatyp óltirtpekpiz be? Beker olaı oılaısyń! Bizge istegen bar jaqsylyǵyń úshin ol qandaı syı bolar edi, balam? Mynalardyń aram nıetin aldymen ashqan sen. Ben Ganndy tapqan sen. Endi, tipti júzge jetseń de, búkil ómir boıy budan artyq is isteı almaısyń. Ol Ben Gann degen, tipti, keremet adam bop shyqty! Aıtpaqshy, Ben Gann týraly... Sılver, — dep aıqaılap jiberdi ol. — Sılver, men sizge bir keńes bergim kelip tur, — dep aspaz jaqyndap kelgesin sózin jalǵastyrdy. — Qazynany izdeýge onsha asyqpaǵanyńyz jón.

— Ser, men bul isti kesheýildete turýǵa bar múmkindigimdi salyp kóreıin, — dedi Sılver, — biraq ımandaı shynym dep bilińiz, men ózimdi de, myna beıshara balany da ólimnen tek qazyna izdeýmen ǵana qutqara alatyn sıaqtymyn.

— Jaraıdy, Sılver olaı bolsa, izdeı berińizder, — dedi doktor. — Onda bir aıqaı estiseńizder, soǵan kóńil bólgeısiz.

— Ser! — dedi Sılver, — siz maǵan kóp syr aıtyp tursyz ba, álde aıtpaı tursyz ba, sony bile almaı dalmyn. Sonda sizderdiń maqsattaryńyz ne bolǵany? Bekinisti neǵyp tastap kettińizder? Maǵan kartany nege berdińiz? Osyny buryn da túsinbegen edim, áli de túsine alǵanym joq. Siz maǵan eshqandaı úmit ustatpaǵanyńyzben, qoıǵan talaptaryńyzdyń bárin kóz jumyp, oryndap kelem. Al, endi, mine, taǵy bir qupıaǵa kezigip turǵanym mynaý... Eger týrasyna kóship, túsindirgińiz kelmese, solaı dep aıtpaısyz ba, onda men de rýmpeldi qoıa bereıin.

— Joq, — dedi oılanyńqyrap baryp doktor, — bul iske sizdi qatystyrýǵa meniń qaqym joq. Bul tek meniń ǵana kýpılı emes, Sılver. Áıtpese, parıgimmen sert eteıin, men sizge bárin de aıtyp berer em. Eger osy aıtqanyma taǵy bir sóz qosar bolsam, kapıtan maǵan kóresimdi kórsetedi. Áıtse de, Sılver, sol de bolsa sizdi úmittendireıin: eger osy qasqyr qaqpannan ekeýimiz de qutylar bolsaq, sizdi dardan qutqarýǵa barymdy salmaqpyn, tek áıteýir, anttan attamasam bolǵany.

Sılverdiń beti taban astynda jadyrap sala berdi:

— Týǵan anam da meni budan artyq jubata almas edi, — dedi ol.

— Sizge meniń birinshi aıtaıyn degenim osy bolatyn, — dep qosyp qoıdy. — Jáne ekinshi bir aıtatynym — myna balany ózińizdiń qasyńyzda ustańyzshy, al kómek qajet bop jatsa, meni shaqyryńyz. Sonda sizdi ne páleden bolsa da qutqaryp baǵarmyn, sol kezde bosqa sóılemeıtin kisi ekenimdi ózińiz de kórersiz... Djım, cay bol.

Doktor Lıvsı sharbaq ústinen meniń qolymdy qysty da, Sılverge basyn ızedi, sodan keıin tez-tez basyp ormanǵa qaraı kete bardy.

XXXI TARAÝ

Qazyna izdeý. Flınttiń baǵyt silteýshi jebesi

— Djım, — dedi Sılver, ekeýimiz ońasha qalǵannan keıin, — men seni qutqaryp alyp em, al sen — meni qutqardyń. Jáne men muny esh ýaqyt umytpaq emespin. Doktordyń qash dep úgittep turǵanyn da baıqaǵanmyn. Kózimniń qıyǵymen ǵana qaradym, biraq kórgenmin. Ne jaýap aıtqanyńdy estı alǵanym joq, biraq, áıteýir, kónbegenińdi kórip turdym. Munyńdy da umytady dep oılama, Djım. Ótkende bekiniske jasaǵan sátsiz shabýylymyzdan keıin, mine, búgin alǵash ret qana úmit oty jylt etkendeı boldy. Jáne bul da seniń arqań. Qazyna izdeýgesoqyr táýekelmen kiriskeli turmyz, meni qorqytatyny da osy. Biraq, endi ne qıyndyq kezdesse de ekeýimiz birge bolaıyq jáne moınymyzdy eshkimge op-ońaı úzdire de qoımaspyz.

Ot basynda kúıbeńdep júrgen qaraqshylardyń biri bizge tańerteńgi as ázir boldy dep daýystady. Ottyń janyna, qumǵa otyryp alyp, bárimiz otqa qaqtalǵan shoshqa etin jeýge kiristik. Qaraqshylar laýlatyp úlken etip jaqqan ot shoshqa emes, tutas ógiz etin qaqtap, qýyryp alýǵa da jeterdeı edi. Keshikpeı ot órship úlkeıe tústi endi oǵan tek jel jaqtan ǵana, onda da asa saqtyqpen jaqyndaýǵa bolatyn edi. Mynalar tamaqty da tym ysyrap etip pisiredi eken: shoshqa etin qajettiliginen kem degende úsh ese artyq pisiripti. Bireýi jyndy adamsha keńq-keńk kúlip, ettiń qalǵan bólek-salaǵyn otqa tastap kep jiberip edi, ot álgi erekshe otyndy op-ońaı juta salyp, burynǵydan beter laýlaı tústi.

Erteńgi kúnine qalaı bolsa solaı qaraıtyn munshalyq beıqam adamdardy men buryn-sońdy kórgen emespin. Eń bolmasa bir isterin tyndyrymdy istep kórse eken-aý, azyq-túlikterin beıbereket qurtyp jatyr, kúzetke qoısa, uıyqtap qalady, qalǵan qylyqtarynyń bári de osylaı — ylǵı shala. Jalpy bular ózi lap etip tutanýǵa bar da, uzaǵyraq áskerı áreketke kelgende, tipti mardymsyz eken.

Tipti, totysymen bolyp, áregirek otyrǵan Sılverdiń ózi de álgi ysyrapqorlyqtary úshin olarǵa bir aýyz eskertý jasaı qoımady. Onyń aldy-artyn boljaǵysh, saq adam ekenin biletindikten men bunysyna tipti qaıran qaldym.

— Áı, dostar-aı, áıteýir, baqtaryńa qaraı, árdaıym qamdaryńdy oılap, bas qatyryp júretin Sholaq san bar. Men ózime kerek biraz jaıtty bilgen sıaqtymyn. Keme analardyń qolynda. Tek qaıda jasyrǵandaryn ázirshe bile alǵanym joq. Qolymyzǵa qazynany bir túsirsek búkil araldy tintip shyqsaq ta kemeni qaıtadan basyp alar edik-aý. Áıteýir, qaıyqtar bizde ǵoı, bizge qýat berip turǵan da sol qaıyqtar.

Ystyq shoshqa etin aýzyna tyqqyshtap, kúıseı túsip, ol osylaı sóılep te otyr. Qaraqshylaryn úmittendirip óziniń shaıqalyp, álsireı bastaǵan bedelin qalpyna keltirmek jáne soǵan qosa, ózine-ózi dem berip, jubatyp otyrǵan da sıaqty ma, qalaı...

— Myna, bizdiń amanat balamyz jańaǵy doktordy pir tutady, álgi kezdesýi — ekeýiniń sońǵy kezdesýi. Munyń aıtqandarynan men ózime kereginiń bárin de bilip aldym, sol úshin buǵan kóp raqmet. Biraq endi bári de osymen bitti. Qazyna izdeýge shyqqan kezde, men bul balany jip baılap sońymnan jetektep júretin bolam, óıtkeni bul endi biz úshin altynnan da qymbat, sondyqtan ony qaıtsek te aman saqtaýǵa tıispiz. Alaı-bulaı bola qalsaq bul bizge kádege jaraıdy. Kemeni de, qazynany da qolymyzǵa bir túsirip alaıyqshy, sodan keıin búkil kóńildi tobymyz bolyp birge teńizge shyǵamyz. Mine, sol kezde mıster Hokınspen de durystap sóılesýdiń kezegi keler, sonda munyń tıisti jazasy da eshqaıda qashpas.

Bári kóńildenip qaldy, olardyń bulaı qýanýlaryna tań qalatyn da eshtemesi joq-tyn.

Al men bolsam, kóńilim byt-shyt bop, unjyrǵam túsip ketti. Eger, Sılverdiń jańa ǵana ózi aıtqan josparlary júzege asar bolsa, bul eki jaqty birdeı aldap júrgen opasyz, ne isteımin dese de beti shimirikpeıtini sózsiz. Nátıjesi ekitalaı bolǵanmen, bul óziniń osy oıynyn sheber oınap júr jáne retin tapsa, bizdiń dardan qutqaramyz degen eki ushty ýádemizden góri, qaraqshy bolýdy, bostanshylyqta júrip, dáýletti adamsha ómir súrýdi aldymen qalaıtyny esh kúmán týǵyzbaıdy.

Tipti, jaǵdaı Sılverdi doktorǵa bergen ýádesin oryndaýǵa májbúr etken kúnde de báribir bizdi aldymyzda ólim qaýpi kútip tur. Sılverdiń joldastarynyń qazirgi kúdigi keıin kez kelgen ýaqytta senimge aınalmasyna kim kepil? Onda Sılverge de, maǵan da aman qalýymyz úshin qorǵanys qamyn oılastyrýymyzǵa týra keledi; Sılver — múgedek, men balamyn, al olar — eńgezerdeı bes matros. Osyndaı eki túrli qaýip bar jáne meniń dostarymnyń búkil áreket-maqsattary men úshin áli qupıa. Nelikten olar bekinisti tastap ketti? Nege mynalarǵa kartany berdi? Doktordyń Sılverge: "Qazyna izdegen kezderińizde bir aıqaı estilse, soǵan kóńil bólińizder", — degen sózderiniń mánisin qalaı túsinýge bolady? Osynyń bárinen keıin men úshin tańerteńgi astyń dámsiz bop kóringendigin, qaraqshylarǵa erip, qazyna izdeýge shyqqan kezde meniń kóńil-kúıimniń meılinshe nashar bolǵanyn túsiný onsha qıyn bolmas dep oılaımyn.

Anadaı jerden, syrtymyzdan qaraǵanda, adamǵa túrimiz túsiniksiz álem-jálem bir tobyr bop kóringen bolsaq kerek: bárimizdiń de kıgenimiz saltaq-saltaq matros kúrtesi, menen basqalarynyń bári de baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan. Sılver eki myltyq asynyp alypty: bireýi arqasynda, bireýi kókireginde, belbeýine qanjar ilgen. Etegi dalaqpandaı shekpeniniń eki janqaltasyna eki tapansha tyǵyp qoıǵan. Bunyń bári az degendeı, ıyǵyna kapıtan Flınt minip alyp, alýan túrli teńiz sózderin jón-josyqsyz qaqsap keledi. Meniń belimnen myqtap turyp jip baılap alǵan aspazdyń sońynan qyńq demesten dedektep erip kelem. Jiptiń ushyn ol birde bos qolymen ustaıdy, birde kúrekteı tisterimen aýzyna tisteıdi. Men beıne qolǵa úıretilgen aıý sıaqtymyn.

Ár qaraqshynyń kóterip kele jatqan óz júgi bar: bireýleri kúrek, súımen (qaraqshylar bulardy "Ispanoladan" umytpaı, bárinen buryn túsiripti), ekinshi bireýleri túski asqa dep shoshqa etin, kepken nan, brendı alyp keledi. Azyq-túlik ataýlynyń, shynynda da, bekinistegi bizdiń qoımamyzdan alynǵanyn baıqadym da, keshe keshtegi Sılverdiń aıtqany aına qatesiz shyn eken ǵoı dep túıdim. Eger ol doktormen kelisim jasamaǵanda, kemeden aırylyp qalǵan qaraqshylardyń qoregi — atyp alǵan qus eti men qara sý ǵana bolar edi. Bular sý ishýge onsha zaýqy soqpaıtyn adamdar ǵoı, al qus atýǵa teńizshiler shorqaq keletin. Tamaq qoryn jasamaǵandary óz aldyna, tipti oq-dári qoryn jasamaǵandaryn aıtsańyzshy. Qalaı bolǵanda da biz, áıteýir, 220 jolǵa shyqtyq, tipti basy jarylǵan qaraqshy da (árıne, oǵan tóseginen turmaǵanynyń ózi tıimdirek edi) ere shyqty. Birimizdiń sońymyzdan birimiz shubyryp eki qaıyq turǵan jaǵaǵa jettik. Mastyqtan aıyǵý degendi bilmeıtin myna qaraqshylardyń soraqy beıqamdyǵy osy qaıyqtardyń túrinen-aq kórinip tur: eki qaıyqtyń ekeýi de saltaq-saltaq, tipti bireýiniń oryndyǵy da synyp qalypty. Qaıyqtyń ekeýinen de aıyrylyp qalmaý úshin, ekeýine de bólinip-bólinip otyrý uıǵaryldy. Sóıtip, eki top bolyp bólinip, aqyry, jaǵadan júrip te kettik.

Jol boıy karta týraly aıtys bastaldy. Qyzyl kresiń aýmaǵy tym úlken, sondyqtan onyń naqty bir oryndy kórsetetin belgi bolýy, árıne, múmkin emes. Kartanyń ekinshi betindegi jazýlar tym qysqa ári túsiniksiz. Eger oqýshynyń esinde bolsa, onda bylaı dep jazylǵan edi ǵoı:

Teńiz Dúrbisiniń ıinine minbelep turǵan bıik aǵash, S. — S. — SH-tan S-ke qaraǵan baǵyt.

Qańqa araly Sh. — O. — Sh. jáne SH-qa qaraı.On fýt.

Sóıtip, aldymen kartada kórsetilgen bıik aǵashty tabý qajet boldy. Qarsy aldymyzdaǵy aıaldama bıiktigi eki júz-úsh júz fýt shamasyndaǵy jaıpaqtaý tóbege tirelip tur, álgi tóbe soltústik tusta Qaraýyl Dúrbiniń ońtústik bókterimen toǵysyp, tústik jaqta Bızan-dińgek dep atalatyn quz-jartasty úlken dóńge ulasyp jatyr. Jaıpaq tóbede ósip turǵan úlkendi-kishili qaraǵaılar kop eken. Ana tusta da, myna tusta da keı qaraǵaı kórshilerinen qyryq-elý fýt bıigirek bop kórinedi. Kapıtan Flınttiń bul aǵashtardyń qaısysyn bıik aǵash dep ataǵanyn baratyn jerimizge ábden jetip alyp, kompas arqyly ǵana anyqtaýǵa bolady.

Biraq báribir, jarty jolymyzdy júzip ótpeı jatyp-aq árkim ózine álgi bıik aǵash osy bolsa kerek dep, bir-bir aǵashtan tańdap alysty. Tek uzyn tura Djon ǵana ıyǵyn qıqań etkizip, barǵasyn birjola kórermiz, shydaı turyńyzdar dep basý aıtty.

Sılverdiń tártip berýimen biz kúshimizdi saqtap, onsha qatty espedik, uzaq júzip baryp, Qaraýyl Dúrbiniń ormandy bókterin boılap aǵyp jatqan ekinshi ózenniń saǵasyna shyqtyq ta, qaıyqtarymyzdan tústik. Ol aradan solǵa burylyp, bóktermen joǵary kóterile bastadyq.

Alǵashynda batpaq jerdegi ósimdikterdiń qaý bolyp qalyń óskendiginen júrisimiz óne qoımady. Birte-birte bókter qulama, tik jarǵa aınalyp, topyraq qataıyp, tas kesekter kóbeıdi, ósimdikterdiń boıy bıiktep, ári sıreı tústi. Shóp azaıyp, hosh ıisti shyrmaýyqtar, sheshek atqan butalar jıirek kezdese batady. Mýskat jańǵaǵynyń jasyl butalarynyń arasynda ana jerde de, myna jerde de eresen soraıyp mol kóleńkeli bıik, sarǵysh qaraǵaılar tur. Mýskat ıisi men qaraǵash ıisi qosylyp, muryn jarady. Aýa taza. Kún shaqyraıyp turǵanmen, jaıly samal betimizdi jelpip, sergitip keledi.

Qaraqshylar taram-taram bolyp, bir-birimen kóńildene aıqaılasyp sóılesip kele jatyr.

Orta tusta, basqalardan sál keıinirek, meni arqanmen jetelegen kúıi, Sılver de ilbip keledi. Sýsyǵan qıyrshyqtas keship bókterge kóterilý oǵan ońaı tıip kele jatqan joq. Bir emes, birneshe ret men qoltyǵynan demep qalmaǵanda, ol áldeqashan qulap, tómen qaraı syrǵyp ketýi de yqtımal edi.

Osylaı biz jarty mıldeı júrip, tóbeniń basyna da jetip qalyp edik, sol jaq shette bir qaraqshy záresi ushyp, jan daýsyn salyp shyńǵyryp jiberdi. Shyńǵyrǵanyn qoımaǵan soń jurttyń bári qasyna júgirip bardy.

— Sizder ony qazynanyń ústinen shyqty ǵoı dep oılaısyzdar ma? Joq, biz ol aǵashqa áli jete alǵanymyz joq..., — dedi qarıa Morgan, bizdiń janymyzdan asyǵa-úsine júgirip ótip bara jatyp.

Shynynda da, onyń tapqany qazyna emes eken. Bir záýlim qaraǵaı túbinde ólgen adamnyń qańqasy jatyr. Buıralana ósken qalyń shóp qańqaǵa órilip, oratylyp qalypty, keıbir usaq súıekter ornynan jyljyp, bólektenip kórinedi.

Qańqanyń keı tusynda jıdigen, qýraǵan kıim qaldyqtary saqtalypty. Aramyzda tula boıy túrshikpegen birde-bir adam qalmaǵanyna meniń esh kúmánym joq.

— Mynaý ózi teńizshi ǵoı, — dedi basqalarynan góri batylyraq Djordj Merrı, qańqanyń ústindegi kıim silemderin anyqtap qarap turyp. — Kıimderi — teńizshiniń kıimi.

— Teńizshi bolmaı kim bolýshy edi? — dedi Sılver. — Álde, sen bul jerden epıskopty kezdestirem dep pe ediń? Meni tań qaldyryp turǵan qańqanyń jatqan túri.

Shynynda da, qańqanyń jatqan túri ádettegiden ózgeshe edi.

Kezdeısoqtyq pa, joq pa, áıteýir, myna kisi jebe qusap, túp-túzý bolyp, qol-aıaǵyn sozyp jatyr (shoqyǵan qustar ma eken, álde, múmkin, jan-jaǵynan oratylyp ósken shóppe eken buǵan kináli). Aıaqtary bir baǵytty nusqap sozylǵan da, sýǵa sekireıin dep turǵan adamsha, tóbesine kótergen qoldary ekinshi baǵytty siltep turǵan tárizdi.

— E-e, men sál-pál túsingen sıaqtymyn, — dedi Sılver. — Mynaý kompas qoı. Iá, tap ózi! Áne, Qańqa aralynyń tóbesindegi shyńyn qarańdarshy, tis sıaqty soıdıyp tur. Kompaspen tekserip kórińdershi, ólik qaı jaqty siltep tur eken.

Kompaspen tekserip te kórdi. Ólik, shynynda da, Qańqa aralyn meńzep jatyr eken. Kompas Sh — O. — Sh pen SH-ty kórsetti.

— Men de solaı oılaǵanmyn, — dedi aspaz. — Bul baǵyt siltep jatqan ólik boldy. Demek, ana jaqta Temirqazyq tur da, myna jaqta kóńil ashar qazyna jatyr degen sóz. Ótirik aıtsam, jaı tússin, Flıntti oıyma alsam-aq, denem muzdap qoıa beredi. Bul — onyń úırenshikti ázilderiniń biri bolsa kerek. Aralda alty joldasymen qalyp edi, altaýyn da jaıǵastyrǵan. Keıin ólgen altaýdyń bireýinen kompas jasaǵan... Óliktiń súıekteri sereıgen, uzyn, jıren shashty eken. Oıbaı-aý, mynaý, qatelessem qudaı ursyn, Allardaıstyń dál ózi ǵoı! Tom Morgan, seniń Allardaıs esińde me?

— Nege bolmasyn? Árıne, esimde, — dedi Morgan. — Ol ózi maǵan boryshty edi jáne aralǵa keterde meniń pyshaǵymdy surap alǵan.

— Demek, pyshaq ta alys bolmasa kerek, osynda bir jerde shyǵar, — dedi ekinshi bir qaraqshy. — Flınt ólgen matrostyń qoıyn-qonyshyn aqtaryp qaraıtyn usaq adam emes-tin. Qus shoqydy deıtin emes, pyshaqty qus neǵylsyn.

— Saıtan alsyn seni, dup-durys aıtyp tursyń! — dedi Sılver.

— Biraq eshteme tabylmady, — dedi Merrı, óliktiń aınalasyn muqıat sıpalap qarap shyǵyp. — Eń bolmasa bir baqyr aqsha nemese, mysaly, temeki salatyn shaqsha ma birdeme tabylsa eken-aý... Bul ózi kúdikti jaıt boldy...

— Durys aıtasyń! Durys aıtasyń! — dedi Sılver. — Bir syr bar ekeni ras. Iá, qymbatty dostar. Flınt tiri bolsa, bizge bul arada búgingideı saırandaý qaıda? Biz altaýmyz, olar da altaý bolǵan-dy, al qazir olardyń súıekteri ǵana qalypty.

— Joq, qoryqpa, ol óldi, men onyń ólgenin óz kózimmen kórgenmin, — dedi Morgan. — Onyń óligine meni Bıllı alyp barǵan-dy. Eki kózin baqyr aqshamen bastyryp qoıǵan eken.

— Ol, árıne, óldi, — dep qostady basy tańýly qaraqshy. — Biraq ólgennen keıin de adam jer betine oralyp, qydyryp júretini ras bolsa, onda sol qydyryp júretinniń naǵyz ózi Flınt bolmaǵanda kim bolsyn! Sonshalyq jany qınalyp óldi ǵoı baıǵus!

— Ras, ol erekshe qınalyp óldi, — dedi ekinshi bireýi. — Birde jyn urǵandaı ashý shaqyrady, birde rom suraıdy, endi birde. Óliktiń sandyǵyna on bes adam" dep baryldap on salady. "On bes adamnan" basqa on salyp kórgen emes qoı ol. Jáne bar ǵoı, shynymdy aıtaıyn, sodan beri sol ándi jek kórip kettim. Kúnniń bir ystyq kezi bolatyn. Tereze ashyq tur. Flınt bar daýymen án salady, aqyry, sol áni óler aldyndaǵy qyrylyna ulasty...

— Alǵa, alǵa! — dedi Sılver. — Osy myljyńdaǵanymyz da jeter! Ol óldi, arýaq bolyp qydyryp ta júrgen joq. Tipti, molasynan shyqqannyń ózinde de arýaq degen tek qana túnde qydyrady ǵoı, al qazir, kórip tursyńdar, kúndiz emes pe? Aldymyzda ıen olja kútip jatqanda, ólgenderdi áńgimelep ne jynymyz bar?

Biz ári qaraı qozǵaldyq. Kún jap-jaryq bop turǵanmen, qaraqshylar endi jan-jaqqa tarap, bytyraýdy da, alystan daýystap sóılesýdi de qoıdy. Ólgen qaraqshydan záresi ushqandary sonshalyq eken, endi olar áńgimelesýdi de qoıdy. Bir-birine taqala júrip, sybyrlap qana sóılesetin boldy.

XXXII TARAÝ

Qazyna izdeý. Ormandaǵy daýys

Bir jaǵynan, jańaǵy úreıdiń júıkemizdi álsiretip, sharshatyńqyrap ketkendiginen, ekinshi jaǵynan, Sılver men naýqas qaraqshylardyń dem alýlaryna múmkindik berý maqsatymen búkil otrád jaıpaq taýdyń tóbesine kóterilip, aıaldap kidiris jasady.

Jaıpaq taý batys jaqqa qaraı sál eńkishteý kelgen eken, sondyqtan biz otyrǵan jerden eki jaq birdeı alaqanymyzdaǵydaı kórinip tur, qarsy aldymyzdaǵy aǵashtardyń ústinen jaǵasyna tolqyn uryp kóbik atqan Ormandy múıisti kórip turmyz, keıingi jaǵymyzdan buǵaz ben Qańqa araly ǵana emes, sondaı-aq qaırań men shyǵys jazyǵynyń arǵy tusynan ashyq teńizdiń shetsiz-sheksiz kógildir keńistigi de kóz aldymyzda tur. Týra aldyńǵy jaǵymyzdan sırekteý qaraǵaı ósken, áredik-áredik shyńyraý shatqaldary úńireıip kóringen Qaraýyl Dúrbi boı túzepti.

Jym-jyrt tynyshtyqty buzyp turǵan tek jaǵalaýǵa urǵan tolqynnyń alys saryny men sansyz shybyn-shirkeılerdiń damylsyz yzyńdary ǵana. Tiri jan joq. Teńizde bir jelken kórinbeıdi. Aınaladaǵy kóz jetkisiz keńistik at tóbelindeı bizdiń elegizý sezimimizdi kúsheıte túskendeı.

Demalys kezinde Sılver kompaspen keıbir ólsheýler jasap kórdi.

— Myna jerde bir emes, úsh bıik aǵash tur — úsheýi de Qańqa aralynan tartylǵan túzý syzyqtyń boıyna ornalasqan, — dedi ol. — Qaraýyl Dúrbiniń ıyq tusy, menińshe, myna bir oıpań sıaqty. Endi qazynany bala da op-ońaı taýyp alǵan bolar edi. Menińshe, aldymen tamaq iship alǵan jón.

— Meniń bir túrli zaýqym soqpaı tur, — dep kúńk ete tústi Morgan. — Flınt esime túskende, tamaqqa tóbetim tartpaı qaldy.

— Iá, balam, seniń baqytyńa oraı, ol ólip qaldy, — dedi Sılver.

— Óziniń usqyny da naǵyz albasty sıaqty edi ǵoı, — dep úshinshi qaraqshy titirkenip ketti. — Kókpeńbek bolatyn!

— Onysy romnan boldy ǵoı, — dep qosyp qoıdy Merrı. — Kókpeńbek deısiń. Kókpeńbek bolmaı! Dup-durys, rom degen kógertpeı qoımaıdy!

Óliktiń qańqasy men Flıntti eske túsirýleriniń mynalarǵa áser etkeni sonshalyq, tipti daýystaryn báseńdetip, báseńdetip baryp, aqyrynda, orman tynyshtyǵyn tıtteı de buzbastan, estiler-estilmes sybyrǵa kóshti. Sóıtip otyrǵanda kenet taıaýdaǵy shoǵyr aǵash arasynan bireýdiń:

"Óliktiń sandyǵyna on bes adam. Io-ho-ho, taǵy da bir shólmek rom!" — dep jińishke daýyspen qatty aıqaılaǵan ashshy daýys estildi.

Qaraqshylar úreıleri ushyp, júrekteri jaryla jazdady. Altaýynyń da óńderi qý shúberekteı bop ketti. Bireýleri ushyp túregelisti, ekinshileri qaltyrap-dirildesip bir-birine jarmasa tústi. Morgan jerge jalp etip qulap túsip, jylansha jorǵalap ketti.

— Bul — Flınt boldy ǵoı! — dedi Merrı.

Án qalaı kenet bastalsa, notanyń orta sheninde ánshiniń aýzyn bireý jaba qoıǵandaı kilt toqtaı qaldy. Kúnniń kózi shaıdaı ashyq nuryn seýip tur. Án salǵan kisiniń de daýsy syńǵyrlap, qatty shyqty. Al endi myna, meniń serikterimniń nege sonsha záresi ushqandary maǵan túsiniksiz-aq.

— Alǵa! — dedi Sılver, qul sıaqty sup-sur bop ketken erinderin ázer qımyldatyp. — Búıte bersek túk te shyǵara almaımyz. Árıne, bul bir aqylǵa syımaıtyn ǵajap nárse, ana jaqtaǵy páleniń kim ekenin bilmeımin, biraq, áıteýir, óli arýaq emes, tiri adam ekenine esh kúmánym joq.

Sóılep otyrǵan kezinde ol boıyn tejep, es jıdy, betine sál de bolsa qan júgirdi. Qalǵandaryna da bunyń sózi áser etip, olar da kádimgideı tirileıin dedi. Kenet alystan jańaǵy daýys taǵy estildi. Biraq bul joly ol án salǵan joq, jyraqtaý bir jerden aıqaı salyp edi, daýsy kómeski jańǵyryq tárizdenip Qaraýyl Dúrbiniń oıly-qyrly shatqaldarynyń ústin aralap ótti.

— Darbı Mak — Groý! Darbı Mak — Groý! — dep zarlana aıqaılaıdy.

Osylaı qoımastan qaıtalaı berdi, aqyrynda, bir sóleket boǵaýyz sóz aıtyp:

— Darbı, rom ákel deımin! — dep zarlaı tústi.

Qaraqshylar turǵan-turǵan jerlerinde sileıip qatyp qaldy, kózderi sharasynan shyǵyp barady, daýys áldeqashan basyldy, al olar qaqqan qazyqtaı melshıip áli tur. Aldyńǵy jaqqa qarap únsiz telmiredi.

— Endi túsinikti boldy, zytý kerek! — dedi bireýi.

— Bul — Flınttiń sońǵy sózderi bolatyn! — dep yńyldap ázer aıtty Morgan.

— Onyń óler aldynda aıtqan sońǵy sózderi osy.

Dık Taýratyn shyǵaryp, ústi-ústine duǵa oqı bastady. Teńizge shyǵyp, qaraqshy bolmastan buryn ol dinı otbasynda tárbıelenip ósken eken.

Tek Sılver ǵana ılige qoımady. Qoryqqanynan tisi-tisine tımeı saq-saq etedi, sonda da bet alǵan baǵyttan keıin sheginý kerek degendi tyńdaǵysy da kelmedi.

— Bul aralda Darbı týraly bizden basqa tipti eshbir jan estigen emes qoı, — dep kúbirledi ol, qatty abyrjyp. — Bizden basqa eshbir jan... — Sodan keıin tez boıyn tejep aldy: — Munda ne úshin keldim? — dep aıqaı saldy. — Qazyna izdep taýyp, sony qazyp alý úshin keldim jáne meni endi adam bolsyn, albasty bolsyn, eshkim de toqtata almaıdy, estip tursyńdar ma? Men Flıntten tiri kezinde de qoryqpaǵan bolatynmyn, endi saıtan alǵyr, ólgen Flıntten tipti de qoryqpaımyn. Osydan jarty mıldeı jerde jeti júz myń fýnt sterlıń jatyr. Sonshama aqshany kóre turyp, qaıdaǵy bir beti kókpeńbek maskúnemnen qorqyp, qaı oljashyl jentlmen kemesin keri bura alady? Jáne tiri bolsa eken-aý, ólgen maskúnem...

Biraq, Sılverdiń bul sóziniń qaraqshylarǵa onsha áseri bola qoımady. Qaıta, kerisinshe, arýaqqa degen beıbastaq sózderi olardyń burynǵydan beter úreılerin ushyra tústi.

— Djon, toqtat! — dedi Merrı. — Arýaqqa til tıgizbe!

Záreleri qalmaǵan basqalarynyń eshteme deýge shamalary keler emes. Olardyń jan-jaqqa bytyrap qashýǵa da batyly barar túrleri joq. Bir-birine tyǵylyp, Sılverdiń qasynda bolýǵa tyrysady, óıtkeni ishterindegi eń batyly sol edi. Al Sılver jańaǵydan beri kádimgideı boıyn bılep, úreıden qutylaıyn dedi.

— Sonda osyny arýaq dep oılaısyńdar ma? Bolsa bolar. Biraq maǵan túsiniksiz bir nárse bar, — dedi ol. — Biz jańa bárimiz de jańǵyryqty estidik emes pe? Endeshe, aıtyńdarshy, ishterińde arýaqtyń kóleńkesin kórgen qaısyń barsyń? Al eger arýaqta kóleńke bolmaıtyn bolsa, onda jańǵyryq ta bolýǵa tıis emes qoı. Basqasha bolýy múmkin de emes.

Sılverdiń bul dáleli maǵan onsha utymdy dálel bop kóringen joq. Biraq jyn-peri, arýaq sıaqty joqqa ılanatyn adamdar nege senedi, nege qoıady, ony kúni buryn boljaý qıyn ǵoı.

— Meniń tań qalǵanym, — Djordj Merrıdiń júregi kádimgideı ornyna tústi.

— Durys aıtasyń, — dedi ol. — Oıpyr-aı, basyń isteıdi-aý, Djon!.. Qymbatty dostarym-aý, bári de dup-durys qoı! Sender tek teris baǵytqa túsip ketipsińder! Árıne, daýys Flınttiń daýsyna uqsaıdy. Biraq sál basqaraq estildi... Bul daýys, sirá...

— Qatelessem jyn ursyn, osy — Ben Gannyń daýsy! — dedi Sılver gúrildep.

— Dup-durys! — dedi Morgan, jerden kóterilip, tizerlep otyryp jatyp. — Bul — tap sol Ben Gannyń daýsy!

— Biraq bunyń biz úshin ne aıyrmashylyǵy bar? Ben Gann da ólgen, Flınt te ólgen, — dedi Dık.

Mosqaldaý qaraqshylar onyń bul aıtqanyn mensine qoımady.

— İshin urǵanym qansha Ben Gannyń! — dep aıqaılap jiberdi Merrı. — Onyń ólisi ne, tirisi ne, báribir emes pe?

Álgilerdiń báriniń tez esterin jıyp, lezde-aq betterine qan júgirip, adam bop qalǵandary men úshin ǵajap kórinis boldy. Birneshe mınýt ótpeı jatyp-aq olar tipti eshteme de bolmaǵandaı dabyrlasyp sóılesip ketti. Tek jańaǵy jumbaq daýys qaıtadan estilmes pe eken dep qulaqtaryn túrip ustaıtyn sıaqty. Biraq daýys estile qoımady. Qural-saımandaryn ıyqtaryna salyp, endi olar taǵy da júrip ketti. Qańqa aralymen qatarlasa júrip otyrý úshin Djonnyń kompasyn qolynan tastamaı, báriniń aldynda Merrı kele jatyr. Ben Ganntiri bolsyn, óli bolsyn, báribir odan eshkim qoryqpaıdy dep ol shyn aıtqan eken.

Tek jalǵyz Dık qana qolyna Taýratyn ustap, jan-jaǵyna alaqtap qaraýmen boldy. Biraq oǵan aıaýshylyq kórseter eshkim tabyla qoımady. Sılver, tipti onyń joqqa nanǵyshtyǵyn kelemej etip keledi.

— Taýratyń búlinip paıdaǵa aspaı qaldy dep, men saǵan aıtpap pa edim? Arýaq seniń ant berýge de jaramaıtyn Taýra tyńnan qorqar dep pe ediń? Iá depsiń! Kút, kúte tur! — dep ol qolyn Dıktiń tumsyǵyna taqap, saýsaqtaryn sart-surt etkizdi.

Biraq Dıkti áńgimege aldarqatyp, kóńilin kóterý qıyn edi. Onyń qatty naýqas ekenin baıqap kelem. Doktor Lıvsı aıtqan onyń bezgek aýrýy ári kúnniń ystyqtyǵynan, ári sharshap-shaldyǵyp úreıi usha qoryqqandyǵynan bolsa kerek, tez asqynyp, meńdete bastady.

Tóbeniń joǵarǵy jaǵynda orman aǵashtary sırep, júrýimiz edáýir ońaılana tústi. Endi biz tómen qaraı túsip kelemiz, óıtkeni, buryn aıtqanymdaı, taýdyń jaıpaq tóbesi batys tusqa qaraı sál eńkishteý bitken eken. Úlkendi-kishili qaraǵaı aǵashtarynyń arasy bir-birinen edáýir qashyq bos keńistik. Tipti Mýskat jańǵaǵy men azalıalardyń qalyń butalarynyń ara-arasynda da kúnge kúıip sap-sary bop qýrap qalǵan bos alańdar kezdesedi. Soltústik-batysqa qaraı júrip otyryp, biz Qaraýyl Dúrbiniń ıyq tusyna jaqyndap kelip qaldyq. Bizdiń astymyzda, sonaý, tómengi jaqta jap-jalpaq bolyp, ótkende meniń kishkene qaıyǵymdy laqtyryp, shyr kóbelek úıirip, záremdi ushyrǵan batys tustaǵy shyǵanaq kórinedi.

Biz alǵash janyna kelgen bıik aǵash, kompaspen tekserip qaraǵanda, biz izdep kele jatqan aǵash bolmaı shyqty. Ekinshisi de bóten aǵash boldy. Úshinshi bıik aǵash — aınaladaǵy ósip turǵan aǵash, butalardyń bárinen daralanyp, eki júz fýttaı bıigirek kórinedi. Bul ózi ósimdik álemindegi eń bir alyp qaraǵaı eken, qabyǵy qyzǵylt tústes, jýandyǵy birneshe qushaq. Kóleńkesine tutas bir vzvod emin-erkin syıyp keterlik.

Bul qaraǵaı tipti alystan, teńizdiń batys tusynan da, shyǵys tusynan da kórinedi, sondyqtan ony teńizde júzýge kómegi tıetin belgi retinde kartaǵa salý oryndy ekeni daýsyz.

Biraq aǵashtyń jýandyǵynda da, bıiktiginde de meniń serikterimniń jumystary shamaly edi, olardyń esil-derti nán aǵashtyń záýlim saıasynda kómýli jatqan jeti júz myń fýnt sterlıń qana bolatyn. Aqsha oılaryna túskende úreı ataýly da jaıyna qaldy. Kózderi shoqtaı jaınap, aıaqtaryn nyq basyp, tez-tez adymdaı tústi.

Ýystaryna túskeli turǵan keleshek baılyq, sol baılyqtyń arqasynda qol jetetin asa bir beıqam, sán-saltanaty ushan-teńiz, shashylyp-tógilip jatqan molshylyq, ásem ómir, olardyń maqsat-oılary tek osy jaıynda ǵana bolatyn.

Sılver de baldaǵymen shoqaqtap, sekirip tez júrip keledi. Tanaýlary deldıip ketken Qyzaryp, terlep kele jatyr, betine shybyn qonsa da jyndy adamsha boqtap, sybap-sybap alady. Meni ıttiń etinen jek kórip, betime qarap qoıady, jetek jipti qatty silkip, tartyp-tartyp jiberdi. Endi ol óziniń shyn oıyn jasyrýdy qajet dep tappaıtyn sıaqty. Kitaptan oqyp bilgendeı bárin sezip kelemin. Arman bolǵan altynyna eki attam jer qalǵanda ol bárin de umytty — óziniń bergen ýádesin de, doktor aıtqan eskertýlerdi de jaıyna qaldyrdy. Árıne, oıy qazynany qolyna túsirý, sodan keıin "Ispanolany" izdep taýyp alyp, bárimizdi baýyzdap óltirip, teńizge shyǵyp ketý ǵoı.

Osyndaı mazasyz oılar janymdy jegideı jep, qaıta-qaıta tasqa súrinip, qulaı jazdap, qaraqshylardyń sońynan ázer ilesip kelemin. Súrinip ketken saıyn Sılver meni oqty kózimen atyp, jetek jipti tartyp kep qalady... Duǵasyn oqyp, duǵasyna keıde boǵaýyzyn da aralastyryp qoıyp, Dık eń artta keledi. Bezgegi ustap, naýqasy kúsheıe túsken sıaqty. Meniń kóńil-kúıime osy da áser etip, kúızelte tústi. Jáne buǵan qosa, bir kezde osy jerlerde bolyp ótken jan túrshigerlik tragedıa kóz aldyma elestep keledi. Savannada óler aldynda baryldap-qyryldap án salyp, rom surap jatqan beti kókpeńbek qaraqshyny da kórip kele jatqandaımyn. Ol tap osy arada óz qolymen alty kisini óltiripti. Bir kezde osy bir typ-tynysh shoq toǵaıdyń mamyrajaı tynyshtyǵyn bireýlerdiń óler aldyndaǵy shyńǵyrǵan, ókirgen jan daýystary buzdy-aý dep, sony oılaımyn. Sol baqytsyz sorlylardyń yńqyldap qınalyp jatqandaryn osy qazir de estip kele jatqandaımyn.

Qalyń butalar keıinde qaldy.

— Dostar, sońymnan erińder! — dep aıqaılap jiberdi Merrı.

Aldyńǵy jaqtaǵylar júgire jóneldi.

On ıardtaı júgirip ótpeı jatyp, olar kenet toqtaı qalysty. Aıqaı, yzy-qıqy shý kóterildi. Aǵash aıaǵymen sekeńdep Sılver de jan ushyryp júgirip keledi. Kelesi sátte ol ekeýimiz de toqtaı qalystyq.

Aldymyzda nán apan jatyr, qazylǵanyna talaı zaman ótken tárizdi, óıtkeni jan-jaǵy omyrylyp qulap, túbine shóp te shyǵyp ketipti. Apan túbinde bir kúrektiń saby, ár túrli jáshik synyqtary, taqtaılar kórinedi. Bir taqtaıdan qyzǵan temirmen kúıdirip "Morj" dep jazǵan jazý oqydyq: bul "Morj" degen — Flınttiń kemesiniń aty eken.

Qazynany bizden buryn-aq bireý izdep kelip, sypyryp alyp ketkeni aıdan anyq: sóıtip, jeti júz myń sterlıń fýnty iz-túzsiz ǵaıyp bopty.

XXXIII TARAÝ

Basshy qulatyldy

Ulan-asyr, týdaı úmittiń tap osyndaı tez, kózdi ashyp jumǵansha bolmaı, kúırep, tas-talqany shyǵýyn buryn-sońdy eshkim kórdi me eken, sirá?! Altaýy da, bastaryna jaı túskendeı, sileıip qatty da qaldy. Aldymen esin jıǵan Sılver boldy. Osy qazynaǵa bir jetsem dep, baryn salyp baǵyp edi, mine, sonyń bári áp-sátte byt-shyt boldy. Biraq esinen tanbady, boıyn tejep, basqa qaraqshylar ózderi dýshar bolǵan qasiret-baqytsyzdyqty áli túsinip bolmaı jatyp, bul óziniń bolashaq áreketteriniń josparyn tez ózgertip, oılap ta úlgerdi.

— Djım, má, usta mynany jáne saq bol, daıyn tur, — dedi ol sybyrlap, qolyma qos aýyz tapanshany ustata salyp.

Sol eki arada jáne ózi bos qarap turǵan joq, aıaǵyn jaıbaraqat basyp, baıaý qozǵalyp, soltústik jaqqa shyqty, endi bes qaraqshy apannyń bir jaǵynda qaldy da, biz Sılver ekeýmiz ekinshi qarama-qarsy jaqqa shyqtyq. Sodan keıin meniń betime qarap, "jaǵdaı aýyr" degendeı, basyn ızedi, munysyn ishimnen men de quptadym. Endi maǵan qaıtadan erkelete, sypaıy qaraıtyn boldy. Osynshama eki júzdilikke shydaı almaı qatty yzam kelip ketti.

— Sóıtip, siz óz adamdaryńyzǵa taǵy da opasyzdyq istep kettińiz ǵoı? — dedim sybyrlap.

Ol jaýap qatyp úlgermedi. Qaraqshylar aıqaılasyp, boqtasyp, apanǵa sekirip-sekirip tústi de, taqtaılardy jan-jaqqa laqtyryp-laqtyryp jiberip, qoldarymen topyraqty arshyp, qaza bastady. Morgan bir altyn teńge taýyp aldy. Bárin boqtap, balaǵattap aqshany joǵary kórsetip tur. Eki gıneılik teńge eken. Biraz ýaqyt álgi aqsha qoldan-qolǵa kóship júrdi.

— Eki gıneı! — dep kúj ete tústi Merrı, aqshany Sılverge berip jatyp. — Aıtyp júrgen jeti júz myńyń osy shyǵar?! Óziń shart jasaýǵa qumar emes pe ediń? Joly bolǵysh adammyn deıtiniń qaıda, ońbaǵan qaqbas!

— Qazyńdar, qazyńdar, jigitter, — dedi Sılver jaıbaraqat, kekete jymıyp. — Múmkin, eki-úsh jer jańǵaǵy tabylyp qalar. Ondaı jańǵaqtardy shoshqa jaqsy jeıdi desedi ǵoı.

— Eki-úsh jańǵaq deısiń be? — dep aıqaı saldy Merrı. — Joldastar, mynanyń ne dep turǵanyn estidińder me? Aıtpady demeńder, osy — bárin de kúni buryn bilgen kisi. Betine qarańdarshy, kúni buryn bilgendigi betinde ap-anyq jazýly tur.

— Ah, Merrı, — dedi Sılver. — Shamasy, taǵy da kapıtan bolýdan dámeń bar ǵoı deımin Baıqaımyn, óziń qadalǵan jerińnen qan alatyn qaısar jigit kórinesiń.

Qaraqshylar bul joly tegis Merrı jaǵynda boldy. Biz ekeýimizdi kózderimen atyp, bári de apannan tyrmysyp shyǵabastady. Áıteýir, baqytymyzǵa, bári de apannyń ar jaǵyna shyqty.

Sóıtip, biz eki kisi bes kisige qarsy turmyz, ortamyzdy apan ǵana bólip turdy. Eki jaqtyń da aldymen áreket isteýge batyly jeter emes. Sılverdiń qozǵalar túri joq. Jaıbaraqat, ustamdy kúıi, baldaǵyna súıenip, dushpan jaqty kóz almaı baqylap tur. Ózi, shynynda da batyl adam ǵoı.

Aqyry, Merrı óz jaqtastarynyń rýhyn sóz sóılep kótermek boldy.

— Joldastar, — dedi ol, — ózderiń qarańdarshy, olar bar bolǵany ekeý-aq: bireýi — ózimizdi osynda ólimge aıdap ákelgen myna turǵan kári múgedek, ekinshisi — onyń júregin men áldeqashan-aq pyshaqpen oıyp alǵym kep júrgen anaý turǵan kishkentaı kúshik. Sondyqtan endi...

Ol otrádyn daıyndap, qolyn kóterip, daýsyn kótere sóıledi. Osy kezde kenet qalyńnan atylǵan úsh myltyqtyń daýsy gúrs-gúrs etti. Merrı basymen tómen qaraı súze, apanǵa qulap tústi. Basy tańýly qaraqshy zyryldaýyq qusap, birneshe ret aınaldy da, ol da ananyń qasyna sulaı qaldy. Qalǵan úsheýi qasha jóneldi.

Sol mezette-aq uzyn tura Djon apannan shyqqysy kep, tyrmysyp kele jatqan Merrıge qarata, qosaýyz tapanshasynyń eki shúrippesin birdeı basyp-basyp jiberdi. Úzilip bara jatqan Merrı ózin óltirgen Sılverdiń betine bir qarap úlgerdi.

— Endi, sirá, Djordj, ekeýimiz esep aıyrysyp bolǵan sıaqtymyz, — dedi Sılver.

Mýskat jańǵaǵy butalarynyń arasynan shyǵyp kele jatqan doktordy, Greıdi, Ben Ganndy kórdik. Áli de myltyqtarynyń tútini shyǵyp bolmaǵan eken

— Jigitter, umtylyńdar! — dep aıqaı saldy doktor. — Tezirek! Olardy qaıyqqa jaqyndatpaýymyz kerek!

Biz keı tustary kókiregimizge deıin jetetin qalyń buta arasymen bar pármenimizshe júgirip kelemiz.

Bizden qalyp qoımaý úshin Sılver aqtyq kúshin jınap, baryn salyp keledi. Baldaǵyn sekeqdetip dedektegende, osynsha júgiristen kókiregi qars aırylyp keter me eken dep qorqyp kelem. Doktordyń aıtýynsha, mundaı júgiriske saý adamnyń óziniń de shydaýy qıyn. Biz qulama baýraıǵa júgirip jetken kezimizde ábden tıtyqtaǵan Sılver bizden otyz ıard shamasyndaı keıin qalyp qoıyp edi.

— Doktor, ana jaqqa qarańyzshy! Endi, tipti asyqpasaq ta bolady! — dep aıqaılap keledi.

Shynynda da, endi asyqpasaq ta bolady eken. Ashyq alańqaıǵa shyǵa kelgenimizde, aman qalǵan úsh qaraqshy Bızan-dińgek jaqqa qaraı aldy-artyna qaramastan zytyp bara jatty. Sóıtip, biz qazir qashqyndar men qaıyqtardyń eki aralyǵyna shyǵyppyz, endi asyǵyp-úsikpeı-aq dem alýymyzǵa bolatyn edi. Uzyn tura Djon betiniń terin súrtip, jaıymen bizdiń qasymyzǵa keldi.

— Doktor, sizge shyn júregimmen myń da bir raqmet aıtam, — dedi ol. — Sizder der kezinde jetip, bizdiń ekeýimizdi de qutqaryp aldyńyzdar... Á-á, bul sen be ediń, Ben Gann? Apyraı, óziń myqty jigit ekensiń ǵoı! — dep qosyp qoıdy ol.

— Iá, Ben Gannmyn ǵoı, — dep, burynǵy qaraqshy Sılverdiń aldynda sóılegende, jylansha ırelendegendeı, bir túrli qyzyq áser qaldyrdy. — Óz jaǵdaıyńyz qalaı, mıster Sılver? — dep surady ol uzaq únsizdikten keıin — Sirá, jaman emes sıaqty ǵoı?

— Oıpyrmaı, Ben-aı, — dep kúbirledi Sılver, — seni kúnderdiń kúninde menimen osylaı ázildesedi dep kim oılaǵan!

Doktor Greıdi qaraqshylar tastaı qashqan súımendi alyp kelýge jumsady. Biz asyqpaı bóktermen qaıyqtarymyzǵa jetkenshe, doktor sońǵy kúnderde bolǵan oqıǵalardy qysqasha aıtyp ótti. Sılver bir sózin jibermesten zeıin salyp tyńdady. Áńgimeniń basty keıipkeri azdap aqyly aýysa bastaǵan taqýa Ben Gann boldy.

Doktordyń aıtýynsha, uzaq jyldar japadan-jalǵyz aral kezgen Ben Gann qańqany da, qazynany da taýyp alypty. Qańqanyń qaltasyn qaqqan da, shuńqyrǵa kómilgen qazynany qazyp alǵan da sol Ben Gann eken, álginde apannyń túbinde ózimiz kórgen kúrektiń saby da sonyki bolyp shyqty. Búkil altyndy ol bıik qaraǵaı túbinen arqalap tasyp, araldyń soltústik shyǵys tusyndaǵy eki órkeshti taýdyń bir úńgirine jetkizip, jınap qoıypty. Talaı kún árli-berli jaıaýlap, dińkeni qurtqan bul jumysty Ben Gann "Ispanola" kelmesten eki-aq aı buryn aıaqtaǵan kórinedi.

Osynyń barlyǵyn doktor Ben Gannmen birinshi kezdeskende, ıaǵnı bizdiń bekinisimizge shabýyl jasalǵan alǵashqy kúni-aq bilgen eken. Kelesi kúni tańerteń kemeniń ǵaıyp bolǵanyn kórgen doktor Sılverge baryp, endi eshqandaı ójetke jaramaı qalǵan kartany jáne búkil azyq-túligimen qosa bekinisti soǵan beredi. Óıtkeni Ben Gannyń úńgirinde tuzdalǵan eshki etiniń mol qory bar eken. Osynyń arqasynda meniń dostarym esh qaýip-qatersiz bekinisti tastap, bezgek aýrýynyń uıasy bolǵan anaý batpaqtan alysyraq uzap, eki órkeshti taýǵa aýysýǵa, sol arada qazynany qorǵap, tynysh jatýǵa múmkindik alady.

— Árıne, Djım, aınalaıyn, bizdiń bulaı kóship ketýimizdiń saǵan ońaı tımesin men kúni buryn-aq bilgenmin, — dep doktor sózin jalǵastyra tústi. — Jáne sony oılap ózim edáýir qınalǵanmyn da, biraq amal neshik, aldymen óz boryshtaryn adal atqarǵan basqa adamdar jaıyn oılaýym kerek boldy. Tipti, shyntýaıtqa kelgende, bizdiń qasymyzda bolmaǵanyńa kináli basqa eshkim de emes, ózińsiń ǵoı.

Biraq doktor meni qaraqshylardyń qolynda, tutqynda kórgen kúni olar keıin qazynadan qur qalǵan kegin menen alatynyn túsinedi. Sondyqtan ol skvaırdy kapıtannyń qasyna qaldyryp, ózi Greı men Ben Ganndy ertip, araldy tótelep kesip ótip, týra úlken qaraǵaıǵa tartady. Jolshybaı bizdiń otrádtyń ilgeri ozyp ketkenin kórip, jelaıaq Ben Ganndy ilgeri jumsaıdy. Ol óziniń burynǵy joldastarynyń jyn-shaıtan sıaqty árnege sengishtigin paıdalanyp, ol baıǵustardyń záresin ushyryp, qorqytady. Kómbe izdeýshilerden kóp buryn jetken Greı men doktor qaraǵaıǵa jaqyn bir jerge jasyrynyp úlgeredi.

— Qasymda Hokınstiń júrgeni qandaı jaqsy bolǵan! — dedi Sılver. — Ol bolmasa ǵoı, doktor, analar meni on jerden keskilep jatsa da, siz qyńq etpeısiz.

— Áıtpegende she, — dep kúldi doktor Lıvsı.

Bul eki arada biz qaıyqtarǵa da kelip jettik. Doktor sol boıda qaraqshylardyń qolyna túspesin dep, qaıyqtyń bireýin súımenmen byt-shytyn shyǵaryp syndyrdy da, ekinshi qaıyqqa bárimiz jabyla minip, araldy aınalyp, Soltústik aıaldamaǵa qaraı júzdik.

Bizge segiz be, toǵyz ba mıldeı jer júzip ótýimizge týra keldi. Sılver esinen tana sharshaǵanyna qaramastan eskek alyp barlyǵymyzben birdeı esip otyrdy. Biz buǵazdan ótip, ashyq teńizge shyqtyq. Teńiz ústi tynysh eken. Osydan tórt kún buryn "Ispanola" aınalyp ótken araldyń ońtústik-shyǵys múıisin búgin biz de aınalyp óttik.

Eki órkeshti taýdyń janynan ótip bara jatyp, Ben Gannyń úńgiriniń alystan qaraýytqan kire berisin jáne onyń qasynda myltyǵyna súıenip turǵan bir kisini kórdik. Ol skvaır bolatyn. Biz oǵan qarap oramaldarymyzdy bulǵap, úsh ret "ýralap" aıqaı saldyq, tipti bárimizden de qattyraq aıqaılaǵan Sılver boldy.

Taǵy da úsh mıl júrip, biz Soltústik aıaldamaǵa kirdik jáne sol boıda "Ispanola" da kórindi. Sý betinde bostan-bos laǵyp júr. Teńiz sýy molaıyp, qaırańnan kóterip, júzdirip áketipti. Eger sol kúni jel turyp nemese Ońtústik aıaldamadaǵydaı, mynda da, Soltústik aıaldamada da aǵys qatty bolǵanda, biz kemeden birjola aırylady ekenbiz. Nemese tek kemeniń synǵan qaldyqtaryn kórgenimizdiń ózine rıza bolyp, keıin qaıtýǵa tıis edik. Biraq baqytymyzǵa, keme aman eken, tek groty ǵana jyrtylypty. Sajyn jarymdaı tereńdikke kemeniń artyq zákirin túsirdik. Sodan keıin qaıyqpen Mastar shyǵanaǵyna bet aldyq. Ben Gannyń qazyna qoımasyna eń jaqyn jer sol ara bolatyn. Sol jerde basqalarymyzdyń bárimiz túsip, Greıdi túnde kemeni qaraýyldap shyǵýy úshin "Ispanolaǵa" jiberdik.

Jaıpaq baýraımen úńgirge kóterildik. Joǵaryda bizdi Skvaır kútip aldy.

Maǵan urysqan joq, jyly sóılesti. Meniń qashyp ketkenim jaıly bir aýyz sóz aıtpady, maqtamady da, dattap ta jatpady. Biraq ózine Sılver áskerı izet jasaǵan kezde, ashýdan tútigip, qyp-qyzyl bop ketti.

— Siz, Djon Sılver, naǵyz jeksuryn, opasyz adam ekensiz! Jıirkenishti malǵun bop shyqtyńyz, ser! Átteń, sizdi qýǵynǵa ushyratpaýymdy ótingesin, men ýáde berip qoıyp em. Biraq ólgenderdiń qany, dıirmen tasyndaı, moınyńyzdy zil bop basatyn shyǵar.

— Sizge shyn júrekten alǵys aıtam, ser! — dedi, Uzyn tura Djon taǵy da áskerı izet jasap.

— Alǵys aıtpańyz maǵan! — dep aqyryp jiberdi skvaır. — Sizdiń kesirińizden adaldyǵyma, azamattyq boryshyma qıanat jasap turmyn. Meniń tipti mańyma jaqyndaýshy bolmańyz!

Biz úńgirdiń ishine kirdik. Ózi kádimgideı keń eken. Aýasy da tap-taza. Jer astynan jaryp, qaınar shyǵyp, móp-móldir sýy jan-jaǵyn qalyń qyryqqulaq tumshalaǵan kishkene kólge baryp quıyp jatyr. Edeni qumdaq. Laýlap janǵan ot janynda kapıtan Smollett jatyr. Áregirek bir buryshta kúńgirtteý jylt-jylt etip, sáýle shashyp, altyn teńgeler men quıma altyndar nán bir tóbe bolyp úıilip kórinedi. Flınttiń qazynasy degen osy bolatyn, osy qazyna úshin biz sharshap-shaldyǵyp, osynshama uzaq jol júrdik, osy qazyna úshin "Ispanolanyń" ekıpajynan on jeti adam qaza tapty. Al o basta osy qazynany jınap alý úshin qansha adamnyń ómiri qurban bolmady, qansha azap shegilip, qansha qan tógilmedi deısiz! Qansha bir tamasha kemeler sýǵa batyrylmady, qanshama batyl jandar kózderi tastaı tańylyp, taqtaı ústimen júrgizilip azaptan ólmedi deısiz! Qanshama zeńbirekten oq atylmady, nebir ótirikter aıtylyp, nebir qataldyqtar — boı kórsetpedi deısiz! Qazirde de aralda, bir kezde osynshama jan túrshigerlik zulymdyqtarǵa tikeleı qatysyp, baılyqtan óz úlesterin alý úmitin áli de úze qoımaǵan úsh adam júr, olar — Sılver, kári Morgan jáne Ben.

— Á, Djımbisiń, kir, — dedi kapıtan — Jalpy sen óziń jaman bala emessiń, biraq seni endi eshqashan ózimmen birge júzýge alyp shyqpaýǵa ant etemin, óıtkeni sen erketotaılar qaýymynyń jigiti ekensiń: ózińe unaǵanyn ǵana jasaǵyń keledi... Á, bul sen ekensiń ǵoı, Djon Sılver! Al, seni kim aıdap ákeldi bizge?

— Óz mindetimdi atqarýǵa qaıtyp oraldym, ser, — dep jaýap qatty Sılver.

— Á-o, — dedi de qoıdy kapıtan. Basqa túk te aıtpady.

Sol kúni keshte ózimniń barlyq dostarymnyń arasynda keshki asty qalaı raqattana ishkenimdi kórseńiz! Benniń tuzdaǵan eshki eti sonshalyq dámdi kórindi. "Ispanoladan" ala kelgen eski sharap ta janymyzǵa jaǵa tústi. Sılver basqalardan sál sheginińkirep, qara kúńgirtteý jerde otyrdy. Biraq tamaq jeýden kende bolǵan joq, al endi bireýge áldenege qol jalǵap jiberý qajet bola qalsa, jyp-jyldam ushyp túregeledi, bizdiń ázil-ospaǵymyzǵa da qosyla ketip, birge kúlisedi, qysqasy, alǵash júzip shyqqanymyzda qandaı bolsa, qazir de sondaı sypaıy, bıpaz, elgezek aspazshyǵa aınalyp shyǵa keldi.

XXXIV TARAÝ

Jáne sońǵysy

Kelesi kúni tańerteń biz jumysqa erte kiristik. Jaǵaǵa deıin tolyq bir mıldeı jer eken Bar altynymyzdy sonda tasyp aparyp, odan qaıyqpen "Ispanolaǵa" jetkizýimiz qajet. At tóbelindeı az adam úshin bul ońaı jumys emes-tin. Áli kúnge deıin áldeqaıda aral kezip júrgen úsh qaraqshydan biz onsha qyńa qoımadyq. Tóbeniń ushar basyna bir adam qaraýyl qoısaq-aq jetip jatyr — tutqıyl shabýyldan qoryqpaýymyzǵa bolady. Jáne-daǵy olardyń jaýgershilik qaqtyǵysqa qushtarlyqtary da birazǵa deıin oıana qoımas dep topshyladyq.

Bárimiz de damyl kórmesten jumys istep júrmiz. Greı men Ben Gann altyndy qaıyqpen kemege tasydy, qalǵandarymyz ony jaǵaǵa jetkizip turdyq. Eki quıma altyndy arqanmen baılastyramyz da, bir-birimizdiń ıyǵymyzǵa salamyz, óıtkeni bir kisi eki quımadan artyq kótere almaıdy. Meni aýyr nárse kóterýge shamam kelmeıtindikten úńgirde qaldyrdy. Kepken nannan bosaǵan qapshyqtarǵa aqsha toltyryp ázirleı berýge tıis boldym.

Bıllı Bonstyń sandyǵynda kezdesken aqshalar sıaqty, munda da talaı elde jasalǵan teńgeler bar eken. Biraq, árıne, onyń sandyǵyndaǵydan áldeqaıda kóp. Olardy suryptap bolý meniń ózime qatty unady. Aǵylshyn, fransýz, ıspan, portýgal teńgeleri, gıneıler men lýıdorlar, dýblondar men qos qabat gıneıler, mýadorlar men ehınder, Eýropanyń barlyq elderiniń sońǵy júz jyl boıǵy búkil korólderiniń beınesi salynǵan teńgeler, bir býda qaıdaǵy bir jiptiń, áldebir órmekshi órmeginiń nendeı bir bóliginiń de, áıteýir, sondaı birdemeniń beınesi salynǵan túsiniksiz shyǵys teńgeleri, dóńgelek teńgeler, tórt buryshty teńgeler, moıynǵa taǵyp júrý úshin ortasy tesilgen teńgeler, — qysqasy, bul koleksıada búkil dúnıe júzi aqshalarynyń nebir túrleri tegis jınalǵan bolyp shyqty. Kúzgi ormanda qýrap túsken sary japyraq qandaı kóp bolsa, bul aqshalar da sondaı qısapsyz eken. Solardy suryptap, kúıbeńdep otyram dep, arqam syzdap, qolymnan qol qalmady.

Kún sońynan kún ótip, ýaqyt degen zyrlap barady, al jumysymyzdyń taýsylar túri joq. Ár kesh saıyn kemege taý-taý qazyna jóneltip jatamyz, al biraq úńgirde qalǵan aqsha jóneltip úlgergenimizden áli kep bolmasa, az bola qoımas. Osynshama ýaqyt ótse de, aman qalǵan úsh qaraqshydan áli eshqandaı habar-oshar bile almadyq.

Aqyrynda, jańylmasam, úshinshi kúni keshte ǵoı deımin, doktor ekeýimiz tóbeniń basyna qaraı kóterilip kele jatyr ek, tómengi jaqtan, tas qarańǵy túnek arasynan kenet aıqaı ma, án be, bir dybys jetti. Anyqtap eshteme ajyrata almadyq.

— Qudaıdyń ózi keshirsin, osylar sol qaraqshylar shyǵar, — dedi doktor.

— Bári de mas kórinedi, ser! — degen Sılverdiń daýsyn estidim men arqa tusymnan.

Sılver emin-erkin bostanshylyqta júrdi jáne biz qansha salqyn qarap, qabaǵymyzdy bergimiz kelmese, erkindikke eti úırengen aq jarqyn qyzmetshige uqsap, bizben ózin taǵy da eski dostarymyzsha ustaı bastady. Jurttyń ózine degen jıirkenish sezimin sezbegen bolyp, bárimizge de qyzmet kórsetip qalǵysy keledi, bárimizben de sypaıy bolýǵa jalyǵar emes. Biraq endi jurt ózin ıtshe qorlaıtyn boldy. Tek biz, Ben Gann ekeýimiz ǵana, oǵan sol jylyraq qaraımyz. Ben Gann óziniń burynǵy kvartırmeısterinen áli kúnge deıin azdap seskenetin sıaqty da, al men ajaldan qutqardy ǵoı dep, oǵan ózimdi bir túrli qaryzdar sezinem: biraq meniń ony jurttyń bárinen de góri qattyraq jek kórýge negizim bar-tyn, óıtkeni meni ekinshi qaıtara satqysy kelgen pıǵylyn men áli umyta qoımaǵan bolatynmyn. Sılverdiń jańaǵy sózin doktor unatpaı zekip tastady.

— Kim bilipti, aýyryp, sandyraqtaǵandary bolyp júrmesin.

— Bul aıtýyńyz durys qoı, ser, — dedi Sılver, — biraq soǵan bola siz ben biz bas aýyrtyp qaıtemiz.

— Sizdi meıirimdi, izgi jandar sanatyna qosady dep, mıster Sılver, siz ózińiz de menen dámetpeıtin shyǵarsyz, — dedi doktor kekesin únmen, — jáne sizge meni túsiný qıyn ekenin de bilemin. Biraq endi jańaǵylardyń eń bolmasa bireýi aýyryp, sandyraqtap jatqanyna shyn kózim jetken bolsa, onda tipti ómirime qaýip bar ekenin bile tursam da, ózim olarǵa dárigerlik kómek kórsetpeı, kete almaǵan bolar edim.

— Keshire kórińiz, ser, onyńyz úlken qatelik bolǵan bolar edi, — dedi Sılver. — Bar bolǵany — ózińizdiń qymbatty, aıaýly ómirińizben qosh aıtysqan bolar edińiz. Men qazir sizder jaqqa jan-tánimmen berile shyqqan adammyn, sondyqtan otrádyńyzdyń tap sizdeı adamnan aırylyp qalýyn qalamaǵan bolar edim. Ózimniń Sizge sonshalyq qaryzdar ekenimdi bilemin... Olar degen aıtqan sóz, bergen ýádelerinde turý qoldarynan keletin adamdar emes qoı. Ol — ol ma, olar tipti siz bergen ýádege de eshqashan sene almaǵan bolar edi.

— Onyń esesine, siz ýádeńizdi jaqsy oryndaı biledi ekensiz, — dedi doktor. — Buǵan jaqynda taǵy da kózimiz jetkendeı boldy.

Osydan keıin biz úsh qaraqshy týraly eshteme de bile almadyq.

Tek bir kúni alystan atylǵan myltyq daýsyn estidik. E, olar ań aýlaýǵa kirisken ǵoı dep túıdik. Ózara keńesip, olardy ózimizben birge áketpeımiz, osynda, aralda qaldyramyz degen qaýly alyndy. Bul sheshimge Ben Gann qatty qýandy. Muny Greı de qýattady. Biz olarǵa kóp etip oq-dári, bytyra, kóp etip tuzdalǵan eshki etin, azdap dári-dármek, basqa da qajetti zattar, quraldar, kıim-keshek, artyq jelken, birneshe ıard arqan jáne doktordyń arnaıy tilegi boıynsha, edáýir temeki qaldyrdyq.

Endi aralda isteıtin eshtememiz qalǵan joq. Kemege altyndy da, aýyz sýdy da, qajeti bolyp qalar dep tuzdalǵan eshki etiniń qaldyǵyn da tıep boldyq. Aqyrynda, zákirdi kóterip, Soltústik aıaldamadan teńizge shyqtyq. Ústimizde, ótken joly bekinisti qaraqshylardan qorǵaǵan kezde kótergen týymyz jelbireıdi.

Osy arada qalyp bara jatqan qaraqshylardyń biz oılaǵanymyzdaı emes, bizdi ájeptáýir muqıattyraq baqylap júrgendikterin baıqadyq. Olaı deıtinim, biz ol úsheýin buǵaz boıymen júzip, araldyń ońtústik shetine jaqyndaǵan kezimizde anyq kórdik. Qum túbegine tizerleı otyryp, bizge qaraı qoldaryn sozyp, jalynyp-jalbarynbasyn ba kelip. Olardy elsiz aralǵa tastap ketý bizge de ońaı emes-tin. Biraq basqa amalymyz da bolmady. Eger kemege mingizsek, taǵy da búlik shyǵarmasyna kim kepil? Elge aman oralsa, olardy dar arqany kútip tur, kemege mingizip, darǵa jetelep aparý — ol da qataldyq bolmas pa edi? Doktor aıqaılap, olar úshin azyq-túlik, oq-dári qaldyryp ketkenimizdi aıtyp, qaldyrǵan zattardy qalaı tabý kerek ekenin túsindire bastady. Biraq olar bizdiń attarymyzdy atap shaqyryp, aıasańyzdarshy, japanda jalǵyz qaldyryp óltirmeseńizdershi dep jalyndy.

Aqyrynda, kemeniń, shynymen, qaıyrylmaı ketip bara jatqanyn kórgen bireýi — qaısysy ekenin ajyrata almadym — shyńǵyryp aıqaılap jiberip ushyp turdy da, mýshketine bas salyp, bizge qaraı atyp jiberdi. Oq Sılverdiń tóbesinen zý etip baryp, dińgekti tesip ótti. Saqtanyp falshborttyń artyna baryp tyǵyldyq. Bir sát tasadan basymdy qyltıtyp qarap em, qum túbekten qaraqshylar ketken eken, túbektiń ózi de birte-birte kórinbeýge aınaldy. Túske jaqyn meniń sheksiz qýanyshyma oraı, Qazyna aralynyń eń bıik taýy da kókjıekten ǵaıyp boldy. Ózimiz sonshalyq azbyz ǵoı, jumysymyz shamadan tys kóp. Kapıtan kemeniń art jaǵyndaǵy tósekshege jaıǵasyp alyp, buıryqtaryn sol jerden jaýdyryp jatyr. Ol ózi birshama aıyǵyp qalǵan, biraq áli de tynyshtyq saqtap jata turýy qajet dep uıǵaryldy. Biz endi jańadan matrostar jaldap alý úshin Ispan Amerıkasynyń eń jaqyn portyna qaraı baǵyt ustadyq: matros jaldap almaı, elge qaraı júzýge batylymyz jetpedi. Jel jıi qubylyp, kememiz baǵytynan jańyla berdi, oǵan qosa, eki qaıtara surapyl daýyl soǵyp, Amerıkaǵa jetkenshe, ózimiz ábden qaljyradyq ta.

Aqyrynda, kún batyp bara jatqan kez bolatyn, tabıǵaty ǵajap, bir ádemi jabyq gavanǵa kelip zákir tastadyq. Negr, mýlat, meksıkalyq úndiler mingen qaıyqtar kememizdi tez qorshap alysty, olar bizge jemis, ovosh satty. Sýǵa aqsha tastasaq súńgip alyp shyǵýǵa árdaıym ázir turady. Osynaý jyly júzdi negizinen qara tústi adamdar, úıilip jatqan myna tátti tropıkalyq jemister, bárinen buryn, anaý qala ústinde jylt-jylt etip samsaǵan sham sáýleleri, — osynyń bári kózdiń jaýyn alady. Sonaý qanǵa bógip tunjyrap, keıinde qalǵan Qazyna aralyna esh uqsamaıdy, sonshalyq bir ǵajap kórinis! Doktor men skvaır keshti qalada ótkizbek boldy. Olar meni de qastaryna ertip aldy. Jaǵada biz bir aǵylshyn áskerı kemesiniń kapıtanymen kezdesip, sonyń kemesine bardyq. Ýaqytymyz óte jaqsy ótti, "Ispanolaǵa" tań qulan ıektene bastaǵan kezde ǵana oraldyq. Palýbada jalǵyz Ben Gann júr eken, biz kemege kóterilisimen-aq qatty ókinetinin, ózin úlken kináli sanaıtynyn aıtyp, nebir óreskel qımyldar jasady. Baqsaq, Sılver qashyp ketipti. "Sol jalǵyz aıaq albastynyń kemede júrýi bárimiz úshin qaýipti" bolǵasyn, onyń qaıyqqa minip ketýine ózim kómektestim dep, Ben Gann shynyn aıtty. Keme aspazy biraq qur qol ketpegen boldy. Bildirtpeı taqtaıdy buzyp bir dorba aqsha urlap ketipti: úsh júz-tórt júz gıneıdeı eken, onyń biraz tentireýine múmkindik beretin soma. Odan op-ońaı ári arzan qutylǵanymyzǵa ózimiz de rıza boldyq.

Endi áńgimemdi uzaqqa sozbaı-aq qoıaıyn: kememizge jańadan birneshe matros jaldap alyp, aman-esen Brıstolge de kelip jettik-aý.

"Ispanola" der kezinde oralypty, áıtpese Blendlı kómekke ekinshi keme jibersem be dep qobaljı bastaǵan eken. Bar ekıpajdan beseýimiz ǵana elge aman oraldyq. Basqalar jóninen "İshe tús, jerińe jetkizer shaıtanyń" degen sáýegeı naqyl dál keldi.

Jetpis besi oralmady, bári de

Dúleı teńiz jutty minip kárine, — dep qaraqshylar ánge qosatyn ana bir kememen salystyrǵanda "Ispanola" onsha baqytsyz emes eken.

Qazynadan bárimiz de óz úlesimizdi aldyq. Bul dáýletti oryndy paıdalanǵanymyz da bar, kerisinshe, orynsyz shashyp-tókkenimiz de bar. Ol endi árkimniń óz minez-bolmysyna baılanysty ǵoı. Kapıtan Smollett teńiz qyzmetin tastady. Greı aqshasyn saqtaı da bildi, tipti bul ómirde mansapqa jetpeı qoımaımyn dep kenet teńiz isin muqıat úırenýge kiristi. Qazir ózi shtýrman jáne bireýmen ortaqtasyp jaqsy jabdyqtalǵan tamasha bir kemeniń qojaıyny da bolyp alypty. Al Ben Gannǵa kelsem ol óziniń myń fýntyn nebary úsh aptanyń ishinde ıaǵnı, dálirek aıtsam, on toǵyz kúnniń ishinde joq qylyp ta úlgerdi. Bulaı deıtinim, jıyrmasynshy kún degende ol bizge qaıyr surap keldi. Benniń qatty qorqatyn bir nársesi bartyn, skvaır sonysyn dál tapty. Ol oǵan parktiń kúzetshilik qyzmetin berdi. Ben osy kúnge deıin derevná balalarymen birde ursysyp, birde dostasyp kún keshedi. Al jeksenbi, meıram kúnderi shirkeý horyna qatysyp, tamasha on salatyn da ádeti bar.

Sılver jaıynda biz sodan beri eshteme estigenimiz joq. Surqıa jalǵyz aıaq teńizshi meniń ómirimnen birjola ketip tyndy. Sirá, ol óziniń qara násildi áıelin izdep taýyp, sonymen birge jáne óziniń kapıtan Flıntimen birge, ýaıymsyz, qaıǵysyz bir jerde turyp jatqan bolar. Solaı shyǵar dep senemiz-daǵy, áıtpese Sılver o dúnıede jaqsy turar-aý degen úmit joqtyń qasy ǵoı. Qazynanyń qalǵan bóligi — quıma kúmis kesekteri men qarý-jaraqtar — marqum Flınttiń kómgen jerinde áli kúnge deıin jatyr. Jata bersin. Endi meni qarǵys atqyr sol bir aralǵa eshkim de qyzyqtyryp apara almaıtyn shyǵar. Araldyń jaǵasyna soǵylyp tas-talqan bop, keıin sheginip jatatyn kóbikti tolqyndar áli túsime enedi, al kapıtan Flınttiń:

"Pıastrlar! Pıastrlar! Pıastrlar!" dep qaqyldaǵan qyryldaq daýysy qulaǵyma kelgendeı bolsa, áli kúnge deıin shoshyp, tósegimnen atyp turam.

---