InfoHub Logo

(poves)

1

1919 jyl

Qazan aıy edi. Kúzge salymǵy shýaq kúnderdiń biri. Tanabaı aýyly Aqmolanyń ońtústik jaǵyndaǵy Nura ózeniniń boıyndaǵy qystaýynda edi. Ózenniń jaǵalary qalyń bıik tal, keı jerlerinde talmen aralasa shyqqan qamys. Araldarynda, qyrań jerlerinde bıik ushqat, qaraǵan, tobylǵy. Ózenniń, eki jaǵyndaǵy jalpaq shyqqan neshe túrli esimdiktiń sary ala altyndanyp ábden pisken kezi. Taldardyń japyraqtary sap-sary ala altyn tústenip aqyryn sybdyrlap jelbireıdi.

Qaraǵandardyń da japyraqtary sarǵaıyp, búrshikteri qyzaryp, qundaqtary tuqym shashqan. Tikenderdiń, jazǵy alqyzyl gúlderiniń oryndaryna qyp-qyzyl monshaqtaı, sabaqtaǵan qyzyl monshaq túımelerdeı bolyp, ıtmuryndar samsaǵan. Qyzyl tobylǵylardyń jasyl japyraqtary da altyndaı sary alalanyp quıylǵan. Ózenniń jáne qarasýlardyń jaǵa-jıekterindegi seldiregen qamystardyń shashaqtary úlbirep, jel soqsa aqyryn yrǵala jelbirep, sary úkideı bolyp sarǵaıǵan. Qamystardyń aqyryn sýdyrap, ádemi sybdyrlaǵan japyraqtary da sary ala bolǵan.

Qalyń buta, qalyń taldardyń aralaryn qaq jaryp, ıreńdep aqqan Nura ózeniniń kók móldir sýy toqylǵan kók jibekteı sozylyp, ırelendep, sýmańdap aǵady...

Nuranyń qalyń taldarynyń, qalyn. butalarynyń júgirip aqqan sýynyń jáne jaǵasyndaǵy otyrǵan aýyldyń jazdygúngi án qosqan shýy qazir basylǵan. Ózen boıynyń jaratylysy qazir qazan aıynyn shýaq kúnine shýaqtap, aqyryn maýjyraǵan sıaqty.

Ózenniń sol jaǵynda taıaý tıip turǵan ádemi sýretti shokty taýdan bir bıikshe boıly qara sur jas bala jigit jaıaý kele jatyr. Kıimderi nashar. Iyǵyna asqan eski bytyra myltyǵy jáne ıyǵynan tómen asqan ólgen qoıany bar. Onyń, kogo qara qasty, shúńirekteý qabaqty qaraker kózderi, qyrsha muryndy, qara sur beti jas búrkittiń beti sıaqty... Jasy 19-20 shamasynda. Onyń jas, solqyldaq denesi júrip kele jatqanda órimshe shıyrylyp jazylady. Ol keıbir oılarǵa túsip shyqqanda jarlardan ańsha yrǵıdy. Iyǵyna asqan qoıan bulǵalańdap, salaqtaıdy.

Bul jas jigittiń esimi Nıaz edi...

Qalyń butalardyń arasymen burańdap shyqqan soqpaqpen kelip, aýyl tusyndaǵy bıik jardyń, basyna kelip minbelep turyp, tómendegi aǵyp jatqan sýǵa qarady. Jardyń tusyndaǵy aǵyn sýdyń asty qumaq saıazdaý qaırańynda sýdy órlep bir top kek jon balyq aqyryn júzip ketip bara jatyr eken. Nıazdyń kózinen ot oınady.

«Áttegene-aı, qazir qolda shanyshqy bolsa, myna kók jondardyń bir-ekeýin shanshyp alyp qalar edim-aý!..» — dedi ol ishinen.

«Shirkin, ózi qysyraqtyń úıirindeı eken!..» — dedi Nıaz taǵy da ishinen.

Ózenniń ekinshi jaǵynda, aýyldyń tusyndaǵy jıektegi qalyń tal arasynan bir uzynsha boıly sulý qyz sý alyp jatty. Búl dóp-dóńgelek, qap-qara kózdi, piste muryndy, qap-qara shashyn eki tal qylyp ergen sursha qyz, sýdyń ar jaǵynda turǵan Nıazdy kórip, shelekterin jerge qoıyp, soǵan qarap turdy. Nıaz tal kóleńkesinde turǵan qyzdy kórmedi. Ol sýdyń taý jaǵyndaǵy jar basynan tómendegi sýǵa úńilip qarap turǵan edi... Qyz Nıazǵa qarap, kúlimdep qolyn bulǵady. Nıazdyń eki kózi tómendegi qaıranda júzip bara jatqan kók jon balyqtarda boldy. Qyz daýystaıyn dep edi, aýyl estip qalar dep qorqyp daýystamady. Dál sol kezde ózenniń qyz turǵan jaq jıeginde otyrǵan aýyldan Tanabaıdyń báıbishesiniń qaharly, yzǵarly daýysy shyqty. Qyz selk etti.

— Ýa, Ǵaını!.. Ǵaını!.. Júrseıshi, albasty basqyr!.. — degen daýys suńqyldady aýyldan.

Ǵaını qyzdyń esimi edi. Shaqyrǵan qaharly daýysty estı sala eki shelek sýdy alyp jóneldi. Ǵaınıdiń jasy on segizde. Ybyraı degen ustanyń qyzy. Tanabaı baıdyń úıinde jumys istep júretin. Onyń, názik, solqyldaq, sulý denesi eki úlken shelek sý asqan aýyr moıyn aǵashtyń astynda maıysyp kele jatty. Eki aýyr shelek sýdyń teńselgen yrǵaǵynyń bıleýimen Ǵaınıdiń soqpaqpen asyǵa basqan aıaqtary táltirektep, shalysyp kele jatty.

Ózenniń jaǵasyndaǵy Tanabaı aýyly shıki qyshtan, shymnan, tastan aralastyra tártipsiz salynǵan úı-qoralar edi. Bul aýyldyń úı-qoralarynyń kóbi alasa, myjyraıǵan. Tek eki-úsheýi ǵana kóterińkileý, táýirleý edi. Al búl eki-úsh úıdiń biri — Tanabaı baıdyń óz úıi, ózge úılerdiń bárinen de kórnekti, aǵashtan salynǵan bıik, táýir edi.

Tanabaı úıiniń esiginiń aldynda Tanabaı baıdyń qatyny tur. Orta boıly, orta jasqa kelgen, semizdeý, qyzylshyraıly báıbishe, qaharly, ashýly túrmen ózen jaqqa qarap túr. Sýǵa toly eki úlken shelek asqan moıynaǵashtyń yrǵalyp ezgendiginen ıyǵy, boıy maıysyńqyrap, aıaqtaryn asyǵa basyp táltirektep kele jatqan Ǵaınıǵa qarap Tanabaıdyń qatyny qolyn sermeı ıirip, zekip ony asyqtyryp tur. Ǵaını asyqqan ústine asyǵyp, táltirektep, dedektep keledi. Moıynaǵashtaǵy eki úlken shelek shaıqalyp, shalpyldap tógilgen sý jarqyldap kórinedi...

— Qudaı-aı, digirlegen ıt-aı! — dedi Ǵaını kúńkildep.

— Júrseıshi-eı, albasty!.. — dedi baıdyń báıbishesi shańqyldap.

«Naǵyz albasty sen!..» — dedi Ǵaını ishinen.

Tanabaı baıdyń úıinde úlken dóńgelek ústeldi jaǵalaı on bes shaqty kisi otyr edi. Aldarynda jasaýly ishimdik pen as. Bulardyń bári de baıdyń, «Alashordanyń» uldary. Bulardyń keıbireýleri áskershe, keıbireýleri jabaıy kıingen. Áskershe kıingenderiniń jandarynda altyatarlary bar. Birneshe myltyqtary men qylyshtar úıdiń irgesine súıeýli tur.

Ózderi birdeme týraly óte abyrjyǵan túrde quttary qashyp keńesip otyr. Shyraılarynan, qımyldarynan, únderinen, barlyq túrlerinen, sóılegen sózderinen jaıshylyqtaǵy qalyptarynan aırylyp otyrǵandyqtary kórinedi. Úlken kúdik, úlken qaýip, qatty sasqandyq seziledi. Bular ózderiniń abyrjyp sasqandyǵyn jasyrýǵa tyrysyp, ishterindegi úreılengen qorqynyshtaryn syrtqa shyǵarmaı tunshyqtyrýǵa tyrysyp, iship-jegen bolyp otyr.

Bul on bes shaqty kisiniń biri — orta boıly, semiz, kóse, orta jasqa kelgen quba kisi úı ıesi, aýyldyń qojasy, el ishindegi yqpaldy baı Tanabaı. Ekinshisi — gımnazıa oqýshysynyń aq túımeli kókala kıimin kıgen, on alty-on jetidegi qubasha bala jigit — Tanabaı baıdyń balasy Ájibaı. Úshinshi — orta boıly, qozǵalaqtaǵan qý jaqtaý, sursha jigit Mıash Súleıuly degen Tanabaıdyń janama jigiti. Tórtinshi — myqyrlaý boıly, qyrqyljyń, salpy erin, úlken aýyz, óńsiz, qubaqan kisi — Tanabaıdyń aýyldasy, aqyldasy Ábdilde degen qazaq. Bulardan basqa dóńgelek ústeldi jaǵalaı jaıǵasyp iship-jep otyrǵandardyń bári aýyl adamdary emes — qonaqtar. Qonaqtardyń biri — ken ınstıtýtynyń forymdy kıimin kıgen stýdent Ahmet Orazbekuly. Ekinshisi jáne sol forymdy kıim kıingen orys jigiti — Gennadıı Semenov. Jáne áskershe kıingen eki jas jigit. Ekeýi de praporshık. Onyń biri qazaq — Otar Ázezuly degen qyrsha muryndy, ortasha boıly, ashańdaý, qubasha jigit. Ekinshisi — orys praporshık Mısha Gýbın. Ózgeleri — solardyń, jigitteri.

Ken ınstıtýtynyń forymdy kıimin kıgen stýdent Ahmet Orazbekuly aýyz, qulaǵy sózde bolsa da ózi qozǵalaqtap, Tanabaıdyń úı ishine qaraı beredi. Tanabaıdyń úı ishinin. jasaýy tolyq, baı, sándi. Tusqa ádemi, masaty kilemder, neshe túrli jibek kestemen tikken, qundyzben sándegen túskıizder ustaǵan. Tanbaıdyń, báıbishesi men óz tósegi — órnekti sókide. Tustarynda qarakúreń kilem. Sákiniń eki jaǵynda kúmistegen eki adalbaqan. Baqandarda ilýli túrli kıimder tur. Qyzynyń tósegi túrilgen jibek jarma shatyrsha shymyldyqtyń ishinde aq kúmbezdi, serippeli krovatta. Tusyna ádemi kesteli, qundyzdy túskıiz ustaǵan. Úıiniń edeniniń tósenishten saý jeri joq. Tósenishteri kilem, tekemet, oıýly syrmaq-Ahmet Orazbekuly kóbinese sol qyzdyń tóseginiń sánine tesile qaraıdy. Biraq kózqarasy tıanaqsyz. Óıtkeni báriniń barlyq sezimin, barlyq oıyn, qıalyn basyp otyrǵan nárse kázir bir-aq másele:

«Shynymen-aq, endi báriniń de bitkeni me?.. Shynymen-aq bárin endi bólshevıkterdiń alǵany ma?..» Kázirge báriniń kókeıin tesip, bárin úreılendirip otyrǵan, báriniń sozǵylap otyrǵan máselesi osy.

«Shynymen-aq bárin bólshevıkterdiń alǵany ma?» degen qorqynysh bárin de úreılendirip otyr.

Árqaısysynyń kóz aldyna saǵymsha júgirip, jeńkilip, tabyndy jylqy, qoraly qoı, tobyrly sıyr, túıeler elesteıdi. Sol maldar ósip-óngen, meken qylǵan jerler — seleýli dalalar, bıik quzdy ádemi taýlar, qustary shýlaǵan aıdyn kólder, ólkeli ózender elesteıdi.

Baılyǵyna, bıligine qaýip-qater kelgen Tanabaı men qatyny búgin tym myrza. Qarý asynǵan jigitterge jáne olardyń bastyqtaryna birtúrli úmitpen qaraıdy.

Baıdyń báıbishesi men qyzy kárlen ydystardy syldyrlatyp, qonaqtardy kútip qyzmet etip júr. Ábdilde úlken syrly tegeneden qymyz quıyp otyr. Malaı jigit pen malaı qyz Ǵaını aıaqtaryn ushynan basyp, solardyń kútý qyzmetinde júr.

Baıdyń qyzy men Ǵaınıǵa qonaqtardyń keıbireýleri úırek kórgen qarshyǵasha qarap qoıady.

Praporshık Otar men jáne bir-eki jigit Ǵaınıǵa qadala qaraıdy. Qonaqtardyń qosshy jigitteriniń biri tysqa shyǵyp attaryn qarap kelip, aýyz úıde Ǵaınıdi ustaı aldy.

Ǵaını:

— Qoıyńyz, onyńyz qalaı?.. — dep julqynyp, jigittiń qolynan bosanyp, qolyn qaǵyp jiberdi.

— Bir súıgizińizshi! — dedi jigit.

— Ondaı beıbastaǵyńyzdy basqa jerde isteńiz, — dedi Ǵaını ashýlanyp.

Symp etip tórgi úıden Otar shyǵa keldi... Qyz ben jigitke jaltaqtap qarap:

— Neǵyp tursyńdar?.. Qaryndas, nege úrpıip tursyń? — dedi.

Ǵaınıdiń qasyna kelip belinen qushaqtamaqshy boldy. Ǵaını qushaqtatpaı, Otardyń qolyn da qaǵyp tastap tergi úıge kirip ketti. Otar da tórgi úıge qaıta kirdi. Otar súıeýli turǵan quraldardyń arasynan óziniń karabınin kelip aldy. Karabınniń shappasyn tartyp, ashyp-jaýyp, aınaldyryp qarady:

— Búl aýylda usta bar ma?.. — dedi qasyna kele bergen Mıashka.

Mıash:

— Bar! Ony qaıtesiz?.. — dedi.

— Myna karabınimniń shappasynyń bir vıntin túzetý kerek edi, — dedi Otar.

— A-a, jaraıdy... Qazir ustaǵa kisi jibereıik! — dedi Mıash...

Sol aýylda Ybyraı degen, orta jasqa kelgen, qara saqaldy

usta bar edi. Ustanyń jalǵyz qyzy Tanabaı baıdyń úıinde jumys isteıtin. Ybyraı usta kempirimen ekeýi bir alasa shym úıde turatyn. Ybyraıdyń úıinde Ybyraıǵa járdemshi bolyp, banaǵy Nıaz degen bala jigit turatyn edi. Ol jastaý kúninde Nildi (Ýspen) zaýytynda Ybyraı usta bolyp júrgende birge istesken Temir degen kisiniń balasy edi. Ol, áke-sheshesi ólgen soń Nildi zaýytynda balǵa soǵýshy bolyp istep júrgende, bir meıramda Balashov degen býhgalterdiń balasymen kúresip, jyqqan. Jyǵylǵandyqqa namys qylyp býhgalterdiń balasy tóbeles shyǵarǵan soń Nıaz álgimen tóbelesip júrip, onyń qolyn mertiktirgen. Sol úshin Nıaz jumystan shyǵyp qalǵan soń Ybyraıdy izdep elge kelip, sonyń qolynda turyp qalǵan.

Ybyraıdyń úıinde de birneshe kisi otyr edi. Bulardyń báriniń de kedeı adamdar ekeni syrtqy túrlerinen, jyrtyq, jamaýly, eski, kir kıimderinen, aryq, qansyz óńderinen-aq belgili edi. Ybyraıdyń shymnan salǵan alasa úıi tútin sińgen qaraqojalaq bolatyn. Onyń qaraqojalaq aǵash qobdılary, eski aǵash kebejesi, jaman, kir, kúıe, tútin sińgen sáki tósegi, jamaýly qaraqoshqyl ábdiresi, jyrtyq, jamaýly eski kórigi, peshiniń aldynda ornatqan qurysh tósi, qara balǵalary, qysqashtary, balta, shapqy, keskishteri. Ybyraıdyń eziniń jáne onyń kempiriniń qoshqyl tústi, eski, jamaýly kıimderi, eski, jyrtyq tósenishteri, ózderiniń maı, kúıe, tútin sińgen beti-qoldary — bári biryńǵaı, bir tústi, kedeıliktiń, beınettiń tańbasy sıaqty edi.

Ybyraı úıinde otyrǵan adamdarmen qyzý túrde sóılesýde. Biraq onyń eki qoly men kózi jumysta, tek qulaǵy men aýzy ǵana sózde bolatyn.

Nıaz eki qolymen kórikti gýildete basyp, kómirdi qyp-qyzyl ǵyp qyzdyryp, úlkenderdiń, sózderin tyńdap otyr.

Ybyraıdyń bir qolynda úlken balǵa, bir qolynda uzyn qysqash. Qyz-qyz qaınaǵan otta jatyp, ushqyn shashyp, qyzarǵan kishirek baltany qysqashpen qysyp alyp, tóske salyp, Ybyraı shapshańdata dúrsildetip taptap jatyr. Júz jaǵy aqshyl tartyp qyzarǵan baltany shapshańdatyp, aýyr balǵamen tóske salyp urǵanda, shytyrlap qyzyl ushqyn shashyraıdy. Temirdi temirmen janyshtap, temirdi temirmen taptap urǵanda Ybyraıdyń eki qoly, alysyp oınaǵan azýly ańdarsha, temirmen oınaıdy.

Ybyraı baltany lezde taptap, taǵy da qyzartyp alyp, shyj etkizip sýaryp, sýytyp alyp júzin bir qarap, otyrǵan qazaqtardyń biriniń aldyna tastaı berdi.

Ol eki arada, kórikti basyp bolǵan Nıaz úıdiń qabyrǵasynda ilýli turǵan myltyǵyn alyp, shappasyn ashyp qarap turdy.

Ybyraı Nıazǵa qarap:

— Eı, Nıaz, berdeńkeńdi tyǵyp qoı! Qashqan, qýǵan bireý-mireý aýylǵa kelip júrse, alyp ketýi múmkin... Onan da dombyrany alyp, bir án salyp jiber! — dedi.

Ybyraıdyń sózin qostap:

— Ia, ıa! Kázir endi myltyqty tyǵyp qoıǵan durys!.. Ia, onan da dombyrańdy alyp, án salyp jiber! — desti ózgeler de.

Nıaz myltyqty peshtiń artyna tyǵyp qoıdy da, dombyrasyn alyp, qulaǵyn burap, sherte bastady.

— E, irkilme, daýysyń dombyramen birge shyqsyn! — dedi bireýi.

Nıaz dombyraǵa daýysyn qosyp, ándetip óleń aıta bastady. Sol kezde úıge Tanabaıdyń malaıy Boranbek, álgi, Tanabaı úıinde otyrǵandardyń myltyq asynǵan bir jigitin ertip kirip keldi.

Úıdegiler úrpıisip qaldy.

Úıge kirisimen otyrǵandarǵa qarap qoıyp, bóten jigit Ybyraı ustaǵa qaraı:

—

Usta, káni, bizben birge Tanaekeń úıine baraıyq, karabın myltyqtyń bir vınti bosap edi, sony jóndep beresiz! — dedi.

Ybyraı da jáne onyń úıinde otyrǵandar da bóten jigitke dostyq kózben qaramaı, bári de ala kózderimen ata qarasty.

Ybyraı:

— Biz myltyq jóndeýdi bilmeımiz! — dedi.

Jigit:

— Bilesiń, júr, aıda!.. — dedi. Jigittiń almaı ketpeıtini bilindi...

— Myna Nıaz barsyn da!.. Myltyq vıntin Nıaz bilińkirer! — dedi Tanabaıdyń malaıy Boranbek.

Ybyraı, Nıazben otyrǵandar Boranbekke adyraıa qarady. Boranbek: «Barsyn!» — degendeı ymdap, kózin qysyp, ıegin qaqty. Ybyraı Boranbektiń degenine endi ıkemdele sóıledi:

— Men buryn myltyq jóndep kórmegen soń aıtyp edim, meıilderińiz endeshe...

Keshikpeı jigit Tanabaıdyń úıine Nıazdy dombyrasymen alyp keldi.

Tanabaıdyń malaıy Boranbek «mánisin túsindirip» aıtýǵa jáne basqa da áńgimeler aıtýǵa Ybyraı ustanykinde qaldy...

Dombyrasymen Nıazdy Tanabaıdyń, úıine kirgizgende, úıde otyrǵandar ony ańyraıysyp qarsy aldy.

— A-a, mynaý kim!.. Ánshi ǵoı, dombyrasy bar?.. Aıda, aıda, keltir, keltir!.. Kel, kel dombyrashy!.. — desti.

Vıntin jóndeıtin karabınniń ıesi:

— A, usta qaıda? — dedi.

Jigit:

— Usta da osy, dombyrashy, ánshi de osy! — dedi.

— A-a, tipti jaqsy!.. Jaraıdy, jaraıdy!.. Endeshe, án de salarsyń, myltyqtyń vıntin de túzersiń... Qani, otyr! — desti bireýleri.

— Joq, áýeli myltyqtyń vıntin kórip jiber!.. Sonsoń salarsyń ánińdi! — Otar karabınin alyp Nıazǵa kórsetti.

Nıaz karabındi alyp, shappasyn qaıyryp, bosaǵan vıntin kórdi.

— İsteýge bolady ǵoı! — dedi Nıaz Otarǵa.

— Qashan isteısiń?..

— Qashan iste deseńiz, sonda isteımiz ǵoı, — dedi Nıaz.

— Qazir úıińe aparyp istep alyp kelesiń be? — dedi Otar.

— Óı, ol vıntti ilezde-aq ondaıdy ǵoı, áýeli otyryp biraz án salsyn! — dedi Ahmet.

— Ia, ıa, bir-aq vınti bolsa, ilezde isteıdi ǵoı, áýeli án salsyn usta bala! — dedi Tanabaı.

— Ia, áýeli án salsyn otyryp... Áı, jigit, áýeli myna etti asap jiber de, otyryp án sal! — dep Ahmet aldyndaǵy tabaqtan bir ýys et alyp Nıazǵa usyndy.

Nıaz azyraq bógelińkirep, eki oıly bolǵandaı sozyla qımyldap kelip, usynǵan etti asady. Etti yńǵaısyz otyryp shaınap jutyp, dombyrasyn sherte bastady.

— Qani, endi daýysyńdy qosyp jiber, usta bala, sarna, syı kisiler estisin! — dedi Tanabaı.

Kóp irkilmeı Nıaz shyrqap qoıa berdi:
Talpynyp baılaýly kus qaǵynǵany,
Shańqyldap muńyn aıtyp shaǵynǵany,
Erkimen ushyp júrgen qulash jazyp,
Emes pe, uıalasyn saǵynǵany?

Nıaz bir aýyz óleń aıtqanda-aq tyńdaýshylar bir-birine qarasyp, súısinip bastaryn shaıqady.

Qaraımyn qaraıǵanǵa mal ma eken dep,
Nurany órleı bitken tal ma eken dep.
Aı jaryq terezeden men qaraımyn,
Qalqajan tóseginde bar ma eken dep.
Qalqajan tóseginde balbyraıdy.
Almadaı eki beti albyraıdy.
Betine aı sáýlesi nuryn tógip,
Tósekten jibek shashy salbyraıdy!..

Nıaz shyrqaǵan ánine dombyrasyn qosa shertip osy óleńin aıtyp otyrǵanda, úıdegi tyńdaǵan tyń jurtpen birge onyń óleńin baqytty shyraımen Ǵaını da tyńdap turdy.

— Túý, myna ustań ánshi ǵoı ózi!.. E, taǵy da! Taǵy da sal! — dedi Ahmet.

— Short znaıt, malades! — dedi Semenov.

— Jaqsy!.. Qarasho! Jaqsy! — dedi Gýbın.

— Ahmet, óleńderiniń mánisin aıtpadyń, ǵoı maǵan? — dedi taǵy da Semenov.

— Eı, tipti óleńi ne degen jaqsy, aqyn ǵoı ózi! — dedi Otar Tanabaıdyń balasy men Mıashka.

— Ánshi-aq! — dedi Tanabaıdyń balasy.

Taǵy da bir-eki án saldy Nıaz.

Dalbastaǵan myrzalar Nıazǵa taǵy da án salǵyzyp iship-jep otyrdy.

Nıaz aqyrǵy óleńin aıtyp otyrǵanda Tanabaıdyń qatyny Ǵaınıdi sýǵa jumsap jiberdi.

Ǵaını eki shelekti alyp úıden shyqqanda onyń sońynan eleýsiz ǵana Tanabaıdyń janama jigiti «jabysqaq» Mıash ta shyqty. Nıaz ony sezip, endi óleń aıtyp otyra almady. O da túregelip ázirshe ruqsat surady.

— Men endi úıge baryp ana myltyqty jóndeıin!.. Kerek qylsańyzdar taǵy da shaqyrtasyzdar ǵoı! — dedi ol.

— Jaraıdy, endeshe, taǵy da shaqyrtamyz! — dep Otar ushyp túregelip baryp, karabınin Nıazǵa alyp berdi de:

— Tez iste, jaraı ma?.. — dedi Nıazǵa.

Ǵaını merzimdi soqpaqpen, taldardyń aralarymen ózenge keldi. Qalyń taldyń arasyndaǵy merzimdi sýattan sý alyp jatqanda qus atatyn mergenshe urlanyp, art jaǵynan Mıash ta jetip kelip, Ǵaını jalt qarap sez qatqansha bolmaı, ony qushaqtaı aldy. Ol qushaqtaı alǵanda, Ǵaını ony ıterip jiberdi. Ol qaıtadan Ǵaınıǵa jabysa berdi. Ǵaınıdi endi belinen ustaǵanda, Ǵaını ony kúshti qımylmen ózinen aýlaq laqtyryp jiberdi. Symbatty, kúshti qyzdy baǵyndyrýǵa kúshi jetpeıtinin kórgen soń ol endi Ǵaınıdi aıtqanyna sozben kóndirmek bolyp, aldap-arbap aınaldyrýǵa kiristi. Dál osy kezde on, men sol, art jaqtaryn qorshaǵan qalyń bıik taldardyń ýaq, jińishke, qalyń, butaqtary, qamystardyń qalyń jalpaq japyraqtary sýdyr ete qaldy. Sýdyr etip shaıqalyp qalyp, japyryp ashylyp, Nıazdyń basy, keýdesi sýdan súńgip shyǵa kelgendeı qaq qastarynan elp ete qaldy. Mıash ta, Ǵaını de selk ete tústi. Qalyń taldyń arasynan shyǵa kelgen Nıaz olarǵa jaýǵa shabatyn jyrtqysh ańsha qarady. Mıash tez joq boldy. Nıaz Ǵaınıdiń qasyna jetip keldi.

— A-a, baıdyń janama jigitimen aýlaqta taldy shymyldyq qylyp, aınalysyp-tolǵanysyp túr ekensińder ǵoı? — dedi Ǵaınıǵa ol.

— Nıaz!.. Ne sóılep tursyń, óziń? Sen maǵan senbeýshi me ediń? — dedi Ǵaını.

— Sený degen ne, óz kózin. kórgende!.. Sen tap-taza kisi bolsań, onymen mundaı ońasha jerde álgideı turmas ediń!.. — dedi Nıaz zildi daýyspen.

— Nıaz, sen ne sóılep, ne qoıǵanyńdy bilmeı tursyń!.. Bul araǵa ony men shaqyryp kelgem joq, onyń ózi keldi, ózi maǵan baılanyp turdy!.. — dedi Ǵaını jábirlengen únmen.

— Ia, súıtip aqtalmaı qaıtýshy edi!.. Solaı bultaratyn árkim-aq!.. Sonyki bolady eken ǵoı bala?! — dedi Nıaz kijingen únmen.

Ǵaınıdiń tóbesinen jaı soqqandaı boldy. Shatynap, kózine jas toldy.

— Májnún!.. Senen basqa men eshkimdi mańyma jýytqanym joq!.. — dedi Ǵaını záresi ushyp.

— Ia-ıa!.. Bolar endi!.. — dep Nıaz túńil gendeı jerge bir túkirip, tez burylyp sýdyr-sýdyr etkizip qalyń tal men qamysqa kirip joq boldy... Ǵaını qatty kúıinip-qorlanyp jylap, betin basty.

2

AQTAR QASHYP KELE JATQANDA

Aqtardyń bir qosyn áskeri Tanabaıdyń aýylyna qaraı búırek shyǵyp kele jatty. Olardy qýyp kele jatqan qyzyldar da júristi jyldamdatyp, aqtardyń bul jónindegi aldyńǵy qosyndaryn jan-jaǵynan qorshalap úrkitip, anda-sanda atqylap, jetkenderin ustap alyp kele jatyr edi. Aqtardyń áskerleri ábden úreılenip, bytyraı qashyp, qalaı qylsa da qutylýdy maqsat etip, jónindegi kez kelgen eldiń qolǵa túsken jaqsy attaryn, myqty kólikterin, azyq-túlikterin, kıim-keshekterin qolyna alyp, eldi talap kele jatty. Aqtardyń úreılenip qashyp bara jatqanyn kórip otyrǵan jáne olardyń talaýyna bir-eki ushyraǵan aýyldar aqtarǵa talatpaý ylajdaryn istep, qýyp kele jatqan qyzyldarmen baılanys jasap, elden-elge habar jiberip, ózderinshe ár túrli tásil jasap,qashqan aqtardy úreılendirip áreket etip jatty. Aktardyń talaýyna ushyraǵan elderdiń istegen áreketterin, tásilderin sol qashyp bara jatqan aktardyń jónindegi elder kún buryn bilip otyratyn boldy. Súıtip, olar da kelgen aqtardy tez taıdyryp jiberý úshin ana elderdiń tásilderin isteıtin boldy. Biraq qashqan aq pen qýǵan qyzyldar soqpaǵan, ol shennen jyraq, qaǵa beris otyrǵan elder dúńkildegen sezden basqa álgi tásilderdi áli bilgen joq edi.

Ol tásilderdiń biri mynaý edi.

Aqtyń qosyny bir aýylǵa kelip túsedi. Aýylǵa kelisimen sasqan qasqyrsha alaqtap qol jumsaý, bassyzdyq, zorlyq isteı bastaıdy. Sol kezde, álgi aqtar kelgen jaqtan kóz ushynda shaýyp kele jatqan bir atty kisi kórinedi. Aýyl adamdary úrpıisip soǵan qarasyp, qorqysyp turady. Quıǵytyp shaýyp kele jatqan atty qazaqqa aýyl qazaqtary qorqynyshty júzben qarap turǵan soń aýylda qonyp jatqan aqtyń qosyny da eleńdesip, sol shaýyp kele jatqan salt atty qazaqqa qarasyp turady. Salt atty kazak quıǵytyp, atyn basqa-kózge «tópelep» shapqan boıymen basyndaǵy tymaǵyn qolyna alyp siltep, aıǵaılap ilezde aýylǵa taıanyp kelip qaldy. Onyń tymaǵyn silteı aıqaılap shaýyp kele jatqandaǵy aıtatyn sózi:

— Oıbaı, qyzyldar kele jatyr!.. Qyzyldar kele jatyr!..

Súıtip, shapqan boıymen salt atty qazaq aýylǵa kelip, álgi

úrpıisip qarap turǵan qazaqtardyń ortasyna entigip tura qalyp qorqynysh aıtady:

— Oıbaı, qyzyldar kele jatyr!.. Qyzyldar kele jatyr!..

Eleńdep qarasyp aqtar da tilmash arqyly bul «habardy» estip úrpıisip, úreılenip, attaryna, kólikterine qaraı tura-tura júgirip, jalma-jan apyl-qupyl attana jóneledi...

Súıtip, aýyl talanbaı qalady. Keıde tipti, aqtyń keıbir qosyny úreılene attanyp qasha jónelgende keı aýylǵa áz nárselerin de tastap ketedi.

Jalpaq halyqtyń aqtarǵa tilektes emes, qyzyldarǵa tilektes ekenin aıqyn kórgen son aktardyń keıbir qosyny ózderinshe ár túrli tásil, ár túrli qýlyq isteıtin boldy. Jáne keıbir qosyndary áýelgi jóninen sál burylyp, qaǵa beris eldiń ishine qaraı jónin ózgerte qashatyn da boldy.

Aqtardyń sondaı qosynynyń biri Tanabaı aýylyna qaraı buryla qashyp kele jatqan qosyn edi.

Tanabaıdyń aýylyna qaraı búl qosyn buryla qashqanda qosynnyń bas ofıseri buıryq berip:

— Týlar men belgiler almastyrylsyn! — dedi.

Aqtyń qosyny ilezde ózderiniń ıyqtaryndaǵy pogondaryn julyp-julyp tastady. Onyń ornyna qyzyl shúberekter baılandy. Ázderiniń týlaryn tyǵyp, olardyń ornyna qyzyl týlar kóterdi. Súıtip, kún eńkeıgen kezde búl qosyn Tanabaıdyń aýylyna keldi.

Búl ásker aýylǵa taıanǵanda, Tanabaı aýyly — Tanabaı úıi jyn tıgendeı, apalań-topalań bolyp jatty.

Tanabaı úıindegi «Alashorda», baı-pomeshık uldary da jyn soqqandaı alasuryp, ózderiniń ıyqtaryndaǵy pogondaryn julyp-julyp qurtty. Ústerindegi áskerlik kıimderin, stýdent kıimderin sheship tyǵyp, qazaq kıimderin kıisip jatty. Jabysqaq Mıash pen salpy aýyz Ábdilde olarǵa járdem istep, qazaq kıimderin taýyp berip kıindirip júrdi. Bular kıimderin almastyrǵanymen qoımaı, pana izdep, jasyrynatyn jer izdep, sasqalaqtap júgirip alasurdy. Súıtip júrip neshe túrli kúlki bolarlyq ister istedi.

Mysaly:

Ahmet stýdent óziniń qap-qara tyrbaq murtyn umytyp, áıel bolyp otyrý úshin áıel kıimin kıdi. Basyna qatynnyń kımeshegin, ústine uzyn, qos etek kóılek kıip aldy. Al Tanabaı baı jasyrynýǵa óziniń un toltyrǵan úlken laryna kirip ketip, ústi-basy appaq ún bolyp, qaıtadan shyǵa kelip, túshkirip sasqalaqtap júrdi.

Súıtip, olar áreń, dep azyraq esterin jıyp, attaryna minip ózenniń qalyń taldarynyń, qamystarynyń aralaryna kirip sińip ketti.

Olarmen qoshtasyp, aýylda Tanabaı úıinde erkekterden tek salpy aýyz Ábdilde men jabysqaq Mıash qana qaldy. Aqtyń qosyny qyzyl tý kóterip Tanabaıdyń aýlyna tústi. Aýylǵa kele sala ár úıge bólinip, áskerler alasuryp, júgirip qol jumsaý isteı bastady. Azyq-túlik, kıim-keshekterdi qolmen ala bastady. Jaqsy at qarap, jylqy tabynyn izdep, aýyldaǵy qatyn-balasyn qyspaqqa aldy. Ár úıden kıim, azyq-túlik alǵanda qarsylyq qylǵan ne tez taýyp bermegen adam bolsa, sabap uryp, jábirleı bastady.

Tanabaı baıdyń úıine qosynnyń bastyǵy birneshe joldastarymen, jigitterimen túsken edi. Mıash áskerdiń bastyǵyna zyr júgirip, ańshynyń ıtinshe jalaqtap, qyzmet qylyp júr. Qylysh-myltyqtaryn arttaryna, úıdiń irgesine súıep qoıyp, qosynnyń bastyǵy joldastarymen Tanabaıdyń tórgi úıinde, úlken dóńgelek ústeldi aınala otyr. Tanabaıdyń báıbishesi men Mıash qosynnyń bastyǵy men joldastaryn tik turyp syılap ishkizip, jegizip jatyr. Syrtynan bildirtpegenmen Tanabaıdyń báıbishesinde úreı joq.

«Qudaı-oı, áldene ǵyp keter eken bul páleler!» — dedi ishinen baıdyń qatyny.

— Pojalysta!.. Pojalysta!.. — dep, mólteńdep júr Mıash.

Birazdan soń komandır Mıashka qarap kúlip qoıyp:

— Nemene, aýylda jaqsy kelinshek, jaqsy qyz bar ma?.. — dedi. Mıash máz bolǵan bolyp kúlip, komandırǵa sybyrlady...

Omyraýyna, bórikterine jarasymsyz qylyp qyzyl japsyrǵan bir kishi bastyq pen eki soldat endi azdan soń-aq Tanabaıdyń malaıy Boranbekti aıdap, qosyn bastyǵy otyrǵan Tanabaı úıine kirgizdi. Boranbek myqtap sabalǵan. Bet-aýzy qan-qan.

Qosyn bastyǵyna esikten kire tik turyp bildirdi.

— Taqsyr... A-a... Joldas... Komandır... Myna bir túsi jaman aram kırgız mynaý ekeýine tura umtylypty, analar bir úıden atqa jem alyp jatqanda!.. — dedi kishi bastyq qosyn bastyǵyna.

Qosyn bastyǵyn eski ádetpen, baıqamaı «taqsyr» dep aıtyp qalǵanda kishi bastyq abyrjyńqyrap qaldy.

— A-a!.. — dep ajyraıdy komandır.

— E-e, ıttiń balasy qaraı kór!.. Kontr!.. — dedi qaharlanyp komandır. Óziniń «kontr» degenine ózi ishinen kúlip, qasyndaǵy joldastaryna qarap qoıdy.

— Jaýyp qoı, ıtti!.. Sońyra atyp tastaımyz mundaı kontrdy! Apar! — dedi komandır...

Boranbekti aparyp sholanǵa jaýyp, esik aldyna bir soldatty qaraýyl qoıdy. Boranbek soldattarmen at jemine talasqan joq edi. Shynynda, eki soldat kelip Ybyraı ustanyń úıiniń janyndaǵy bir nashardyń jas qatynyn zorlamaq bolyp, úı ishin shýlatyp jatqanda, Boranbek kelip ara túsip soldattardan qatyndy aıyryp alyp edi... Sol úshin úsheýlep Boranbekti sabap alyp kelgen edi...

Tanabaıdyń qatyny men Mıashtyń: «álde qaıtedi?..» dep qorqýy i.kóbeıińkiredi. Manadan beri óz úıindegi áskerlermen bolyp otyryp Ábdilde endi qosyn bastyǵyna qyzmet istegen bolyp qozǵalaqtap,'Tanabaıdyń úıine bir kelip, oz úıine bir baryp elpeńdep júrdi...

Boranbekti jaýyp qoıǵanda bir jaǵynan ishterinen qorqynyshtary kóbeıińkirese de, Tanabaıdyń qatyny men Mıash, Ábdilde úsheýi ekinshi jaǵynan sál jaılanyńqyrap dem alyp qaldy.

Bular ishterinen:

«E, bul qalaı?.. Álgi bólshevıkter jalshy malaılarǵa, kedeılerge tımeıdi, tek baılarǵa ǵana, kisi aqysyn jeýshilerge ǵana tıedi deıtini qaıda?..» — desip qaldy.

Úıinde otyrǵan Ybyraı usta da «bul qalaı?» — dep oılanǵan edi.

«Bólshevıkter kedeılerdiń, jumysker, malaılardyń, qoldaryn tendikke jetkizip keledi degeni qaıda?! Óıtýdiń ornyna ayylǵa kelip, nasharlardy qorlamaq bolǵany nesi?!. Nasharǵa ara túsken, zorlyqqa qarsy shyqqan Boranbekti sabap, qamap qoıǵany nesi?!.. Muny endi ne qylar eken?..» — dep Ybyraı usta dal bolyp, oıǵa qalyp otyrdy.

Eki soldat Ybyraıdyń úıine kirip keldi. Ekeýiniń de qoldarynda myltyqtary bar. Myltyqtaryna, berikterine qyzyl shúberek baılaǵan. Tústeri sýyq. Kózqarastary buzyq.

Eki soldattyń ash qasqyrsha qaraǵan kezderinen qorqyp, Ǵaını shoshynyp sheshesine taıanyp otyrdy. Biraq qoryqqanyn bildirmeýge tyrysty.

Eki soldat Faınıǵa qarap orysshalap sóılep tysqa shaqyrdy. Olardyń tilin bilmese de, Ǵaını eki soldattyń aram túrinen, dybysynan aram nıetterin sezdi. Ǵaınıdiń áke-sheshesi de eki soldattyń sum nıetti túrlerinen shoshyp, qyzyn qorǵamaq bolyp araǵa tústi. Súıtip turǵanda taǵy da eki soldat keldi. Ózdi-ózi kúńkildesip sóılesip, ekeýi baryp Ǵaınıdi ustap súıredi de, araǵa túsken ákesi men sheshesin keýdelerinen nuqyp ıtermelep, úıdiń buryshyna janyshtaı tyqty...

Kún temen eńkeıdi.

Ǵaınıdi Tanabaıdyń úıine qaraı eki soldat súırep kele jatty. Ǵaını julqynyp soǵysyp shańqyldap kele jatty. Tanabaıdyń esiginiń aldynda eki joldasy men qosyn bastyǵy — komandır qarap tur. Olardyń qasynda jaltaqtap Mıash ta tur. Súıretip alyp kele jatqan Ǵaınıǵa qarap qoıyp, Mıash komandırge ıtshe jaǵynyp, sum, aram shyraımen jymıyp qoıdy...

Al sol kezde bir alasa úıden Nıaz shyqty. Ol Ǵaınıdi súırep kele jatqan soldattarǵa jáne Tanabaıdyń esiginiń, aldynda joldastarymen turǵan qosyn bastyǵy — komandırge bir qarap, alaqtady, sýaǵar saısymaqqa shyqqan qalyń bıik butalardyń tasalarymen ózenge qaraı eńkeńdep júgire jóneldi. Nıaz júgirgen boıymen baryp ózen jaǵasyndaǵy qalyń bıik taldardyń arasyna kirip joq boldy...

Ol eki arada Ǵaınıdi esik aldynda turǵan qosyn bastyǵy — komandır úı aldyna alyp keldi... Ǵaını endi komandırge jalyndy.

— Taqsyr!.. Tóre! Jibertińiz meni!.. Men ne qyldym sizderge! Men bir nashardyń qyzymyn!.. — dedi Ǵaını komandırge.

Qosyn bastyǵy aıýan tústi kózin tundyryp, Ǵaınıdiń bas-aıaǵyna jep qoıatyndaı bop qarap, onyń qolynan ustady. Qolynan ustap, belinen qushaqtamaqshy boldy. Ǵ aını endi taqsyrdyń óz nıetin kórgen soń qolyn julyp aldy. Ǵaınıdiń dóńgelek qara kózinen laǵnat qarǵysyn shashqan ot ushqyny jalt-jult etti.

Qosyn bastyǵy:

— Shynynda, sulý eken taǵy qyz!.. — dedi. Mıash quıryǵyn bulańdatqan jaman ıtshe qarap, komandırge:

— Men aıtyp edim ǵoı sizge!.. — dedi.

Mıashka Ǵaını:

— Mıash, sen mynalardyń tilin bilesiń ǵoı, ólgende umytpaımyn, aıtsaıshy, meni bosatsyn! — dedi.

Soldattar Ǵaınıdi tez qapsyra qushaqtaı alyp, kótere súırep, Tanabaıdyń úıine kirgizýge aınaldy. Ǵaını qoldaryn da, aıaqtaryn da, tisterin de jumsap, óziniń aryna-namysyna talasty. Keýdesinen qapsyra qushaqtaı alǵan soldattyń qolyn shaınap jiberdi. Soldat Ǵaınıdi qoıa berip qanaǵan qolymen bolyp ketti. Qaıratty, arly qyzǵa eki soldattyń áli kelmeı julqysty...

Al ol eki arada Nıaz ózenniń jıegindegi qalyń bıik taldardyń túbine tyqqan karabındi sýyryp alǵan edi. Ony ústindegi shekpenniń ishine tyǵyp, taldardyń ara-arasymen tasalanyp kelip, dál komandırler turǵan Tanabaıdyń úıiniń tusyna keldi. Taldardyń qalyń butaqtaryn, qamys japyraqtaryn eptep ashyp qarap, Tanabaıdyń esiginiń aldynda bolyp jatqan ýaqıǵadan kóz aıyrmaı baqylap turdy. Ǵaınıdi eki soldat belinen qapsyra qushaqtap alyp, kótere súıretip Tanabaıdyń úıine kirgizýge tartyp, olarǵa esirik aıýan tústi komandır esik ashqanda, uıasyn aram qaraqustardan qorǵaǵan suńqarsha, Ǵaını olarmen soǵysyp, kúshti qoly!!, aıaǵyn,ótkir tisterin jumsap coǵysyp jatqanda, Nıazdyń beti muzdaı sýyp, tastaı qatyp karabındi oqtanyp, qutyrǵan qasqyr kórgen taý búrkitiniń kózindeı naızasha tigingen kózimen karabındi Nıaz komandırge kezedi.

Myltyq oǵy shańq etkende Tanabaı úıiniń esiginiń aldyna úımelegender selk ete tústi. Komandırdiń qasynda turǵan orynbasary qyryqqan shópshe sylq etip qulap qaldy. Ol eki arada, komandırdiń orynbasary jyǵylǵansha eki soldattyń biri súırep, beri ıterip Ǵaınıdi úıge engizip jiberip, ózgeleri shoshyp qalyp, myltyqtyń daýsy shyqqan jaqqa jalt-jalt qarasyp, jyǵylyp jatqan komandır orynbasaryna umtylyp eńkeıip qaraı qaldy. Olar óıtkenshe, Nıaz taǵy da atyp jiberdi. Ekinshi oq shańq ete qalǵanda, soldattyń biri juryndaı ushyp tústi... Nıaz biriniń sońynan birin qýalata úshinshi ret atyp jiberdi. Asyǵyńqyrap atqan úshinshi oq úımelegenderdiń bastarynan asyp ketti.

Nıaz óıtkende, olar da jandármen myltyqtaryn alyp, burylyp-burylyp, Nıaz atyp turǵan tal ishine qaraı gúrsildetip ata bastady.

Nıaz endi ózen boıyndaǵy qalyń bıik taldardyń arasyna sińip joq boldy. Kún batqannan keıin birtindep qaptap, birtindep qoıýlanǵan kóleńke Nıazdy jasyryp, jutyp ketkendeı boldy.

Qutyrǵan jyndar Tanabaıdyń úıinde aýyzdarynan jalyn shashyp, týlap jatty. Qosyn komandıri: «qyramyn da joıamyn!..» — dep jyndanǵan jyrtqysh aıýansha qyryldady. Ólgen komandır orynbasaryn qan-qan qylyp úıge kirgizip sulatyp salyp qoıdy. Yńqyldap-kúrsildep, qanǵa boıalyp, jaralanǵan soldat jatty. Ǵaını endi bylaı qaldy.

«Sholanda qamaýda otyrǵan Boranbekti tysqa shyǵaryp atyp tastańdar!» — dep buıyrdy komandır.

— Alyp shyǵyp, atyp tastańdar ol ıttiń ulyn! Qarashy bulardy, aıaqastynan jaýlyq qylýyn!.. Anańdy uraıyn!.. — dedi komandır kúrildep.

Aýyl ete qatty úrpıgen. Biraq dármen joq. Aýyldaǵy qatyn-balanyń bári de buǵyp, záresi ushady. «Pále qaı jaǵymyzdan soqtyǵar eken?» — dep ishterinen tynady...

Boranbekti soldattar tysqa alyp shyqty. Boranbek soldattardyń tilin bilmeıdi. Biraq olardyń túrlerinen, únderinen, sum nıetterinen júregi shoshynady. Boranbek orta boıly, jaýyryndy, tikshe qara kózdi, bolar-bolmas qara qyrbyq murtty, jıyrma eki-jıyrma úsh jas shamasyndaǵy qara jigit. Boranbektiń ústindegi keń, uzyn shekpeni, basyndaǵy úlken qońyr eltiri tymaǵy, qara jamylǵandaı onyń ústin basqan. Keń tymaǵynyń túsińki mańdaıynyń astynan kómirdeı qap-qara kózderiniń yzaly oty jaınap jaltyldaıdy.

Qazaq tilin biletin orys arqyly ol túzge otyrýǵa ruqsat surady. Áýeli tilmash orys kúldi. Sonsoń ózgeleri de kúlip, Boranbekke túzge, dáretke otyrýǵa ruqsat qyldy. Biraq mazaq qylǵan, qorlaǵan únmen Boranbekke «jerge otyr!» — dedi. Sony aıtyp, altyataryn qolyna ustaǵan kishi komandır qorlaǵan shyraımen kúldi:

— It otyryp bolyp, dambalynyń baýyn baılap turǵanda ataıyq!.. — dedi.

Boranbek keń shekpenin jamylyp, eńkeıińkirep eńsesi túsip soldattarǵa arqasyn qaratyp baryp otyrdy. Soldattar vıntovkalaryn kóldeneń-kóldeneń. ustap qarap turdy. Boranbek kúıbeńdep, shekpenin jamylyp otyrdy... Birazdan soń kishi komandır, alty atarynyń aýzyn qaratyp ustap turyp, Boranbekke qarap tyqyrshydy:

— Eı, ne maqan!.. Nemene, uzaq otyryp alǵanyn! Bol tezirek! — dedi.

Boranbek úndemeı otyra berdi.

Soldattar shydamsyzdanyp tyqyrshı bastady.

Taǵy da Boranbekke soz qatty. Boranbek úndemeı otyra berdi.

Sol kezde úıden birneshe joldastarymen komandır shyqty. Komandır ashýly únmen soldattarǵa qarady:

— Nemene, atyp keldińder me?.. — dedi.

— Joq, áli atqamyz joq, taqsyr... a-a, joldas... komandır!.. — dedi kishi komandır.

— Nege? — dedi qaharlanyp komandır.

— Áli atpaǵanymyz, ol anaý otyr, túzge otyryp otyr, — dedi kishi komandır.

— Svolyshtar!.. Nege onymen áli kúnge sándenip tursyńdar!.. Al, meniń komandamdy tyńdańdar! — dedi komandır jylansha ysqyryp.

Komandır komanda berdi. Eki soldat myltyqtaryn anadaı qaraıyp otyrǵan Boranbekke qaraı kezedi. Komanda boıynsha kózdedi. Komanda boıynsha eki myltyqty birdeı shańq etkizip atyp qaldy. Úrpıisip buǵyńqyrap otyrǵan aýyl selk etip, eleń ete qaldy. Batqan kúnnen keıingi birte-birte qoıýlanyp kele jatqan keshtiń, kúńgirt kóleńkesi basqan aınala, tunjyraǵan ózen ólkesi, kúńgirttengen qalyń tal — bári de selk ete qaldy. Ózenniń syrtyndaǵy qoıý kúńgirttengen taýlar da alystan. Oq tıgen janýarsha, ańq ete tústi...

Tek... anadaı jerde qaraıyp otyrǵan Boranbek qana miz baqpaı otyra berdi. Tipti qozǵalyp artyna da qaramady... Mine, qaısarlyq!

Komandır burqan-tarqan boldy. Soldattardy boqtap, jer tepsindi:

— Áýege atyp tursyńdar ǵoı, svolyshtar! Nege dáldep kózdemeısińder!.. Al, kózde qaıtadan!.. Al!..

Eki myltyq taǵy da shańq ete qaldy. Iapyr-aý, bul ne degen keremet!.. Taǵy da tóńirek jańǵyryǵyp qańq ete tústi. Al Boranbek áli de búlk etpeı otyra berdi Mine, qaırattylyq!..

Bul qalaı?..

Komandır bir soldattyń qolynan vıntovkasyn julyp aldy. Julyp ala sala ózi kezdedi, tistenip turyp atyp qaldy...

Tamasha-tamasha!.. Masqara!..

Taǵy da Boranbek tebirenbesten otyra berdi. Kóleńke jamylyp tóńirek, oq tıgen ıtshe qańq etip, mazaq qylyp kúlgendeı boldy.

Vıntovkasyn kóldeneń, ustaǵan boıymen komandır, qutyrǵan jyrtqyshsha yrsyldap, Boranbekke qaraı júgirdi. Komandırmen ilese ózgeleri de júgirdi.

Komandır ózgelerinen ozyp kelgen boıymen arman qarap otyrǵan Boranbektiń arqasyna vıntovkanyń dúmimen qoıyp qalyp, júgirgen jáne myltyqpen urǵan ekpinimen etbetinen tústi.

Ózgeleri de komandırǵa ilese júgirisip kelip, Boranbek otyrǵan, komandır jyǵylǵan jerge apyr-topyr tura qaldy.

Masqara-masqara!..

Attan jyǵylyp turǵandaı asyp-sasyp komandır ushyp tura kelip, korlanyp jaǵynyń shańyn súrtip, bári alaq-julaq bir-birine qarasty.

Boranbektiń ózi joq, tek úlken shekpeni men salpań qulaq tymaǵy ǵana etpetinen túsip, ajýalap kúlgen sıaqtanyp jatty...

Boranbek túzge otyrǵan bolyp, jerge úsh shybyq shanshyp, sol úsh shybyqqa, otyrǵan kisi qalpynda, shekpeni men tymaǵyn kıgizip, ózi sonyń tasasymen jer baýyrlap jorǵalap,talǵa kirip ketip qalǵan eken.

Boranbektiń jer baýyrlap jatqan shekpeni men tymaǵyn aıaǵymen teýip, komandır ashý qysyp qıqyldap, soldattaryn boqtady...

Dál sol kezde aýyldaǵy qosyn (qater) «saqtan» belgisin (trevoga) berip suńqyldatyp kerneı tartty.

Komandır men joldastary selk etip burylyp, endi túsken úılerine qaraı júgirdi. Aýyldaǵy qosyn apyr-topyr sasqalaqtady. At-kólikterine júgiristi. Asyǵyp-sasyp, qysyla sybyrlaı, dabyrlaı attaryna shapshańdata minip, qosyn aýyldan shubala jóneldi. Aýylda ólgen komandır orynbasary men jaralanǵan soldat qaldy.

Sol kúni, sol keshte Tanabaı aýylynda umytylmaıtyn tarıhı ýaqıǵalar boldy. Tanabaı aýlyna ekinshi qosyn kele jatty. Bul qosyn endi naǵyz qyzyldardyń óz qosyny edi...

Ymyrt jabylǵan kez...

Aýyl taǵa da úrpıisip otyr. Kesh jamylyp kele jatqan ásker Tanabaı aýylyna manaǵy qosynnan góri qorqynyshtyraq kórinip tur.

«Manaǵylar nege aldy-artyna qaramaı asyǵyp jóneldi eken?.. Mynalar nege keshtetip keledi?.. Bular kim?..» degen másele úrpıisip buqqan aýyl adamdaryna túsiniksiz boldy.

Qyzyl qosyn da Tanabaı aýlyna kelip tústi... Aýyl halqy demin ishine tartqandaı qaraı qaldy... Bular da qyzyl... Bul qalaı?

Manaǵylar sıaqty qosyn ár úıge bólinip-bólinip tústi.

Bulardyń minezderi manaǵylardaı emes... Bul ekinshi qosyn óte tártipti. Zorlyq, bassyzdyq istemeıdi. Aýyl halqymen adamsha sóılesedi. Bular aýylǵa kelisimen manaǵy qosyndy suraı bastady. Olardy «qyzyl emes, aqtyń qosyny!» — dedi.

Birneshe joldastarymen bul naǵyz qyzyl qosyn bastyǵy da Tanabaı baıdyń úıine tústi. Bul qosynnyń bastyǵy aldaǵy qosynan qalǵan jaraly soldattan jaýap aldy. Mıashtan da jaýap aldy. Onan soń Mıashty tilmash qylyp jáne óziniń tatar tilmashy arqyly aýyldyń birneshe adamdarynan, Tanabaıdyń qatynynan jaýap aldy. Aldaǵy qosynnyń qalaı kelip, qaı jaqqa ketkendigi jáne ol qosynnyń istegen isteri týraly tekserip, jaýap aldy.

Ǵaınıdan jáne onyń áke-sheshesinen de ózi baryp jaýap aldy. Olardy jubatyp, úreılerin basýǵa tyrysty. Biraq qoryqqan, úreılengen qarańǵy aýyl qansha degenmen bul ekinshi qosynǵa ishinen shyn ashyla senińkiremeı barlyq suraýlaryna jaýapty saqtyqpen berdi.

— Taqsyr... Joldas... Biz de bilemiz?.. Biz qarańǵy halyqpyz. Biz ózimizge jábir qylǵan kisini jek kóremiz, myltyq alyp atam dese, qorqamyz. Jyly ushyraǵan kisimiz jaqsy kóremiz!.. — dep ańqaýsyǵan sózden basqany kóp aıtpady.

«Bular kim?.. Manaǵylar kim?.. Bular ne qylar eken?» degen oı aýyl halqyna úıelep aldy. Eki qosynnyń qaısysy qyzyl, qaısysy aq ekenine túsinbeýshilikti jabysqaq Mıash pen salpy aýyz Ábdilde de ártúrli ymbalmen aýyl halqyna qoıýlandyra berdi.

Jabysqaq Mıash pen salpy aýyz Ábdilde qyzyl komandıriniń qasynda taǵy da jylpyldap júrdi...

Komandır árkimnen jaýap alyp bolysymen sol saǵatynda aýyl adamdaryn Tanabaı baıdyń úıine jınap, aqtardyń qylyqtary týraly jáne qyzyldardyń tilegi men maqsaty týraly túsinik soz sóıledi.

Jınalǵan aýyl jurty áli de anyqtap túsine almaı, áli de shyndap sene almaı, birazyraq «shatasyńqyrap», áli de «baıqaıyq» degen ishki syryn bermeı, qyzyl komandırdiń sózin tyńdap bolǵan soń, ez úılerine tarasty.

Ǵaınıdiń qorqyp qalǵan sheshesi jurt tarasyp jatqanda, qyzy men erine kúńkildep birdeme aıtyp turdy. Jurt tarap bolǵanda bular Tanabaı úıinde qaldy.

— Endi úılerińizge baryp eshnárseden qoryqpaı jata berińizder! Endi eshkim tımeıdi sizderge!.. Qyzyldyń áskeri aldymen sizderdi, eńbekshi kedeılerdi qorǵaıdy!.. Endi qoryqpaı baryp jatyńyzdar! — dedi qyzyl komandır.

Ustanyń qatyny:

— Taqsyr, myna osy úı, myna balamnyń qyzmet qylyp júrgen úıi edi. Ruqsat qylsańyz myna qyzymmen ekeýmiz búgin osy úıge qonsaq dep otyrmyz! — dedi.

— Nege, oz úıińizge baryp jatýǵa qorqasyzdar ma?.. Neden qorqasyzdar?.. Men aıttym ǵoı, eshkim tımeıdi dep! — dedi qyzyl qosynnyń komandıri.

— Joq, endi, taqsyr, osynda bolsaq eken!.. — dep ustanyń qatyny bolmady.

Aqyrynda komandır ruqsat qyldy...

Baǵana Nıaz qashqanda, qalyń taldardyń aralarymen ózenniń syrtyndaǵy jaqyn taýǵa qaraı qashqan edi. Myltyǵyn kóldeneń ustap, shekpeniniń etekteri jalpyldap, Nıaz tal-taldyń aralarymen júgirip kele jatyr. Onyń qoıý, qara qasty qabaǵy túıilip, qaraker kózinen qasqyr alǵan tas túlek búrkittiń kózindeı, qyzyldy-jasyldy ot ushqyndaı jyltyldap keledi. Kúshti, sińirli, bileý qoly myltyqty orta belinen qysyp, qamshysha ustap, salmaqtap qoıady.

Ózenniń taýǵa jaqyndaǵan tusyndaǵy qalyń, qoıý taldarynyń ishine kelgende, Nıaz azyraq demalyp aınalany tyńdap otyrdy.

Nıazdyń maqsaty taýdyń ar jaǵyndaǵy Tanabaıdyń jylqy tabynyn izdep tappaq edi.

Demalyp taǵy da júrýge ornynan tura bergende bir attyń pysqyrǵan dybysy estildi. Nıaz tura qalyp tyńdaı qaldy.

Sol attyń pysqyrǵan jaǵyna qaraı tal-taldyń arasymen aqyryn aıandady...

Biraz júrgen soń qalyń taldyń jas shybyqtaryn sybdyrlata jaıpap, eki aq tóbet sekirip shyǵa keldi, Nıaz sol selk ete qaldy.

«A-a, mynaý Tanabaıdyń ıtteri ǵoı?.. Bular qaıdan júr?.. Ym... tamasha, bulardyń da aýyldan qashqany ma?... Álde Tanabaılar da osy aýyldyń bir jerinde me eken?..» — dedi Nıaz ishinen.

Dúrdıgen jýan moıyn eki aq tóbet arsalaqtap Nıazdy bastap júrdi...

Ol, aınala qalyń tal shyqqan bir shuqyrlaý jerde buǵyp otyrǵan, banaǵy Tanabaımen birge Tanabaı úıinen qashqan «Alashorda» — baı balalaryna kez boldy.

Olar úrpıisip, eleńdesip qaldy. Ortaǵa alyp Nıazdan sóz surady.

Nıaz bolǵan ýaqıǵany bárin bajaılap aıtty. Orystarǵa Ahmet pen Otar oryssha aıtyp otyrdy. Nıaz bolǵan ýaqıǵalardyń bárin baıandap aıtqannan keıin mundaı jigittiń kelip qosylǵanyna olar qýanyp qaldy.

— Mine, shyn myqty jigit!.. Mine, naǵyz batyr! — desti olar.

Praporshık Otar Nıazdyń arqasynan qaqty.

— Qolyńdy ákel, ólsek birge eleıik! — dep ol Nıazdyń qolyn ustap, qysyp qoıdy.

— Ana bir toqymdy bos attardyń birin minesiń, birine ıe bol! — dedi Otar taǵy da.

Sol shuńqyrdyń ishinde, jıekteri taldarǵa baılaýly, ertteýli attar tur edi. Jáne birneshe jaıdaq attar da turǵan bolatyn. Ertteýli attardyń da bir-ekeýi artyq alynǵan edi.

Nıaz aınala qarady. Bolǵan ýaqıǵalarǵa tańyrqaǵandaı boldy...

Qazap aıy. Túnergen kesh. Baıaý esken qońyr jel. Ólke boıyndaǵy qalyń tal men áredik qamys aqyryn qozǵalyp sybdyrlaıdy. Aqyryn teńselip sybdyrlaǵan qalyń bıik taldardyń arasy. Qalyń taldardyń arasyndaǵy bir bekinisteý úlken — zor apan qudyq sıaqty kók shuńqyr, shuńqyrda baılaýly turǵan attar. Urylarsha «bekinip» otyrǵan on úsh shaqty kisi, ishterinde erkekshe kıingen Tanabaıdyń qyzy. Qastarynda eki aq tóbet...

Eki aq tóbetten basqalarynyń bári kúni búgin shirenip, jasaýly úıdiń tóriniń aldynda masaty kilem ústine tósegen jibek kórpeniń ústinde otyrǵan adamdar. Aldarynda úlken dóńgelek ústel, dóńgelek ústelge jaıylǵan kók dastarqan, onyń ústinde jasalǵan neshe túrli iship-jem as-taǵam: qymyz, et, sary maı, qazy, karta, baǵlannyń semiz eti. «Sen ish, men ish!» — dep otyrǵan myrzalar... Súıtken adamdar endi mine, qashqyn bolyp, túnergen keshte, ózen ólkesinde qalyń tal arasynda qoıansha buǵyp, el jaqqa qulaq túrip, barshy jiberip eleńdep otyr...

Nıaz bir kúnniń ishinde bolǵan bul ózgeriske, óz ómiriniń birneshe saǵaty ishinde úlken ýaqıǵany bastan keshirgenine tańyrqap otyrdy.

Shuńqyrda otyrǵandarǵa jaǵalaı qarap, Nıaz erkekshe kıinip, basyna tymaq kıip otyrǵan Tanabaıdyń, qyzy týraly ishinen: «Bul beıshara qaıda barady?.. Bul qaıtedi endi?..» — dedi.

Aýyl jaqqa jiberip otyrǵan barshylary birazdan soń tal arasynda jasyrynyp júrgen Boranbekti taýyp alyp keldi.

Boranbekti de barlyǵy ortaǵa alyp soz surap, Boranbektiń istep kelgen isine tańqalyp kúlisip jatty... Sonsoń bári keńesip aýylǵa úsh adam jiberdi: biri — praporshık Otar Ázezuly, ekinshisi — Boranbek, úshinshisi — Nıaz, ózi tilendi barýǵa...

Tanabaı aýylynda ymyrt jabylyp «el orynǵa otyrǵan» kezde, ár jerge qaraýyl qoıyp, qyzyl qosyn demalyp jatty.

Qarańǵy keshte tunjyraǵan aýyl jym-jyrt edi. Qazir ıtter de qorǵalap, kop úrmeı jatyr. Otar, Boranbek, Nıaz úsheýi qarańǵy kesh jamylyp, qalyń aǵash, qalyń bıik taldardyń aralarymen eshkimge soqpaı, eshkimge kórinbeı aýyldyń qasyna kelip, dál Tanabaıdyń. úıiniń tusyna taıaý keldi. Aqyryn esken qońyr jel ólke boıyndaǵy qalyń tal men qamystardyń butaqtaryn, japyraqtaryn qozǵap sybyr júgirtkendeı... Orman andary sıaqty birtúrli shapshań, birtúrli ynǵaıly eleýsiz qımyldap úsheýi eptep basyp, aǵash-tal butaqtaryn eppen ashyp-qozǵap, aýyldy baqylap tyń tyńdap, kóleńke sıaqtanyp, aqyryn sybyrlasqan tal japyraqtary-sybyr qosa júrdi.

Úsheýiniń art jaǵyndaǵy taldar sybdyr ete qaldy. Jalt-jult qarasty. Arsalańdap, qoıqańdap Tanabaıdyń eki aq tóbeti jetip keldi...

— Óı, ket!.. Ket!.. Myna ıtter búldirmese ıgi edi?.. — dedi Otar sybyrlap.

— Tımeńiz, tımeńiz!.. Búldirmes! — dedi Boranbek.

Aýyldaǵy árbir qybyrdy, árbir dybysty, árbir sybdyrdy,

aýyldan shyqqan sózderdiń árbir jurnaǵyn qaǵyp alyp, qadalyp turdy úsheýi.

Tanabaıdyń úıinde ot jap-jaryq bolyp janyp tur. Úıde sóılesip otyrǵan sózderdiń keıbir úzindileri estiledi. Tipti, kúlki de estilgendeı boldy.

Oty shańqan janyp turǵan Tanabaıdyń úıinen estilgen kúlki kek-yza qaınaǵan Nıazdyń júregin shoq túskendeı qaınatty.

Úsheýi demin aqyryn tartyp, keýdeleri býlyǵyp sybyrlasty. Bulardyń býlyqqan sybyrlaryn qalyń tal men qamystarda bir-birine aıtyp, sýsyldaǵandaı boldy, Boranbek sheshindi. Jyrtyq, jamaýly eski etigin aıaǵynan sheship, qonyshyndaǵy kishkene pyshaǵyn aldy. Ol jaýǵa qaraı atýǵa daıyndalǵandaı yńǵaılanyp, túnde júrgen urynyń artynsha basyp, Tanabaıdyń úıine qaraı ketti. Onyń sońynan aıandap eki aq tóbet te ketti...

Boranbek kúndizgi saǵym, kúńgirt kóleńke sıaqty buldyrap, mysyqsha basyp, oty jaltyrap turǵan Tanabaıdyń terezesiniń túbine bardy. Úı aralarynda júrgen qosyn qaraýyldary ony kóre almaı qaldy. Otar men Nıaz tal túpterinde qoldaryndaǵy vıntovkalaryn qymtyp ustap, aýylǵa, Tanabaı úıine kózderin ash qasqyrsha qadap otyr...

Boranbek terezeden aqyryn qarady. Tanabaıdyń tórgi úıinde dóńgelek ústelde jarqyrap janyp turǵan kerosın lampanyń jaryǵymen úıde áńgimelesip otyrǵan jurttyń túrleri Boranbekke bir túrli qapersiz sıaqty kórindi. Ol azyraq tańyrqaı qaldy. Bul keshte ol búl aýylda jurt mundaı tynyshtyq, qaýipsiz shyraımen otyrady dep oılamaǵan edi.

Tanabaı úıinde qosyn bastyǵy men onyń joldastarynan basqa jáne Tanabaıdyń áıeli, Mıash, Ábdildeden basqa Ǵaını men onyń sheshesi de otyr eken. Deneli, aqshyl adam ústinde qynalǵan áskerı kıim, belin jalpaq sary belbeýmen qynap, ıyǵyn sary bylǵary qaıyspen shandyǵan, belinde altyatar myltyq, jaı balasha oınaǵan jyly shyraımen qarap, ústel jamynda Ǵaınıǵa jáne ana eki áıelge birdeme aıtyp otyr.

«Bul qosyn bastyǵy ǵoı!» — dedi Boranbaı ishinen.

«Ittiń balasy!..» — dedi taǵy da ishinen aqyryn.

Qosyn bastyǵy men áıelderdiń arasynda otyrǵan Mıash bastyqtyń sózin jaltańdaı tyńdap, Ǵaını men ana eki áıelge onyń sózin túsindirgen sıaqtanyp, birdeme aıtyp otyr.

«Ittiń balasy!..» — dedi Boranbek ishinen.

«Otyrǵanyn!..» — dedi taǵy da.

Boranbektiń tyqyry bilinbeı jumsaq syrǵanaǵan maıda jel sıaqtanyp, taǵy mysyqsha basyp, Otar men Nıazǵa qaıtyp keldi. Terezden kórgenin sybyrlap ekeýine aıtty.

Endi Nıaz shydamady. Endi ol da sheshindi. Qanyn ishine tartyp aldy. Ash búrkitshe úńireıdi... Karabındi alyp, Boranbek pen birge Tanabaıdyń úıine qaraı júrdi. Ekeýi buǵyp, úıden, aýyldan kózin aıyrmaı jymyp, yńǵaıly mezgilin taýyp, aqyryn kelip terezege jabysty...

Bular terezeniń astyńǵy kóziniń birinen qarap turǵanda, ıyǵyn sary bylǵary qaıyspen shandyǵan, beline altyatar asynǵan bastyq kúlip Ǵaınıdy ıyǵynan qaqty. Nıazdyń júregi shoq tıgendeı qaltyrady. Eki qolymen karabındi júregine qysty. Bular qarap turǵan terezeniń astyńǵy kishkene kózderiniń biri synyq edi. Sol synǵan kóz bir jaman shúberekpen bos qana tyǵyndalǵan. Nıaz shúberekti sýyryp alyp, tez sheginińkirep, karabınniń aýzyn synyq kózge saldy. Boranbek ornynan qozǵalǵansha, Nıaz shapshań kózdeı salyp atyp kep jiberdi. Úıdiń ishi gúrs ete qaldy. Ǵaınıdy jaýyrynnan qaqqan qosyn bastyǵy shalqasynan tústi. Kórshi úılerdiń ıtteri shoshynyp úrip qoıa berdi.

Úı aralaryn, aýyldy kúzetken áskerlerdiń shoshynyp dabyrlaǵan sózderi, júgire basqan dúsirleri estildi.

Nıaz ben Boranbek ańsha sypyldap, Otardyń qasyna kelip, jelshe jyp etip, qalyń talǵa kirip ketti... Bularmen birge eki aq tóbet te júgirip talǵa kirip joq boldy...

3

Tańerteń ertemen qosyn júrýge yńǵaılanyp attanyp jatqanda, túnde Tanabaı úıinde ıyǵyna oq tıip jaraly bolǵan komandır Qyrymuly Tanabaıdyń serippeli bylqyldaq arbasynda otyrdy. Qyrymuly tańylǵan ıyǵyn bir qolymen aqyryn sıpaı ustap, qalyń bıik taldar, qalyń butalar búrkep jatqan Nura ózeniniń kósilgen boıyna jáne ózenniń arjaǵyndaǵy taıaý turǵan, alys turǵan taýlarǵa qarap otyrdy. Aspanda sırek-sırek ýaq aq ala bulttar bar edi. Kúnniń altyn shuǵylasy shashyrap, buırat taýlardan asyp kele jatqan kez. Ońtústik-kúnshyǵystan baıaý esken jumsaq qońyr jel uıqydan turǵan deneni sergitip, betke úlbirep tıetin edi.

Qyrymuly otyrǵan serippeli bylqyldaq arbanyń o jaq, bu jaǵyna shyǵyp, arbany jolǵa qamdap júrgen Mıash pen Ábdilden Qyrymuly jer jónderin surap, aınalaǵa qarap otyrdy.

Qosyn keshegi qosynnyń izimen ilezde júrip ketti. Jaralanǵan komandır Qyrymulyn jumsaq arbamen qalaǵa, aýrýhanaǵa alyp jóneldi...

Erte turǵan aýyl halqy erbıisip, qosynnyń sońynan qarap qaldy...

On úsh atty kisi taýǵa qaraı kele jatty. Qastarynda eki aq tóbet...

Búlardyn, bastyqtary: Tanabaı baı, qasynda uly men qyzy, eki ken stýdenti, geolog Orazbekuly men Semenov, eki jas pra-porshık Gýbın Mısha men Otar Ázezuly, ózgeleri jigitteri. Bulardyń ishinde Tanabaıdyń malaıy Boranbek pen Nıaz da bar. Ana oqyǵandardyń da kıimderi qazaqsha. Jigitterdiń jeteginde taǵy da bes bos at bar. Búl bes attyń, bir-ekeýiniń ústinde symdap teńdelip artylǵan kıizder bar.

Bular at ústinde sóılesip kele jatyp, bir jerge kelip toqtady. Attarynan tústi. Orazbekuly men Ázezuly qaltalary naq kishkene dáptershelerin alyp, Tanabaıdan surap, bireýlerdin meken-jaılaryn, at-jónderin jazyp alyp otyrdy. Ár túrli jónniń, júretin jerleriniń attaryn,tústerin surap jazyp aldy.

Surap dáptershege jazyp alýdy bitirgen soń, bári túregelip, Tanabaımen jáne onyń uly-qyzy, malaıymen qol ustasyp qosh aıtysty...

Qosh aıtysyp bolyp attaryna minisip, at ústinde taǵy da bas ızesip, ıek kóterisip qosh aıtysyp, eki aıyrylysty. Tanabaı uly-qyzymen, malaıy Boranbek, eki aq tóbetpen bir jaqqa qaraı buryldy. Ózgeleri qubylaǵa qaraı bet qoıyp jóneldi.

Tanabaı balalarymen, malaıymen eziniń qyrdaǵy jylqysyna qaraı bet túzep kele jatty. Olardyń arttarynda aıandap, búlkildep eki aq tóbet kele jatty... Aldarynda tórt-bes beldiń ar jaǵynda Tanabaıdyń qyrda jatqan tabyn jylqysy bytyrasyp jaıylyp júrgen... Jylqynyń ber jaǵyndaǵy qyrlardan bıik turǵan shoshaq qara obada Tanabaıdyń bas jylqyshysy jalquıryǵy jerge shubalǵan toqpaq jaldy, qara ala aıǵyrǵa minip, jýan, uzyn qaıyń quryǵyn súıretip, jan-jaqqa kóz jiberip qaraýyldap túr edi. Onyń qyran qara qońyr ózi bul kisilerdi kórip baqylaýda bolatyn...

Al álgi jer keniniń eki geolog stýdenti men eki praporshık bastaǵan onshaqty kisi bes bos at jetektep, ekinshi jaqqa ketip bara jatyr...

Kúnbatystan kúnshyǵysqa qaraı dalamen júgirtip, kóz kerim jerden úsh-tórt atty kisiler shyǵa keldi. Júgirtip shyǵa kelip mynalardy kóre sala jolyǵýǵa osylarǵa qaraı buryla salyp zymyratty. Myna kele jatqan on shaqty kisiler de bul tórt kisini kóre sala kózderi solarda bolyp keledi... Zymyratqan tort atty kisi ilezde taıanyp qaldy...

«Egerde qarý-jaraqtary bar qyzyldar bolsa, boılaryndaǵy jaraqtaryn qaıtse de tartyp alý kerek jáne oqtaryn, dokýmentterin tartyp alý kerek!» degen sózderdi aıtyp keledi zymyratyp kele jatqan tort attyǵa qarsy kele jatqan top.

— Attaryn da alý kerek, eger jaqsy bolsa!..

— Durys, durys!.. Soǵan bekittik, ańqaý bolmańdar!.. — desti toptyń bastyqtary...

Shaýyp kele jatqan tort attynyń tórteýi de jaraq asynǵan, ekeýi qyzyl kıimin kıgen, áskerı jigitter. Ekeýi qazaqsha kıingen qazaq jigitteri eken, tórteýi ekpindetip, enteletip shapqan boıymen topqa jetip keldi. Attary yrs-yrs etedi. Ózderiniń etekteri jalp-jalp etedi. Jamyrasyp sóz katysyp amandasty. Aıandap kele jatqan top aralaryn eptep asha berdi. Shaýyp kele jatqan jaraqty tort jigittiń attary qyzǵan ekpinmen entelep, toptyń ara-arasyna kirip-kirip ketti. Birli-jarymdy soz qatqansha Otar bastap, tórteýin qolmen ustaı aldy. Moıyndaryndaǵy myltyqtaryn «bu qalaı?» degenshe bolmaı julyp-julyp aldy. Jaraq ıeleri:

— Eı, bularyńyz qalaı? Oınap júrsizder me? — dep edi, Otar jylansha ysqyryp:

— Sóılemeı qoldaryńdy kóterip turyńdar! Áıtpese, taıaq jeısińder! — dedi aqyryp.

Tórteýi de lezde munyń oıyn emes ekenine túsine qaldy. Semenov pen Gýbınniń orys ekenin bilmesin dep ádeıi, ekeýin úndetpeı qoıdy. Ekeýi tymaqtaryn kózderine kıip qyrynyraq qarap turdy.

Tórteýin de attarynan túsirdi. Oq qaptarymen oqtaryn sheship aldy. Qaltalaryn tintti. Dokýmentterin aldy. Keı kıimderin aldy. Kerekti sózderin surap, attaryn alyp, ózderin jaıaý tastap, top júrip ketti.

Tez júrip bir qyrdan asyp top toqtap, keıbireýleri attarynan túsip, ózderiniń jetegindegi eki atqa teńdegen symdaýly kıizderdi sheship, jańaǵylardan tartyp alǵan tort attyń ústindegi er-toqym men myltyqtardy sol kıizdiń arasyna tyǵyp qaıta býdy. Súıtip býylǵan kıizderdi eki atqa qaıtadan artyp alyp, qubylaǵa qaraı júrip ketti...

Endi olar elsiz dala, taýlarmen júrýge bet túzedi. Taýdan soqqan qońyr jel arttarynan qyryndap qýalady...

4

1920-JYLY BANDYNY QÝǴANDA

Jaz... Qar ketkennen keıingi býsanǵan qara jer jasyl jibek jelek jamylǵan sulý kelinshekshe jasarǵan. Jer júzi kógerip, jasyl ala jibekke oranyp qulpyrady. El jaz raqatynyń dámin tata bastaǵan. Biraq kók shyǵa ár jerden jınalǵan bandy eldi ábiger qyla bastady... Bir jerden qýylsa, ekinshi jerge ótip ketetin boldy...

Nura ózenine taıaý jerlerdegi ádemi kólderdiń biri: Jaman kól, Shópti kól, Marjan kel, Aǵashty kól, Kúreń ala, Sary ala, Shuńǵyl kól, Balyqty kól, Shoshqaly kól, Sulý kól, taǵy basqa kólder bar edi.

Sol kólderdiń biri — Aqqýly kóldiń jaǵasynda tizile qonyp alty aýyl otyr.

Jazdyń altyn nury oınaǵan shýaq kúni edi. Kók móldir sýly Aqqýly kóldiń jasyl ala qamystary kók jibek torǵynǵa tikken jasyl ala órnekti jibek keste sıaqty. Aqqýly kóldiń jibek qunarly býy qalqyǵan, ústi jasyl ala kókoraı shalǵyndy jaǵasymen túgel jasyl kilem jaıǵandaı aınalasynyń óte bir qyzyqty balbyraǵan kezi edi.

Kól ortasynda qalyń, jasyl ala qamystyń aınalasy aınadaı jaltyraǵan keń jaıqyn. Sol jaıqynda appaq bolyp shańqıyp eki jubaı aqqý sylanyp, aqyryn ásem júzip kóleńdeıdi. Eki aqqý uzyn, sulý moıyndaryn ıip, kól ortasynda aqyryn syńqyldap, appaq denesin kúmis sýǵa tósep, ásem júzip, kúmis sýdyń aınadaı móldirin shymyrlatyp syzady. Eki aqqýdyń názik sulý únmen syńqyldap júzgen kúmis syzyǵynan syldyrlap merýert, gáýhar monshaq tiziledi... Kóldiń aınadaı jaltyr jaıqyndarynda jaǵasyndaǵy sýdyraǵan jasyl quraq, kók qamystarynyń aralarynda neshe túrli juptalǵan sý qustarynyń oınaǵan, júzgen dybystary estiledi... Qap-qara júndi, syńqyldaǵan daýysty, aq mańdaıly qasqaldaqtar, qyrqyldap oınaǵandar qońyr úırekter, teris aıaqtar. Sýsyldap ushyp-qonyp oınaǵan, názik úndi, kók ala moıyn, kókala jibek quıryq suqsyrlar. Damylsyz súńgip, qyzdarsha kúlip oınaǵan, marjan kóz súńgýirler. Balasha jylaǵan, aq tósti kagarlar. Anda-sanda qońyr kúıin qańqyldatyp ushyp-qonǵan qońyr qazdar. Shýlaǵan shaǵalalar. Kóldi aınala qoryǵan qarala qanatty, ádemi aıdarly, sharshamaıtyn saqqulaq qyzǵyshtar. Kókke shyǵyp, zyr qaǵyp bezektep suńqyldaǵan uzyn aıaq, biz tumsyq taýqudiretter, taǵy da tolyp jatqan neshe túrli qustar kól basyn sulý kúıli dýman qyp jatty.

Kól jaǵasyndaǵy kókoraı shalǵynda tizile qonyp otyrǵan alty aýyl bıelerin bir-eki saýyp alǵan kezi edi. Saýyn bıeleri aýyl qasynda, qol jaǵasynda kógalda jaıylyp júrgen. Ár aýyldyń qasynda, shalǵynǵa tartylǵan jelilerde tizile baılanǵan qulyndar jatyr. Aýyldardyń syrtyndaǵy bir-eki shaqyrymdaı turǵan taýlarǵa qaraı kóstıe jatqan kók-jasyl betegeli óriste boıdaq jylqylar júr. Ózge maldar da qol jaǵasynda kókke tumsyqtaryn tyǵyp jatyr. Kúnge arqasyn tósep, kóldiń kókoraı shalǵynyna tósin tósep, tort túlik mal raqattanyp shýaqtap jatqan... -İlezde sol alty aýyl búıi tıgendeı ý-shý bolyp, úrpıisip apalań-topalań boldy da qaldy.

Júz shamaly salt atty bandy, kólge taıaý turǵan taý aralarynan shyǵyp, bir saımen buǵyp kelip, aýylǵa tıip qalǵan edi.

Qatar tizile otyrǵan alty aýylda úreı joq. Salt atty bandylar bul alty aýyldyń ústinde, jyn qaqqandaı sartyldatyp, alań-júlań etip júr.

Bandy túrli jurttan, kóbi kazak pen orys, júz shamaly. Báriniń qolynda ártúrli jaraq. Olar: ártúrli myltyq, qylysh, qanjar, naıza, aıbalta, tipti keıbireýlerinde soıyldar da bar.

Shapqylasyp júrip alty aýyldyń tórt túlik malyn kól basyna topyrlatyp ıirip aldy. Birsypyrasy jylqy ishinen jaqsy at izdep, unatqan attaryn ustap, keıbir qashaǵan attardy dúrsildetip, qýalasyp júr. Keıbireýleri qoıdan semiz-semiz qoılar tandap alyp, birsypyrasy alty aýyldyń úılerin aralap jurtty, qatyn-balany qorqytyp, betke kelgenderin sabap, komýnıs izdep júr. Myltyq, oq izdep júr. Komýnıs pen myltyq taýyp ala almaǵan soń keıbir úılerdi tintip, unatqan nárselerin alyp júr.

Bandyny bastaǵan Otar Ázezuly men Mıshka Gýbın. Ol ekeýiniń qasynda jaraý temir qara kók atqa minip Nıaz da júr.

Úsheýiniń de kıimderi, attary ózgergen. Ekiden-úshten úı-úıdiń arasynda at omyraýlatyp júrgen bandylar. Qymyzy bar degen úılerden qymyz surap ishedi. Keı úıden qaımaq suraıdy. Qymyzy bar úılerden qymyz alyp shyǵady. Qymyzdy kóbinese at ústinde turyp ishedi. Keıbir «kúdikti», «senimsiz» adamdardyń qymyzdaryn áýeli ózderine ishkizip alyp ishedi. «Ýlap beredi» dep qorqady.

Mine, úsh bandy attaryn omyraýlatyp Qusaıynnyń úıiniń esiginiń aldyna tura qaldy.

— Áı, bul úıdiń ıesi kim? Nege úılerińe buǵa qaldyńdar? İnine tyǵylǵan sýyrǵa uqsap? Qymyz bar ma? — dedi úsh bandynyń biri qyltıǵan tyrbyq murtty qısyq muryn qara jigit.

— Qymyz bar... Qymyz bar... Tysqa alyp shyǵaıyq pa? — dedi úı ıesi Qusaıyn degen jıren murt qazaq.

— A-a, báse!.. — dedi bandynyń ekinshisi.

— Alyp shyq beri, tegeneń men úsh taza tostaǵan! — dedi álgi tyrbyq murt bandy.

Qusaıyn qatynymen, bala-shaǵasymen sasqalaqtap ábiger bola qaldy. Kúıbeńdep, kúńkildesip sóılesip jatyr. Alty aýyldyń bári sondaı ábiger... Tars-turs súzis. Shań-shuń sóz.

— Áı, tezirek qımyldańdar, áıtpese buzaýsha móńirersińder! — dedi álgi tyrbyq murt bandy.

— Qazir!.. Qazir!.. Myna tostaǵandy jýǵyzyp jatyrmyn... Áı, bol, tez alyp shyq!.. — dep, Qusaıyn esik aldyna keldi.

Qusaıynnyń qatyny da kishkene tegeshimen birińdi qymyzyn sasqalaqtap, tysqa alyp shyqty. Qusaıyn da tysqa shyqty.

— Aıaq, ojaýlaryń qaıda?.. Qalaı ishemiz muny?.. Nege aıaq alyp shyqpaısyńdar? — dedi bandy.

— Bizdi jylqy degen ǵoı tegene bas qoıyp ishetin!.. — dedi bandynyń biri.

Sol kezde oıbaılaǵan bir áıeldiń daýysy úsh bandyny jalt qaratty.

— Astaǵypyralla!.. — dedi Qusaıynnyń qatyny.

— Óı, nege alyp shyqpaǵansyń.?.. Maǵan ber tegeneni!.. Bar alyp shyq tez!.. — dep Qusaıyn qatynynyń qolynan qymyzyn shaıqaltyp tóge-shasha tegeshin aldy. Qatyny qalbalaqtap, tegeshti baıyna bere salyp, úıine kirip, biriniń ústine birin, eń ústińgi tostaǵanǵa shaınektiń qaqpaǵyn salyp, saldyrlatyp úsh tostaǵan men ojaýyn alyp shyqty.

Qusaıyn tegeshti qaltalaqtap jerge qoıyp, qatynynan ojaýdy alyp qymyzdy sapyryp tostaǵandardy ala berip, ústińgi tostaǵannyń ishinen qara sháınektiń qaqpaǵyn alyp tastady.

Úsh bandy at ústinde tur. Biriniń qolynda — berdeńke myltyq, birinde — qylysh, úshinshisinde — aıbalta.

Úsh tostaǵanǵa qymyzdy quıyp, bandylarǵa usyndy.

— Tostaǵandaryń taza ma edi?.. Áýeli ózderin, úsheýinen de urttap iship kórińder!.. — dedi álgi tyrbyq murt bandy.

Qusaıyn men qatyny jaltaqtap bir-birine qarasty.

— Káne, nege jaltaqtaısyńdar?.. Tostaǵandardan áýeli ózderiń iship kórińder dedim ǵoı!.. Sózge túsinbeı tursyńdar ma? — dedi bandy.

— İship kór... İship kór... Mine, men ishigi koreıin!.. — dep Qusaıyn ez qolyndaǵy tostaǵannan urttap iship kórdi. Qatynyna «iship kór!» — dedi qolyndaǵy tostaǵannan.

Qatyny da, ezi de tostaǵandarynan iship kórdi. Sonsoń ǵana tostaǵandardy alyp bandylar ishti.

Úsh bandy qymyz iship turǵanda, jaraý kúreńge mingen bir bandy shapqylap kelip, «Tez bolyńdar... Tez bolyńdar» — dep ótti.

Qymyzdy úsh bandy tez-tez iship bolyp, attaryn qamshylarymen bir-bir salyp jóneldi.

Keıbir bandylar keıbir jas áıelderdi úılerin aınala qýalap júr. Jas áıelderdi qýalaǵan bandylardyń keıbireýleri oınaǵansyp, keıbireýleri jas áıelderge arsyz aıýansha qarap qýyp júr.

Bir úıdiń janynda eki bandy attarynan sekirip tústi. Úıdiń esiginen shyǵa kelgen orta boıly, qyzylshyraıly, qarakóz, qara qas kelinshekti ustaı aldy. Bandynyń biri — ketik tis, ker pushyq jigit qarakóz kelinshekti úıge qaraı súıredi. Bandynyń ekinshisi — jaýqabaq, tot mańdaı qara jigit qolyndaǵy aıbaltasynyń basynan ustap, sabyn súıretip, jyldam qımyldap úıge kirip shyqty da, qara qas, qarakóz, qyzylshyraıly kelinshekpen alysyp júrgen ker pushyq ketik bandyǵa:

— Tart úıge!.. Adam joq!.. — dedi.

Ózi de kelip apyraqtap, qarakóz kelinshekti ustap, ekeýlep úıge súıredi.

Qarakóz kelinshek ker pushyq bandyǵa ál bermeı júr edi. Jaýqabaq jigit te aıbaltasyn úıge súıeı sala júgirip kelip, kelinshekti ustap, ekeýlep súıregende, kelinshektiń qulyn daýsy shyqty. Kelinshek julqynyp, eki aıaǵymen jer tirep, qoldarymen sabalap, belinen qapsyra qushaqtaǵan jaýqabaq qaranyń on. úlken barmaǵynyń orta belinen shap etip tistep qatyp qaldy. Jaýqabaq qara da typyrlap, yshqynǵan daýsy shyqty. Bandynyń barmaǵynan qara qan saýlap aǵyp qoıa berdi. Dál sol kezde, astyndaǵy meıizdeı qatqan temir qarakók atty oınaqtatyp, moınynda myltyq, belinde qanjary bar Nıaz jetip keldi.

— Eı, bularyń ne?.. Jiberińder áıeldi! — dedi.

Ker pushyq ketik bandy áıeldi qoıa berip Nıazǵa qarady. Jaýqabaq qara da aıýan tústi basyn kóterip, Nıazǵa qarap tistenip, qara qan aqqan oń qolyn bosatyp, sol qolymen qarakóz kelinshekti ustap turdy.

Alaq-julaq etip, esi shyǵyńqyrap kelinshek turdy. Ker pushyq ketik bandy Nıazdan jylansha kózin almaı, betin tyrjıtyp, qamshysyn ysqyrta úıirip alyp, Nıazdyń atyn basqa tartyp-tartyp jiberdi.

Karakók at osqyra sekirip shapshyp tústi.

Nıaz atynan sekirip tústi. Osqyryp turǵan atynyń shylbyryn shubata ustap, ker pushyq bandyny ol qamshymen tartyp-tartyp jiberdi.

— Óńsheń azǵyn, buzylǵan ıt!.. — dedi.

Qarakóz kelinshekti qoıa bere salyp, eki bandy boqtap Nıazǵa jabylyp qaldy. Apyr-topyr sabalasyp, eki bandy Nıazdyń qolyndaǵy qamshysyn julyp alyp, ker pushyq ony salyp-salyp jiberdi. Nıaz julqynyp, sekirip keıin shyǵyp, belindegi qanjaryn jarq etkizip sýyryp aldy. Ker pushyq ketik bandy moınyndaǵy vıntovkasyn julyp alyp, Nıazǵa oqtaldy.

Sol kezde Otar Ázezuly shaýyp jetip keldi.

— Bularyń ne?.. Ne qara kórindi senderge?.. — dep aqyrdy ol.

Nıaz janjaldyń mónisin aıtty Otarǵa.

— Min attaryńa!.. Tuqymyńdy uraıyn, ıt óńsheń! — dedi Otar.

Nıaz da, ker pushyq pen shot mańdaı qara da attaryna mindi. Qarakóz kelinshekti jaıyna qaldyryp ketti...

Otar dúrsildetip shaýyp kelip, Mısha Gýbın otyrǵan úıge tústi.

Bul úı sol Aqqý kóliniń basyndaǵy alty aýyldyń en baı úıi edi. Úı ishi jasaýly, sándi. Tórdegi tabaldyryqqa sheıin jaıǵan qyzyl ala masaty kilemder. Ter aldyna kilem ústine qabattap qyzyl-ala kórpeler tósegen. Aınala, syrly keregelerde shashaqty kilem, oıýly, kesteli túskıizder ustaǵan. Ter men saba jaqtyń arasynda ádemi aq kúmbezdi jyltyr krovatta úı ıesi baı men qatynynyń tósegi tur. Dińkıgen, paı jibekpen tystaǵan mamyq jastyqtar. Jibek, barqyt kórpeler. Krovattyń bas-aıaq jaǵynda syrly adalbaqandarda ilýli turǵan qymbatty kıimder. Kúmis kemer belbeý, kúmistegen qamshy. Krovattyń bas jaǵynda ádemi syrly shkaf. Terde tirele jınalǵan kesteli qapty ábdireler men tender.

Saba jaqta qursaýly ádemi shym úı. Úıdiń ezi appaq kıizden. Baýlary toqyma masaty. Úıdiń kerege ýyqtary tórt-bes túrli maı syrmen syrlanǵan. Keregeniń bastaryn jalpaq masaty, tegerishpen qursaǵan, ýyqtyń baýlary toqyǵan masaty, salbyraǵan, tigilgen shashaqty.

Terde kilem ústine tósegen qyzyl-shubar kórpelerdiń ústinde Mısha Gýbın men Otar Ázezuly otyr. Olarmen birge tómenirekteý taǵy da úsh bandy otyr. Báriniń aldarynda úlken deńgelek ústel. Ústelde ádemi keseler. Keselerde qymyz...

Bulardyń attaryn baı úıinin janynda bir bandy shaýjaılarynan ustap túr. Úıdiń esiginiń syrtynda bir bandy esikti kúzetip tur. Úıge ruqsatsyz eshkimdi kirgizbeıdi. Qarakók atty entelete jelip, úıge Nıaz jetip keldi. Atynan sekirip túsip, atty bandyǵa ustatyp, ezi úıge kirip ketti.

Ústeldiń qasyna kilem ústine dastarqan jaıyp, onyń ústine tutqaly úlken syrly aǵash tegenedegi qymyzdy kúmistegen, shyǵyrshyqty múıiz ojaýmen baıdyń qatyny sapyryp otyr. Bandynyń bastyqtary kárlen keselermen mas ıisti sary qymyzdy iship otyr.

Baı da, báıbishesi de tipti jas adamdar. Jas jigit pen jas kelinshek.

Baıdyń ózi saqal-murtsyz, orta boıly, deneli, jas jigit. Aty — Dónen. Edáýir ajarly jigit. Tek aıyby bir aıaǵy azyraq syltyma aqsaqtaý. Biraq bir aıaǵynyń bul syltymasy keıde Dónen baıǵa jarasady dep aıtysatyn.

Dónen baı azyraq tership, basyndaǵy pushpaq bórkin túre kıip, sýdyraǵan qara jibek shapanyn jamylyp, bandylarǵa qurmet qylyp, sál abyrjyńqyrap, qazir aıaǵyn basqanda qattyraq aqsap,tynyshsyzdanyńqyrap, qozǵalaqtap turyp, esikke damylsyz kelip syǵalap, tysqa qarap qoıyp otyrdy.

Bandy bastyqtary qymyz iship bolyp turyp, attanýǵa yńǵaılandy.

— Qaıyr, endi qosh bolyńyzdar!.. Raqmet!..

— Qaıyr, qaıyr!.. Ózderińiz de qosh bolyńyzdar!.. — Otar men Gýbın joldastaryn aldymen shyǵaryp jiberip, jyly shyraımen Dónenge qarady.

— Endi, álgi aıtqandaı baılanys qylyp, bizge bildirip tur, Dónen!.. Eshteńeden qoryqpa, áıteýir, qalaı bolǵanda da, is óziniń týra jóninen barady. Qyzyldar qurıdy!.. — dedi Otar.

— Ámin!.. Ámin!.. — dedi aqsańdaǵan Dónen qalbalaqtap basyn shulǵyp, — Durys!.. Tileýlerińizdi tilep, qarap jatpaspyz... Qudaıdyń salǵanyn kórermiz!..

Úsheýi qatty qysysyp qol alysty.

Dónenniń qolyn qysyp, Gýbın:

— Ný, baı, nado teper rabotat, deıstvovat!.. — dedi.

— Qane, baı, endi jatpaı-turmaı áreket qylýǵa kerek! — dedi Otar.

— Jaraıdy!.. Jaraıdy!.. Ózderińizdeı kórińizder! — dedi Dónen.

Aqqý kóliniń basyndaǵy alty aýyldy astan-kesten ǵyp bolyp, endi birazdan soń bandylar aýyldan shyǵyp bara jatty. Bandynyń bireýleriniń jetekterinde aýyldan alǵan attar. Bireýleriniń qoldarynda ne qanjyǵalarynda aýyldan alǵan nárseler. Endi bireýlerinen erleriniń aldarynda sereńdegen semiz qoılar ketip bara jatty.

Birneshe kúnnen soń sol bandy Nura ózenine quıǵan bir kishkene ózen symaqtyń boıyndaǵy bir orys hýtoryn kelip basty. Kazak aýlynda istegenderin bandylar orys hýtorynda da istedi.

Hýtordan kerek qylǵan maldaryn, nárselerin alýmen katar asyrandy qustaryn da qýalap, baqyrtyp, ustaǵandaryn shýlatyp alyp ta ketti.

Úlken nóser jańbyr jaýyp, ashylǵan. Jer júzi, aınala kókpeńbek. Áýe jibekteı jumsaq, janǵa jaıly edi. Nura ózeniniń boıy, onyń shymyrlap, syldyrlap aqqan tunyq sýy, jasyl japyraqqa oranǵan qalyń taldary men butalary, boılaı shyqqan kókoraı shalǵyndarynyń arasy — bári de myń túrli shattyq únderin qosyp, sulý kúımen jasyl jazdy jyr qylyp, jer ústin jańǵyrtyp turǵan kez edi.

Bolystyq Atkom ortalyǵy Tanabaıdyń aýlyna — qystaýyna kóshken... Aýyl úıleriniń kópshiligi qazir kıiz úılerinde. Keńse ornaǵan qystaýda otyrǵan jurt qazir az ǵana. Tek keıbir kedeılerdiń, jalshylardyń úıleri bar jáne Atkomde isteıtinderdiń keıbireýleriniń úıleri bar. Sondyqtan keńse turǵan qysqy aýylda qara-qura qybyr onsha kóp emes. Tek, aýyldyń bir jazyqtay jerinde úı salýǵa daıyndyq jasap, jumys istep jatqan on taqty jumyskerler qybyrlasyp júr...

Atkomnyń keńsesi Tanabaı úıiniń qasynda, salpy erin Ábdildeniń shıki qyshtan salǵan tapaltaq úıinde edi. Salpy erin Ábdildeniń úıi eki bólmeli úı. Eki bólmeniń ortasyn jalpaq peshpen jarǵan. Eki bólmede eki-ekiden kishirek tort tereze bar. Tórteýi de ońtústikke qaraı salynǵan. Terezelerdiń keıbiri syny0, jamaýly, bir-eki kózderinde shyny joq. Sol ońtústikke qaraǵan tórt terezeniń ortasynda, úıdiń orta mańdaı qyrynda kók boıaýmen boıaǵan, úlken qańyltyr temirde «Bolystyq Atkom» degen jazý shegeleýli túr. Úıdiń tóbesi túzý salynyp, shym topyraqpen jabylǵan. Topyraqqa seldirep, jalbyrap kók shóp shyqqan. Úıdiń ishi kirleý. Úıdiń qabyrǵalaryn buryn sylaǵan aq balshyq, qazir kirlenip, aıǵyzdanǵan, keı jeri tipti qabyrshaqtalyp, qulap túsken. Sol qabyrǵalarda japsyrýly, ne shegeleýli ártúrli sýretter, jazýlar túr. Úıdiń tóbe aǵashy qoldyń salasyndaı ǵyp salǵan shyrsha. Edeni jer. Úıdiń eki bólmesine de eski, jaman aǵash ústelder ornatylǵan. Qyzmetkerler oryndyqtarda, sol jaman ústelderdi óńgere-óńgere otyr. Keńsege kelgen adamdardyń keıbireýleri uzyn taqtaı oryndyqta otyr.

Tórgi bólmede, tórdegi ústeldi óńgerip, bolystyq, atkom tóraǵasy, qara eshkiniń quıyrshyǵyndaı shoqsha qara saqaldy kazak otyr. Onyń qasyndaǵy ústelde tóraǵanyń orynbasary bolyp salpy erin Ábdilde otyr. Tórgi úıdiń esik jaǵyndaǵy ústeldi órnegin, hatshysy bolyp jabysqaq Mıash otyr. Keńsede otyrǵandar estigen-bilgen jańalyqtaryn aıtysyp, suraıtyn sózderin surasyp bolyp, birdeme kútip otyrǵan sıaqty edi... Keńsede otyrǵan alty kisiniń biri — Tanabaı baı, ekinshisi — baı Dónen aqsaq...

Aqsaq baı Dónenniń qasynda Baısalbaı otyr. Bul bir qyzyq minezdileý qazaq edi.

Seldir buıra saqalyn sıpap, Baısalbaı tóraǵanyń tusynda, úıdiń qabyrǵasynda japsyrýly turǵan Lenınniń sýretine qarap otyr. Lenınniń keń mańdaıyna, úlken basyna, mılyǵyna qarap otyryp, óziniń basyndaǵy bórkin alyp, basynan birdeme izdegendeı mandaıyn, mıyǵyn oń qolymen sıpalap, ózinen-ózi myrs etip kúlip jiberdi.

Otyrǵandar Baısalbaıǵa jalt-jalt qarasty.

Tóraǵa:

— E, Baıseke, nege kúldińiz?.. — dedi.

Baısalbaı jymyńdap, óz basyn ózi sıpalap, Lenınniń sýretine qarady.

— Bizdiń basymyz ana Lenınniń basyndaı nege bolmady eken?.. — dedi.

Otyrǵandar Baısalbaıdyń sózine jymıysyp kúlisti.

Qystaýdan bir-eki shaqyrymdaı jerde kıiz úıli aýyl kórinip tur, Tanabaı aýlynyń kópshiligi sol kıiz «jaılaý aýylda» edi. Qysqy úılerdiń kópshiligi úńireıisip bos túr. Sondyqtan Bolystyq Atkom turǵan Tanabaıdyń qystaý aýlynda álgi úı salýǵa daıyndyq istep jatqan on shaqty jumyskerlerdiń qybyrynan basqa júrip turǵan adam az bolatyn.

Kıiz úıli aýyl jaqtan bir salt atty qazaq shaýyp keldi. Atyn enteletip, alqyntyp, Bolystyq Atkom keńsesine túse qalyp, keńsege júgirip basyp enip keldi.

— Otrád keldi!.. Qazir Kókózekten beri asty! — dedi.

Bári birden qozǵalyp ábiger bola qaldy. Ásirese Tanabaı abyrjyńqyrap qaldy. Biraq onysyn kóp syrtyna shyǵarmaýǵa tyrysty. Tanabaı, Dónen aqsaq, Mıash, Ábdilde tórteýi bir-birine kúdiktene qaraǵandaı boldy...

Tanabaı baıdyń qysqy úıi bos edi. Qala jaqtan ásker (qosyn) keledi degennen qosynǵa shtab-páterge sol Tanabaı úıin daıyndap qoıǵan edi.

«Otrád kelip qaldy» degen habar jetisimen Tanabaı úıiniń esigine kúzetke qoıǵan eki kisi tik turdy. Samaýyryndarǵa ot salyp, qazan astyna ot jap.t jatyr... Keńsede otyrǵam Atkom bastyqtary men otyrǵan adamdardyń bóri de tysqa shyǵyp, taǵy Tanabaı úıine baryp, úıge tósegen tósenishterin taǵy da jóndep sypyrtyp, kerekti ydys-aıaqtaryn, qazan saımandaryn kerip jáne daıyndaǵan astaryn túgendep kelisti. Shaı qaınatylyp, et daıyndalyp jatyr...

Bári de Kókózek jaqqa qarasyp turdy. Bári de Kókózek jaqqa qarap, bir-aq oıǵa tiginip elegizip, jaıshylyqtaǵydaı qaljyńdy, bos sózdi qoıyp, Bolystyq Atkom keńsesiniń janynda, ár-qaısysy ózinshe ishinen bir oıǵa shomǵan sıaqty, tuıyqtanyp otyrdy...

Al Baısalbaı óziniń ádetinshe úndemeı, óziniń sońynan qalmaıtyn bir oıyna qadalǵan sıaqty kózin aldyna, bir noqatqa tigip otyrdy. Súıtip, bári de úndespeı, tiginip otyr edi, Baısalbaı myrs etip kúlip jiberdi. Úndespeı otyrǵan jurt aqyryn selk etkendeı qozǵalysyp, Baısalbaıǵa jalt qarasty.

— E, nege kúldiń, Baıseke?.. — dedi Mıash.

«Ne aıtar eken» degendeı bári de Baısalbaıdyń betine qarasqan boıymen nazarlaryn basqaǵa aýdarmady.

Baısalbaı jymyńdap:

— Ana jyly qalaǵa shyǵyp bara jatqanymyzda Talasbektiń sary ingeniniń quıryǵy shoshań-shoshań etken!.. — dedi.

Úndemeı otyrǵan jurt dý kúldi. Tek Tanabaı tamsanyp qoıdy. Al Baısalbaıdyń ózi aqyryn jymıǵan boıymen taǵy da aldyna qarap qadaldy da qaldy...

Birazdan soń jetpis-seksen kisili atty qosyn aıandap aýylǵa keldi. Kóbi eresek jigitter. Bastyǵy byltyr áskermen osy aýylǵa kelip jaralanyp ketetin Qyrymuly eken.

Bolystyq Atkom janynda otyrǵan adamdar bastyǵy Atkom basqarýshylary bolyp, qosyndy qarsy alyp, Tanabaıdyń úıine ákeldi. Qosyn túsip attaryn baılady... Qosyn bastyǵy Qyrymuly atynan túsip, qarsy alǵan adamdarmen qol ustasyp amandasyp, Mıash pen Ábdildeni tanı ketti.

Katar turǵan Mıash pen Ábdildeniń betterine qarap:

— Sizderdi tanydym ǵoı deımin! — dedi.

Katar turǵan Mıash pen Ábdilde de Kyrymulyn tanı ketti. Ekeýi de ıesiniń aldynda bulǵańdap, jaǵynǵan ańshynyń ıtindeı qalbalaqtap, shyr kóbelek aınala qaldy. Ekeýi de arsalaqtap, shapshań qımyldap, betteri de qozǵalaqtap, birese betteri yrjańdap, birese entige júgirip, Tanabaı úıiniń esigin ashyp, joldastary men Qyrymulyn úıge kirgizdi. Tórge jaıylǵan kıiz, kilem, kórpelerdiń ústine joldastary men Qyrymuly otyrysty. Qosyn kisileriniń kóbi tysta, attarynyń, qasynda qaldy... Olardyń birsypyrasy ózenge, tal arasyna baryp jýynyp sambyrlasyp júrdi...

Bolystyq Atkom qyzmetkerleri kútisip, ústel jasap dastarqan jaıyp, shubar ala keselerdi, shynyaıaqtardy syldyrlatyp jasap, tegenelermen qymyz ákeldi.

Tanabaı men Atkom bastyǵynyń orynbasary Ábdilde ekeýi eki tegeneni aldaryna qoıǵyzyp, ojaýlaryn kóterip, qymyzdy sapyryp keselerge quıyp bere bastady.

Mıash birese otyryp, birese túregelip, qonaqtardy kútý isin baqylaǵandaı jaltańdap tur. Bolystyq Atkom bastyǵy qonaq kútýshilerdiń, berile bastaǵan mas ıisti sary qymyzdyń, daıyndalyp jatqan shaıdyń, asylyp jatqan eki qazan ettiń — bárinin ıesi jalǵyz ózi sıaqtanyp, Qyrymulyna qarap qoıyp otyr.

Jańbyr jaýyp ashylǵannan keıingi jumsaq shýaq kún onsha ystyq bolmaǵanmen, ásker adamdary sýsyndy iship jatyr. Qosyn adamdarynyń keıbireýleriniń suraýy boıynsha shaıdy da jasap jatyr. Qaınap turǵan samaýryndardy ákep, býlaryn burqyratyp qoıdy. Jaıylǵan dastarqandarǵa jańa pisirgen baýyrsaqtardy tógip tastady. Shynyaıaqtardy syldyrlatyp shaıdy quıa bastady.

Aýyl adamdary júgirip túgel jumylǵandaı bolyp, tik turyp qosyndy kútip, astaryn berip, ishkizip-jegizip jatqanda, aqsaq Dónen baı aqyryn sheginip, syltı basyp, qasyndaǵy jigitin ertip Atkom keńsesiniń, qasynda turǵan bos qoraǵa keldi. Sol qorada turǵan attaryna minip, Tanabaıdyń kıiz úılerinde otyrǵan aýylyna qaraı aıańdatyp júrip ketti.

Endi birazdan soń aqsaq. Dónen qasyndaǵy jigitimen ekeýi kıiz úıli aýyldan shyǵyp, arǵy belden asyp, tasaǵa túsken soń, attaryna qamshy basyp-basyp, zymyratyp ala jóneldi...

Olarmen eshkimniń jumysy bolǵan joq...

Aýyldaǵy jurttyń báriniń nazary osy Tanabaıdyń aǵash úıinde moshap jatqan otrádta boldy...

Qyrymuly kókala kesemen qymyzdy jutyp qoıyp, jymıyp kúlip joldastaryna qarap, byltyrǵy ýaqıǵany aıtty. Byltyr kúzdigúni aqtardy qýyp kele jatyp osy elde, osy aýylda bolǵandyǵyn, osy úıde terezeden atyp ony qalaı jaraqattaǵandyǵyn Qyrymuly joldastaryna áńgime qylyp aıtyp otyrdy.

Atkom bastyqtary, tóraǵa, orynbasar, hatshy úsheýi kútý kyzmetin istep, qymyz ben shaıdy bere otyryp, Qyrymulyna balasha aýyzdaryn asha, kúlimdeı qarap, tyńdap otyr...

Qosynnyń úıdegi jigitteri qymyz ben shaıdy iship, birtindep tysqa shyǵyp, tystaǵy attardyń qasynda qalǵan jigitterdi birtindep as ishýge jiberip turdy.

Sýsyndaryn iship, astaryn jep bolǵan soń qosyn biraz tynyqty.

Biraz tynyǵyp, attaryn otqa qoıǵyzyp, Qyrymuly bes-alty joldastarymen jáne bolatkom qyzmetkerlerimen, aýyl ústindegi álgi úı salýǵa daıyndyq jasap, on shaqty jumyskerler jumys istep jatqan jerdi kórýge bardy.

Ákep jınap, úıip tastaǵan kirpish-qyshtardy, tastardy, dińgek bórenelerdi, úı salynatyn jerdi kórip, jumysker qazaqtarmen sóılesip, Qyrymuly aınalaǵa qarap turdy.

— Ia, mádenıet oshaǵyn ornatýǵa óte jaqsy, óte qolaıly jer eken... Árıne, áýeli mektep, aýrýhana, kishkene áptek-dárihana, kooperatıv, Bolystyq Atkom... Sonsoń ilezde zoraıyp quralyp, mádenıettiń bir jaqsy oshaǵy bolatyn jer eken!.. — dedi Qyrymuly.

Ózgeler de maquldap turdy.

Qyrymuly jazyqta otyrǵan kıiz úıli aýylǵa qarap:

— Aýyldyń kıiz úıleri anaý turǵandar ma? — dedi.

— Burynǵy kóship baryp otyratyn jaılaýy anaý adyrlardan ári edi. Bıyl, myna Bolystyq Atkom osynda keship kelgen soń áıteýir alys jaılaýǵa ketpeı, osy keńseniń qasynda otyr ǵoı, — dedi Atkomnyń toraǵasy.

— A, onysy durys bolǵan! Endi uzaqqa kóshkendi qoıyp, mádenıet oshaǵyn jasaýǵa tyrysý kerek, — dedi Qyrymuly. Sony aıtty da:

— Myna bandyny qurtyp bolyp, osynda sýbbotnık jasap, sizderge myqtap bir kómek isteımiz! — dedi.

— Durys, durys! Súıtý kerek! — dedi Qyrymulynyń joldastary.

Bolystyq Atkom bastyqtary yrzalyq shyraımen jyldam-jyldam bastaryn ızedi. «Jaqsy-jaqsy,durys-durys!» — desti.

Qyrymuly men joldastary aınalaǵa, jazyqta tomashadaı-tomashadaı, kúmbezdeı-kúmbezdeı bolyp otyrǵan kıiz úılerge qarap turdy.

— Kıiz úılerde otyrǵan aýyldardy baryp kóreıik áli! — dedi.

— Ia, ıa, baryp kórý kerek! Obázatelno baryp kórý kerek! — dedi Qyrymulynyń joldastary.

— Durys-durys! — desti aýyl adamdary, Atkom qyzmetkerleri.

— Tipti mıtıńini sonda istesek qaıtedi! — dedi Atkom aǵasy.

— Jaraıdy, sonda istesek isteıik sonda! Tipti jaqsy! Kópshilik sonda ǵoı, jaraıdy! — dedi Qyrymuly.

Bári de sony maquldasty.

Erteńinde Bolystyq Atkom bastyqtary men kelgen otrád túgel atqa minip kıiz úıli aýylǵa keldi. Daıyndalǵan qatar úsh úıge qosyndy túsirdi. Tanabaıdyń úlken aq kúmbezdeı aq úıine birneshe joldastarymen Qyrymulyn túsirdi. Kún buryn kútinip, Tanabaıdyń, kıiz úıin daıyndap, tósenish kilemderin, tusqa ustaǵan kilem men kesteli tuskıizderin jaınatyp, qyp-qyzyl shubar qylyp qoıǵan edi. Tórde qyzyl-shubar masaty kilemderdiń ústine jaıǵan ala jibek kórpelerdiń ústinde Qyrymuly joldastarymen qazaqsha maldastaryn quryp otyr. Olardyń aldynda ádemi dóńgelek ústel. Ústelge shashaqty qyzyl shubar dastarqan jaıǵan. Dastarqan ústinde qyzyl ala keseler. Shetteńkirep Atkom bastyǵy men hatshy otyr. Orynbasar Ábdilde úsh úıdegi qosyn jigitterin kútip júr. Jáne Tanabaı úıinde keıbir aýyl kisileri otyr. Qaıta-qaıta shyǵarsa da bolmaı bosaǵa jaqta antalap bala-shaǵa tur. Úı ıeleri — Tanabaı men qatyny tegenege quıǵan qymyzdy sapyryp, qonaqtarǵa berip otyr. Tanabaıdyń qyzy basyna kúmistegen, úkili, qyzyl-shubar topysyn kıip, eki qatar etip órgen uzyn shashyn arqasyna tastap, úıge bir kirip, bir shyǵyp júr. Boranbek qatar úsh úıge túsken qosyn jigitterine bardy. Qosynnyń qazaqsha biletinderi Boranbekpen sóılesip, muń-jaıyn surastyryp, qosynǵa jigit bop kir dep úgittedi. Boranbek edáýir oılanyp qalyp, Tanabaı úıine qaıta kelip, bastyqtardyń sózderin tyńdap otyrdy. Al Tanabaı qý ony endi malaı qylmaǵan sıaqty bolyp otyrdy.

Qyrymuly qymyz ishe otyryp, byltyrǵy qashqan aqtyń áskerleriniń eldi qalaı jábirlegenderin, halyqtyń olardy jáne qyzyldardy qalaı qarsy alǵanyn aıtyp otyrdy.

Qyrymuly Tanabaıǵa qarap:

— Baı, byltyr biz sizdiń úıge qonǵanda qaıda edińiz?.. — dedi.

Baı azyraq sasyńkyrap qalyp:

Bir jumyspen basqa bir elde edim... Alystaǵy bir elge jolaýshy ketken edim!.. — dedi.

Qyrymuly:

— A-a, solaı ma edi!.. — dep Mıashqa qarady.

— Álgi sondaǵy sulý qyz qaıda?.. — dedi Qyrymuly taǵy da. Mıash:

— A, ol qyz osy aýylda... Osynda, ákesińikinde! — dedi.

— Onyń, kúıeýi qaıda bu kúnde, bar ma?.. — dedi.

Mıash azyraq sasyńqyrap qaldy. Biraq sasyńqyraǵandyǵyn bildirmeýge tyrysty. Basqaǵa baıqaýsyz qylyp Tanabaıǵa qarap qoıyp:

— Ol sol betimen joq bolyp... Sodan beri eshbir dybys bilinbeı qoıdy! — dedi.

Tanabaı búl sózdi estimegen kisishe betin meńireýlendirip, qymyzdy sapyra tústi.

Tanabaı men Mıashtyń bet-kóz qubylystaryn sezgen Boranbek:

«Oı, qýlar-oı!» — dedi ishinen.

Baısalbaı manadan beri Qyrymulynyń, sózin tyńdap otyrǵan sıaqty edi.

«Ybyraı ustanyń qyzynyń kúıeýi sol byltyr ketkennen joq bolyp ketti» degende Baısalbaı qarap otyryp myrs etip kúlip jiberdi.

— E, nege kúldińiz? — dedi Qyrymuly.

Qyrymulynyń suraýyn Baısalbaıǵa qazaqshalap aıtty.

Baısalbaı:

— Aldyńǵy jyly Qara púshpaıdyń úıinde bir kisendi ustap shuqylap otyryp, suq qolym kisenniń tesigine kirip ketip qaıta shyqpaı qoıyp edi! — dedi kúlimdep...

Qyrymuly tańyrqap kúlip, tamsanyp qoıdy...

Súıtip, áńgime aıtyp, qymyz iship biraz otyrysty... Birazdan soń Qyrymuly joldastarymen tysqa shyqty. Olar tysqa shyǵýǵa turyp esikke qaraı júrgende Tanabaı ornynan turyp, olardyń sońynan erip, tystaǵy qyzyna jáne oshaq basynda júrgenderge daýystap:

— Áı, tysta qaısyń, bar? Myna kisilerge jazym qylyp ana ıtter umtylyp júrmesin. Baıqańdar! — dedi.

— E-e, kúndiz ıt eshkimdi qappaıdy! — dedi tysqa ózgeden buryn shyqqan Boranbek...

Qyrymuly joldastarymen jeroshaqtaǵy býy shyqqan qazanǵa qarap turdy. Úıge súıenip turǵan Tanabaıdyń qyzyna, qyzdyń aldynda oshaqqa kózin súzip, dóńkıip jatqan eki aq tóbettiń jýan moıyndaryna, úlken bastaryna, túksıgen qabaqtaryna qarap, Mıashqa:

— Ana ıtter qasqyr alatyn ıtter me? — dedi Qyrymuly.

Mıash:

— Ia, qasqyr alatyn ıtter... Jáne qoradan tún balasynda qasqyrǵa da, uryǵa da qoı bermeıdi. Tamasha ıtter! Adamnan artyq! — dedi.

Qyrymuly tańyrqap basyn shaıqady. Súıtip, qastarynda turǵan ıt ıesi Tanabaı baıǵa, onyń jýan moınyna qarady...

Itterdi biraz soz qylyp, Qyrymuly joldastarymen aýyl syrtyndaǵy oıpań kógaldaǵy jeli basynda turǵan jáne jaıylysyp júrgen jylqylarǵa qarap turdy. Esik aldyndaǵy kógalda jaılap oınap júrgen qalyń top qozylardy kórip, bári aıandap solardyń qasyna bardy. Oınap, sekirip, jerdegi jibekshe qulpyrǵan jumsaq jasyl shópti aýyzdarymen bir taldap úzip, bastaryn ızep, jalmap jep júrgen jas qozylardy kórip, Qyrymuly jas balalarǵa qaraǵandaı qarap turdy. Bir aq qasqa qara buıra qozyny ustap qushaqtap mańdaıynan ıiskep, basynan, arqasynan sıpap, joldastaryna qarady:

— Mine, jaratylystyń bir ádemi balasy! — dedi.'

Joldastary da súıingen, jumsaq shyraımen qarap turdy...

Endi birazdan soń Qyrymuly joldastarymen Ybyraı ustanyń kishkentaı qarasha jyrtyq, úıine kelip kirdi.

Ybyraı ustanyń úıi Tanabaı baıdyń úıindeı emes. Tanabaı úıi ádemi qalyń aq shuǵadaı aq kıizden istegen, úlken aq kúmbez. İshi syrly, qyzyldy-jasyldy kesteli, oıýly, sándi, masaty qyzyl-shubar kilemder tósep, kilemder ustaǵan.

Ybyraı ustanyń úıi kishkentaı, myjyraıǵan, alasa, kıizderi kıiz emes, eski qurym, qyryq jamaýly, shurq-shurq, jyrtyq-tesik, úldirep, irip tozǵan, tomashadaı qarasha úı. Qarasha úıdiń ishi Tanabaı úıindeı qyzyl-jasyl kesteli, sándi emes, ishi syrtqy kórinisine laıyq: shoqpyt, kúıe basqan, arbıǵan aǵash kebeje, jyrtyq shı, jamaýly, tozǵan kir-kir kıim, jyrtyq tósenish. Ketik, jamaýly ydys, pushyq sháınek. Jáne úıiniń bir jaǵyn alyp jatqan jamaýly kórik, temir-qurysh tós, qara balǵa, synyq temir, jyrtyq qapqa toltyrǵan kemir, taǵy da osyndaı nárseler. Jeroshaǵynyń basynda jatqan jamaýly qazan, shómshek, qý tal jáne úıilgen tezek.

Ybyraı usta, qatyny, qyzy Ǵaını úsheýi komandırlermen birge esiginiń aldyna shyǵyp tilmash arqyly Qyrymulymen sóılesip turdy.

Ǵaını byltyrǵydaı emes, túsi ózgerińkirep, ishi shermıgen. Onyń. ishiniń jýandyǵyna qaraǵanda, búgin-erteń bosanatyn sıaqty túri de bar edi.

Qyrymuly Ybyraı ustanyń ıyǵynan aqyryn qaǵyp, sóılesip turdy jáne birtúrli dostyq shyraımen Ǵaınıǵa:

— Eshteńe etpeıdi, kúıeýiń joǵalyp ketse, taǵy da kúıeý tabylar, óziń áli jap-jassyń... Mektepten oqý oqysań, bilim alasyń, adam bolasyń!.. Oqý oqýyńa járdem etemiz, Bolystyq Atkom de járdem etedi, oqyp, erkektermen qatar qyzmet isteıtin bolasyń!.. Solaı ǵoı, á?.. — dep Qyrymuly qasynda turǵan Bolatkom bastyqtaryna qarady.

Olar: «Árıne... árıne.. súıtiledi ǵoı...», — degendeı sózderdi myńqyldady.

Qyrymulynyń kózi Tanabaıdyń kózine tústi. Tanabaıdyń kóziniń muz sıaqtanǵan túrine Qyrymuly qadala qarady. Tanabaıdyń kózin jańa ǵana anyqtap kórgendeı boldy. Baıdyń jýan, semiz moınyna qarap, onyń eki aq tóbetiniń dúrdıgen jýan, jumyr moıyndaryn kóz aldyna keltirdi. Ádeıi salystyrǵandaı, qasyndaǵy Ybyraı ustanyń moınyna qarady. Ustanyń tamyrlary adyraıǵan kók etteri bilinip, saı-saılary qazylǵan, qalyń terli moınyna, jyrtyq, jamaýly kıimine qarady. Qyrymuly qabaǵyn túıińkirep, aınalyp, ustanyń jeroshaǵynyń basynda jatqan jamaýly qazanyna, qazannyń qasyndaǵy shoshtıtyp úıgen tezek túbinde búk túsip, buralyp jatqan, eski júni túbittenip túspegen, aryq, jińishke ıtine qarady...

«Nashardyń ıti de nashar bolady eken-aý !..» — dedi ol ishinen.

Kún eńkeıgende aýyl ústinde úlken mıtıńi boldy. Qosynmen birge aýyldyń úlken-kishi, áıel-erkeginiń bári de aýyl syrtyna jıyldy. Alqa-qotan jurttyń ortasyna shyǵyp Qyrymuly soz sóıledi. Ol keńes úkimetiniń. komýnıs partıasynyń jumysker jalshy, kedeıdiki ekenin aıtty, Úkimet pen partıanyń maqsatyn baıandady. Baılardyń eńbekshi tapqa jaý ekenin jáne baılar maqsaty — jumysker-jalshy, malaı, kedeılerdi jumysqa alyp, solardyń eńbegin paıdalaný ekenin aıtty. Eńbekshilerdi baılardyń qandaı ádistermen aldaıtynyn sýrettedi. Baılar tabyn, onyń úkimetin jumysker, jalshy, kedeıler taby qulatyp, keńes úkimetin ornatqan soń baılar taby aq ásker jasap, keńes úkimetiniń qyzyl áskerimen qalaı soǵysqanyn sýrettedi.

Byltyr sol aýyldy basyp ótken aqtar áskeriniń istep ketken qylyqtaryn aıtty. Qazaq baılary da orys baılarynyń aq áskeriniń tileginde bolǵanyn aıtyp, qazaq baılarynyń «alashordashylary» orystyń aq áskerimen birge, eńbekshi taptyń qyzyl áskerine qarsy soǵysqanyn aıtty. Qazirgi bandylar da orys pen qazaq baılarynyń isi ekenin aıtty... Sóıtip, Qyrymuly eńbekshilerdi bandyǵa qarsy kúreske shaqyrdy. Eńbekshi azamattardy qyzyl qosynǵa kirip, bandyny qurtýǵa attanýǵa shaqyrdy. Jáne birneshe kisi sóıledi. Bolatkom bastyǵy sóıledi. Jurttyń, kóbine Qyrymulynyń sózi aıqyn aıtylǵan sabaq sıaqty boldy. Ybyraı usta men Boranbek rýhtanyp kóterildi. Ekeýi de sóılep, aktardyń qylyqtaryn aıtty. Bandyny qurtý kerektigin, el ishinde baılarǵa endi jol bermeý kerek ekendigin aıtty...

Boranbek:

— Endi, myna men joldas Qyrymulynyń qosynyna kirip, bandyny qurtýǵa birge attanýǵa yqtıarmyn! Tilenemin! — dedi judyryǵyn túıip.

Birsypyra kedeıler Boranbektiń munysyna súısinip, al Tanabaı men onyń tilektesteri qorqysyp, úlken kúdiktenip qaldy.

Mıtıńiden keıin Tanabaı eptep Boranbekti toqtatýǵa ártúrli amal qyldy, bireý arqyly Boranbekti qorqytyp: «byltyrǵy Qyrymulyna oq atqandaryńdy bilip qalyp, jaman qylyp júrmesin» degendi sezdirdi.

— Olaı bolsa, men shynyn aıtam!.. Attyrǵan baılar, atqan Nıaz... Ol da aktyń áskeriniń bastyǵy dep atqan!.. — dep Boranbek endi Qyrymulynyń qasynan shyqpady.

Keshke Boranbek Tanabaıdyń «Bormandaı» degen meıizdeı qatyp júrgen báıgi atyn ustap minip, Qyrymulynyń qosynyna aıqyndap jazylyp kirdi...

6

Erteńinde Qyrymulynyń, qosyny bandyny izdep shyqty. Qyrymulynyń otrádyna Seıtenulynyń otrády kelip qosyldy.

Onyń otrádynyń kópshiligi kazak, eken. Eki bólek qosyn qosylyp, bir qosym bolyp kele jatty...

Kún qońyr ala edi. Aspanda qalyń, kókala, qońyr ala bulttar bar. Aqyryn tolqyǵan jel birde basylyp, birde tolqyp jasyl shópterdiń bastaryn aqyryn ǵana yrǵaıdy...

Qyzǵaldaqty, sarǵaldaqty jasyl ala jibek shóppen búrkengen ken dalany basyp ótip, qosyn bir jasyl ala buırattarǵa, shoqy, tóbeshikterge kirdi. Nura ózenine quıatyn kóp ýaq ózenderdiń birine keldi. Ózenniń jaǵalary, kók-jasyl quraqtary, jaǵalaryndaǵy, oıpańdaryndaǵy ýaq qarasýlar, kókoraı shalǵyndar, ushqan úırekter kórinedi. Birazdan soń ózen boıynda jaıylǵan, sý ishken qalyń tabyn maldar kezdesti. Malshylar tańyrqasyp qarasyp qaldy. Anadaı otyrǵan kıiz úıli aýyldar kórindi.

Qyrymuly men Seıtenuly birikken qosynnyń aldynda oqshaý aıandap kele jatty. Qyrymulynyń astynda qazaqy sulý qylań at, Seıtenulynyń astynda meıizdeı qatqan tor qasqa at. Ekeýiniń attary da, kıiktiń tekelerindeı ádemi, jeńil shirep aıańdaıdy. Bastaryn aqyryn shulǵyp, moıyndaryn ıiltip qoıyp, tizginderin tyrsyldatyp, ilgeri umtyla basady...

Baıdyń «Bormandaı atyn» shulǵytyp, beline qylysh asynyp, qosyn ishinde Boranbek te keledi.

Eki kúnnen beri barshyda júrgen kisiler kelip, aqyrǵy habarlaryn berdi:

— Bandy jaqyn aradaǵy bir aýyldan jańa ǵana attandy!.. — desti.

Eki bastyq qosynǵa buıryq berip, bári jele-shoqyta jóneldi. Barshylar shaýyp, aldynda júrip otyrdy. Eki jaqta tebeler, buırattar qalyp barady... Attar tershidi... Taǵy da keń dalaǵa shyqty. Kógergen shoqylarǵa keldi. Shoqylardyń aldyndaǵy saıaz sýly, qara sýly ózen jaǵasyna kirpishten salynǵan, qazaqtyń ádemi, sulý, bıik shoshaq molalaryna keldi. Odan ótip, shoqylardyń syrtyndaǵy jazyqqa qaraǵan jaqtaǵy qorǵan-obalardyń ar jaǵyndaǵy ózenniń bir burmasynda otyrǵan aýyldy kórdi. Aýyldyń maldary kóp jerlerdi alyp, byrdaı bolyp jaıylyp jatty.

Qyrymuly men Seıtenulynyń aldynda kele jatqan barshy eki jigit attarynyń bastaryn tartyp, moıyndaryn buryp birdeme dedi.

Qyrymuly men Seıtenuly keıin qarap, qoldaryn kóterip ymdady. Shoqytyp kele jatqan qosyn attarynyń bastaryn tartyp aıańdatty. Eki bastyq: «Toqtańdar!» — dep buıyrdy.

Qyrymuly men Seıtenuly sóılesip, qosyndy sol araǵa tastap, jelip taıaý turǵan kishkene shoqyǵa shyqty.

Ekeýi shoqynyń ústinde turyp dúrbimen qarady... Tez shoqydan túsip júgirtip qosynǵa keldi. Qosyndy ekige bóldi. Birin Qyrymuly, ekinshisin Seıtenuly bastady. Buırat belesterdiń, qorǵan shoqylardyń tasasymen, ózek saılarmen eki bólek qosyn eki jaqty aınala júrdi... Eki bólingen qosynnyń basy, quıryǵy ár jerden qarań etip qyltyldap kórinip qalyp, júgirtip ketip bara jatty.

Qyzyl qosyndy bandy da kútip túr edi.

Tereń saıdyń jaryna kelip bekinip, bandy da attarynan túsip, tez jaıaýlaǵan edi. Attaryn jardyń ishine qoıyp, olar jardyń qabaǵyna shyǵyp qarady.

Otar men Mısha Gýbın jarly saıdyń jaǵasyndaǵy qorǵan-tómpeshiktiń. eki jaǵyndaǵy qyrdyń tasasyna bandysyn qanat jaıǵandaı katar tizip jatqyzyp qoıyp, ózderi qorǵan-tómpeshiktiń basyna eńbektep shyǵyp, qorǵan-tómpeshiktiń tastarynyń tasasynda dúrbimen qarap jatty. Mısha Gýbın dúrbimen qarap jatqanda, Otar keıin qarap qolymen ymdap, bandysyna buıryq qyldy. Bandy qanatsha jazylǵan boıymen eńkendep júgirip, qorǵan-shoqynyń eki jaǵyndaǵy qyrynyń ústine eńbektep shyǵyp, tizilgen boıymen tastardy panalap jata-jata qaldy.

Mısha Gýbın buqqan boıymen tizilip buǵyp jatqan bandyǵa qarady. Qolymen ymdap buıryq qyldy.

— At! — dedi.

Bandy atyp-atyp jiberdi.

— Bir-birden kózdep at, asyqpaı dáldep at! — dep Mısha Gýbın daýystap buıryq qyldy. Shańqyldatyp birtindep atty...

Qyrymuly bastap kele jatqan qyzyl otrádtyń bir-eki adamy attarynan ushyp tústi...

— Attan túsip jaıaý eńbektep at!.. — degen Qyrymulynyń da daýysy shańq ete qaldy.

Tez sekirip attarynan túsip, qyzyl otrád júgirip jata-jata qalyp eńbektedi. Bular da ata bastady... Bulardyń attarynyń qasyndaǵylary attardy jalma-jan bir búıir oıǵa qaraı alyp qashty.

Bandynyń bastyqtary Otar men Gýbın ózderiniń alǵan turǵylarynyń qolaıly ekenin jáne qyzyldardyń ańdaýsyzda qolaısyz jerde eńbektep kele jatqanyn kórip, kózderi shatynap, tistene qýanysty.

Eki jaq, ta bir-birden atysyp jatyr. Qyrymulynyń otrádynyń jóne bir-ekeýine oq tıdi...

— Óte jaqsy!.. Bek jaqsy!.. dedi bandynyń eki bastyǵy bir-birine.

Otar bandysynyń oń jaqtaǵy qanatyna qarap, onyń ar jaǵyndaǵy edáýir jerdegi obashyqtan erbeńdegen birdemeni kóre qaldy. Sasyp Gýbınge aıtty. Ekeýi alaqtasyp asyǵyp, qoldarymen ymdap, bandylaryna buıryq qylyp, ózderi keıin oıǵa qaraı jorǵalaı jóneldi. Eki bastyqtyń ymdaǵan buıryqtarymen eki jaqtarynda tizilip jatqan bandylardyń bári de keıin oıǵa qaraı jylansha jorǵalaı qashty. Oıǵa túsken soń tura sala eńkeńdep júgirisip, attary turǵan jarly saıdyń basyna keldi.

Sol eki arada Seıtenulynyń, otrády saı-saımen qarańdap taıanyp kelip qaldy.

— Toqta!.. Osy arada anany bir-bir atyp toqtatyp, jarǵa túsińder! — dedi Gýbın men Otar.

Bandy anandaı qyltyldap kele jatqan Seıtenulynyń otrádyna qaraı bir-bir atyp, jarly saıǵa tústi. Júgirip kelip attaryna minisip ala jóneldi...

Seıtenulynyń otrády oń jaqtan quıǵytyp, qashqan bandyǵa at qoıdy. Seıtenuly meıizdeı qatqan tory qasqa atynyn, mańdaıyn jarqyldatyp, qylyshyn jaltyldatyp, zymyratyp otrádynyń aldynda kele jatty.

Quıynsha quıǵytyp qasha jónelgen bandy da at ústinen burylyp, artyndaǵy qýǵynshyǵa oq atyp bara jatty. Qýyp bara jatqan Seıtenulynyń otrády da zymyrap shapqan at ústinen qashyp bara jatqan bandyny atqylap, dúrsildetip kele jatty.

Bandy buırattarǵa, shoqylarǵa qaraı buryla qashty...

Ol eki arada Qyrymulynyń otrády da attaryna minip, Seıtenulynyń otrádynyń sońynan zymyratyp kelip qaldy.

Seıtenulynyń otrády atqylap, bandyǵa tym taıanyp qaldy. Boranbek «Bormandaı» atpen juldyzsha aǵyzyp, qylyshyn yńǵaısyzdaý ustap, Qyrymulynyń otrádynan ozyp, Seıtenulynyń otrádyna kelip aralasty... Bandy berekesi ketip, keı jerde oq tıgen adam men atyn qaldyryp, qashqan ańsha josyp berdi. Bir jerde praporshık Gýbınniń aty súrinip, bir aıaǵyn aqsatyp aldy. Aqsaǵan aty shaba almaı Gýbın alaqtap, qýǵynshylardy naganmen atyp kele jatty. Keshikpeı onyń ózi de oqqa ushty. Praporshık Gýbın oq tıip attan ushyp túskende, onyń astyndaǵy shalquıryq, shabdar aty aqsańdap, oqyranyp, shylbyryn súıretip baryp turdy...

Shalqasynan túsip jatqan Gýbın Mıshanyń qasyna «Bormańdaı» atty zymyratyp Boranbek pen jáne bir-eki jigit jetip keldi.

— Myltyǵyn maǵan berińder!.. Aǵataılar, myltyǵyn maǵan áperińder!.. — dedi Boranbek «Bormandaı» attyń basymen alysyp. Úsheýi praporshıktiń naganyn taba almaı alaqtap jerge qarady. Shalqasynan qulap ólip jatqan Gýbınge Boranbektiń kózi túsip, júregi sý ete qaldy.

— Eı, mynaý kim?.. — dep attyń basyn buryp aldy.

— Toqtama, toqtama!.. Júr-júr! — dep ana ekeýi Boranbekti toqtatpaı ilestirip, shapqan qosynmen birge taǵy da zymyratty...

Qosyn bandyny qýyp bolyp kaıtyp, bandynyń ólgenderin kórip, qaltalaryn aqtaryp, dokýment qaǵazdaryn izdegende, Boranbek praporshık Gýbındi anyqtap tanydy.

Bul qyzyl otrádqa, ásirese Qyrymulyna óte kerekti ýaqıǵa boldy.

Boranbek endi Qyrymulyna byltyrǵy ýaqıǵanyń bárin bastan-aıaq baıandady. Gýbınderdiń byltyr Tanabaı úıinde jatyp qashqanyn da, Tanabaıdyń olardy neshe kún qonaq qylyp, aqyrynda birge qashyp, shyǵaryp salǵanyn da túgel aıtty...

Sodan keıin, Qyrymuly tez Nura boıyndaǵy bolystyń ortalyǵyna túndeletip kelip, sol kelgen betinde Bolatkomdegi orynbasar Ábdilde men hatshysy Mıashty, Tanabaıdy jáne bir-eki kisini tutqyndap, konvoımen qalaǵa tıisti ornyna jiberdi...

Erteńinde jıylys-meıram, sýbbotnık ótkizildi...

Kún jyly ashyq edi. Kúnniń kókten quıylǵan altyn shuǵylasy jasyl ala jibek jamylǵan sulý jerdi maýjyratyp nurǵa shomǵan. Nura boıynyń jasyl japyraqqa oranǵan, samsaǵan symdaı, órimdeı sulý qalyń taldary da, ózenniń eki jaǵyndaǵy qalyń kókoraı shalǵyndary da, meıram kúnin kúılegendeı, bir-birine kúı qosýda edi. Jazdyń kók mıa, jasyl gúlderiniń, balbyrap shańqıǵan qyzǵaldaqtarynyń, jasyl japyraqtarynyń jupar ıisine qoshtanyp jan-janýar shattanýda edi. Jasyl japyraqtary jelbiregen kók taldardyń arasynda, butaqtan butaqqa qonyp, birin-biri qýalap oınap, sypyldap ushqan kókekterdiń suńqyldaǵan daýystary; kók buıra taldarǵa, qyzyl buıra tobylǵylarǵa uıalaǵan, aspanda shyrqap, jarqyldap, qalyqtap ushqan turymtaılardyń sańqyldaǵan daýystary; qalyń. tal, qalyń butalardyń aralarynda jasyrynyp oınap, myń qubyltyp saıraǵan sandýǵashtardyń kúmis tabaqqa sorǵalatyp quıǵan altyn burshaq dybysyndaı jyrlary; kókoraı shalǵyndardy aralap, gúlden-gúlge qonyp, gúlderdiń balyn, gúlderdiń juparyn jınaǵan aralardyń yzyndaǵan ádemi kúıi jáne basqa neshe túrli jaz ıeleriniń san alýan sulý únderi, ásem ánderi qosylyp, Nura boıyn jazdyń shattyq kúıine toltyrǵan kúni edi.

Qyrymuly men Seıtenulynyń qosylǵan otrády túgel jınalǵan. Aýyldyń barlyq adamdary jáne mańaıdaǵy aýyldardyń ýákilderi de jınalǵan edi. Báriniń jınalyp turǵan jeri — álgi Bolatkom keńsesiniń janyndaǵy bos jerge salynaıyn dep jatqan jańa úıdiń orny, sol úıdi salmaqqa kerekti zattaryn daıyndap jatqan jumyskerler de sol jerde, sol kópshilikpen birge edi. Jınalǵan jurt toıǵa kelgen sıaqty... Ásemdep shertken dombyranyń kúıi, shyrqaǵan sulý án estiledi.

Mıtıńini Bolatkom toraǵasy bıikke shyǵyp, aıqaılap ashyp, sózdi Seıtenulyna, sonsoń Qyrymulyna berdi. Seıtenuly bıikke shyqqanda, aınala turǵan jurt shýlaǵan, sambyrlaǵan sózderin qoıdy. Dombyra men ánder tyna qaldy...

Seıtenuly aıqaılap sóıledi.

Qyrymulynyń sózin de Seıtenuly qazaqshaǵa aýdardy.

Ekeýi bıikke shyǵyp turyp, jurtqa bandy týraly, baılardyń jaýlyǵy týraly birsypyra baıandaı kelip, aqyrynda mynadaı ekshendi soz sóıledi:

«...Sonymen, joldastar, azamattar!.. Keıingi sózdiń ekshendisi sol. Biz búl meıramdy qalyń enbekshi qazaq eliniń avtonomıa meıramy dep meıramdap otyrmyz!.. Bizdiń búkil keńestik sosıalısik respýblıkasynyń Ortalyq Atqarý Komıteti men Halyq Komısarlar keńesi joldas Lenınniń qoly qoıylǵan dekretpen qalyń qazaq eline avtonomıaly keńestik sosıalısik respýblıkasy berilgendigin jarıalady... Mine, biz búgin sol qýanysh kúndi meıramdap, búgin osy araǵa mádenıet oshaǵynyń negizin salamyz!.. Búl mádenıet oshaǵy bul bolysta bolashaq qazaq qalasynyń negizi bolady! Mundaı qalalar, mundaı mádenıet oshaqtary qazaq eliniń jerlerinde kop bolmaq!..» — desti.

Jınalyp tyńdap turǵan jurt qýanyp, shattanyp alaqandaryn shapalaqtasty. Aıqaılasty.

Manaǵy dombyra shertip otyrǵan ánshi shyrqap, ekpindetip án salyp qoıa berdi. Jurt án men óleńdi tyńdap, yrzaly shyraımen kúlimdesip otyrdy.

Eki-úsh aýyz án salǵannan keıin, ishinde Ybyraı usta bar, birneshe kisi minbege shyǵysyp, sóz sóıledi.

Qyrymuly men Seıtenuly dostyq-qýanysh shyraımen qarasyp, Atkom bastyǵy men bir-eki joldastaryna bastaryn ızep birdeńe dep, qoldarymen bireýdi «keltir!» degendi ymdady.

Minbe turǵan ortaǵa Ǵaınıdi jáne bala kótergen Ǵaınıdiń sheshesin ertip alyp keldi. Aınala otyrǵan jurt qaraı qaldy. Ǵaını uıalyp tartynyp-qysylyp, áreń kelgendeı, aıaǵyn baıaý basyp keldi.

Qyrymuly kempirdiń qolynan qundaqtaǵan jas balany alyp, minbege shyqty:

— Mine, jas náreste, er bala!.. Týǵanyna bir jumadaı ǵana bolǵan. Týǵan anasy adal nıetti usta Ybyraı joldastyń júrekti, jaqsy qyzy! Búgin, qazir búl náreste balaǵa jańa zamannyń jańa saltymen esim beremiz!.. Káne, kim qandaı esimdi laıyq kóredi, aıtsyn, myna kóptiń aldynda!.. Káne, osy otyrǵan bárińiz de oılańyzdar, aıtyńyzdar! — dedi Qyrymuly.

«Qyrymov!», «Sovet!», «Keńes!», «Tóńkeris!», «Avtonomıa!» degen esimderdi jurt, toptyń ár jerinen shýlasyp, kúlisip, sambyrlasyp usyndy.

Qyrymuly balany yńǵaısyzdaý qozǵap, áıel sıaqty bolǵansyp, aqyryn terbetip shaıqaǵan sıaqty, yrǵalyp turyp:

Tura turyńyzdar!.. Tura turyńyzdar!.. Men ózim de usynys qylamyn: Seıtenov! «Avtonomıany» qazaqsha qandaı dybyspen aıtady?.. Nemese onyń qazaqshasy qandaı bolady?.. — dedi Qyrymuly kúlimdep.

Seıtenuly:

— Qazaqtar «Avtonom»deıdi!.. Al qazaqshaǵa aýdarǵanda«Ózi erki» bolady! — dedi.

Qyrymuly:

— Óz erkin?.. Ný, tamasha, jaqsy... Endeshe, munyń esimi Óz erkiń bolsyn. Al endeshe, Seıtenov! Daýysqa qoı, kimde-kim osy esimdi durys dese, qolyn kótersin! — dep, Qyrymuly balany qushaqtap, kúlip turdy.

Seıtenuly:

— Al,beri qarańyzdar!..Ǵaınıdiń ulynyń esimi Óz erkiń bolsyn degenderińiz qoldaryńyzdy kóterińizder!.. — dedi.

Aınala otyrǵan jurt japyrlap qoldaryn kóterdi.

Seıtenuly minbeden aınala qarap turyp:

— Al túsirińizder qoldaryńyzdy!.. Al kimde-kim olaı bolmasyn dese, qolyn kótersin!.. — dedi. Oǵan eshkim qol kótergen joq.

Seıtenuly:

— Qarsy kótergen qol joq!.. Sonymen, balanyń esimi Óz erkiń boldy!.. — dedi.

Jurt oınap, shýlasyp jatyr. Qyrymúly balany qaıtadan Ǵaınıdiń sheshesine berdi... Qyrymuly men Seıtenuly jáne olardyń keıbir joldastary Ǵaınıdiń qolyn ustap quttyqtap, «qutty bolsyn» aıtysty. Ybyraıdyń, da qolyn ustap quttyqtasty...

Qosyn jigitteriniń biri Ǵaınıǵa birneshe metr mata kezdeme berdi...

Jurt shýlasyp, sambyrlasyp otyrdy.

Qyrymuly men Seıtenuly minbege shyqty da, otyrǵan jurtqa aıqaılap sýbbotnıktiń mán-jaıyn aıtyp, endi qazir sol sýbbotnıkke jumylýǵa buıyrdy.

Jurt endi dabyrlasyp jumyla iske kiristi.

Lezde, salynbaq úıdiń syzylǵan jospary boıynsha negizin — tabanyn qalasty.

Jáne onymen katar, sol aradaǵy kógal oıpańda kúnburyn túzý syzylǵan jospar boıynsha qazylǵan shuńqyrlarǵa daıarlanyp keltirilip qoıylǵan jas shybyqtardy qatarlap otyrǵyzdy.

Lezde sýbbotnık jumysy bitti...

Keshke Qyrymuly men Seıtenuly aýyl jalshylary men kedeılerin shaqyryp qosynnyń, partıa uıasynyń basqarýshylarymen qosyn májilis jasap, Bolystyq Atkomǵa orynbasar qylyp Ybyraı ustany kirgizdi. Ýaqytsha hatshylyqqa jáne partıa uıasyn uıystyrýǵa qosynnan Sátter degen jigitti taǵaıyndady... Oǵan Faınıdi hat tanytyp úıretip, áıelder arasynda is isteýge baýlýǵa jáne Ybyraıdyń, shala saýatyn tolyqtyrýǵa tapsyrdy...

7

Shalǵyrt tartqan, keń qıyrsyz dala... Jazdyń orta kezi. Otar men Nıaz sol sýy tapshy qıyrsyz dalamen kele jatyr. Ekeýiniń, beti — qubyla kúnbatys. Munda el joq. El túgil, bir qara-qura tiri jan da kórinbeıdi.

Aspan surǵylttaý. Bultty. Ońtústik jaqtan tolqı esken qońyr jel ekeýiniń attarynyń quıryqtaryn aqyryn soltústikke qaraı taramdap burady. Ekeýi alys jolǵa ketip bara jatqan adamdar sıaqty, asyqpaı jaı aıandap ketip barady.

Aspandaǵy surǵylt bulttardyń jer men kóktiń shendesken tusynda ydyrańqyraǵan jerinen batýǵa eńkeıgen qyzyl kúnniń sheti jaltyrap, qyzyl nurlaryn shashyrata kórindi.

Qıyrsyz keń dala aınala qaraǵanda tep-tegis, jap-jazyq bolyp kóringenmen, keı jerde beles, keı jerde oıpań, da kez keledi.

Nıaz ben Otar aıandap, jazyq keń dalamen, kishkene belesten-beleske asyp kete bardy...

Birte-birte kún batyp, qıyrsyz dala karańǵylanyp, eki atty kisini keshtiń qarańǵy kóleńkesi birte-birte jasyryp, buldyratyp, kórsetpeı jutyp qoıǵandaı, joq qyldy...

Kúnshyǵys jaq birtindep bozaryp, jaltyrap tań atyp keledi. Shoshaıyp bir kishirek shoqy kórinedi. Obaly qorǵan sıaqty. Jaltyrap atyp kele jatqan tańnyń aq shapaǵy birindep qıyrsyz jansyz dalany jartyq qyldy.

Aınala dala, dalada jalǵyz shoshaq qorǵan shoqy, tiri jan joq, tek qana eki at jaıylyp júr. Ekeýiniń de aıaqtary myqtap tusalǵan, shiderlengen. Eki attyń ekeýi de aryǵan, júdegen...

Qasynda osy eki at jaıylyp júrgen álgi jalǵyz shoqynyń túbinde, bir oıpańda birneshe túp tobylǵy ósken. Sol tobylǵynyń túbinde kir-kir kıimderine oranyp, astaryna toqymdaryn tósep, bastaryna erlerin jastap, qatarlasyp, bir-birine tyǵylyp, eki kisi jatyr. Eki kisiniń biri qozǵalyp basyn kóterdi. Uıqyly kózimen aınalaǵa, jaıylyp júrgen attarǵa, jarqyrap atqan tańǵa qarady. Súıtip, qasyndaǵy joldasyn oıatty.

Joldasy da basyn kóterip, azyraq uıqysyrap, shoshyńqyraǵan kisishe, úreıleý túrmen qaraǵandaı boldy.

Bul ekeýiniń birinshisi — Nıaz, ekinshisi — Otar edi.

Ekeýi turdy. Aınalaǵa kóz jiberip, ekeýi de eńkeıip, er-toqymdaryn jerden jınap kóterip aldy. Nıazdyń eriniń artynda qanjyǵasyna baılanǵan baqyr men qapshyǵy salaqtap kórindi. Jáne ekeýi de toqymdarynyń astyna basyp jatqan vıntovkalaryn jerden kóterisip alyp, attaryna qarsy júrdi.

Ekeýi kelip attaryn ustap, attarynyń aıaqtaryn bosatyp, erttep minip, júrip ketti...

Tús kezinde ekeýi bir tóbeshikterdiń túbinen bir jamandaý sý tapty. Kishkentaı bulaq symaq qudyq.

Ekeýiniń de attary ózeýrep, shydamsyzdanyp sýǵa bastaryn qoıyp, qulaqtaryn qaıshylaı jutty... Ázderi de attarynan túse-túse qalyp, attarymen talasqandaı, sýǵa bastaryn qoıyp, kómeılerin dúrsildete jutty. Sýǵa qanyp, attaryna, ózderiniń de kózderi shyradaı jandy. Attarynyń aıaqtaryn bekitip sýdyń qasyna otqa qoıyp, ekeýi sol aradan sýdyń basyndaǵy kógal shópterdiń aralarynan birdeme izdeı bastady. İzdegenderi shóptiń tamyry sıaqty tamaq bolatyn. Keıbir shópterdiń túbin qazyp, tamyrlaryn julyp alyp, tazalap aýyzdaryna salyp, shaınap jep kórip, túkirip tastap júrdi.

Otar óte qatty shydamsyzdanyp, qolymen qatty-qatty qarnyn ýqalap, jerge jata qalyp aýnaqshyp, jıyrylyp, typyrlap, ishi aýyryp óleıin dep jatqan kisishe, betin ashshy túrmen tyrjyńdatty.

Nıaz aınalaǵa qarap turyp, qastarynda jaıylyp júrgen attaryna qyryndap kele jatqan eki-úsh qasqyrdy kórdi.

— Oıbaı, qasqyrdy qara! — dedi Nıaz.

Otar da ushyp tura keldi... Ekeýi de myltyqtaryn ustaı-ustaı aldy. Biraq atýǵa oqtary joq edi!

— Áttegen-aı, qudaı-aı, oǵy qurǵyr da joq boldy-aý!.. — dedi Otar nazalanyp.

Qasqyrlar bulardan qoryqpaı, tipti taıanyp kelip, ash kózderimen bularǵa suqtanyp qarap turdy.

Nıaz ben Otar júgire baryp attaryn ustap, aıaqtaryn bosatyp, aýyzdyqtaryn salyp, minip júrip ketti.

Bir tómpeshke shyǵyp aınalaǵa dúrbimen qarap, eshteńe kóre almaı, kúnbatys qubylaǵa qaraı taǵy da júrip ketti. Bulardyń sońynan súmeńdep qasqyrlar da júrip otyrdy...

Keshke jaqyn ekeýi bir edáýir úlken tóbege shyqty. Ekeýi de ań kórgen ash búrkitshe qozǵalyp, kózderi shatynasyp, dúrbimen qadala qarady, edáýir jerde kóshpeli eldiń shetke shyǵyp otyrǵan aýyldary men sol aýyldardyń maldary kórindi. Túıe, jylqy, qoı toptary kórindi. Ekeýi tóbeden túsip tóbeniń tasa túbine attarynyń aıaqtaryn bekitip otqa qoıdy, súıtip ózderi tóbeniń basyna qaıtadan jaıaý shyǵyp, ash kózderin edáýir jerdegi aýylǵa, malǵa tigip, jer yńǵaılaryn shenep otyrdy.

Bular otyrǵan tóbemen katar ekinshi tóbege úsh qasqyr da shyǵyp, ash kózderin aýyldar men maldarǵa tigip, óńkıip aýyzdarynan silekeıi aǵyp qarap turdy...

Lezde kesh batty, ymyrt jabyldy.

Nıaz ben Otar attaryna minip. kózderin qadap aýyl jaqqa qaraı júrdi.

Úsh qasqyr da búgjeńdep jortyp, aýyldarǵa qaraı tumsyqtarymen áýeni ıiskeleı jóneldi...

Erteńinde, appaq bolyp tań atyp, jer júzi jarqyrap kershgen kezde olar ala-bertip, «oljaly» bolyp kele jatty. Nıazdyń aldynda óńgergen bir semiz qoı sereńdep, Otardyń jeteginde pysyldap, eki erkeshi baladaı, bir qara túıe kele jatty.

Erteńinde, úsh qasqyr da «oljaly» bolyp, búıirleri deldıe toıyp,taırańdap kele jatty. Úsheýiniń de tumsyqtary, aldyńǵy aıaqtary, omyraýlary qan-qan. Úsheýiniń de aýyzdarynda tistegen eti, terisi jyrymdalǵan qoıdyń qolynyń, sanynyń jilikteri kele jatty...

Otar men Nıaz bir sýsyz ózenniń boıyndaǵy kazaktyń eski molalaryna keldi. Jaǵalap sý izdedi. İzdep júrip, bir kishkentaı kózi bitelgen, kańbaq basqan bulaq taýyp, ekeýi qatty qýandy.

Attaryn bir-birine aıqastyryp bekitip, bulaq basyna baılap qoıdy. Túıeniń aıaǵyn berik qyp tusap, muryndyǵynan bir tyrbaq butaǵa baılap qoıdy. Qoıdy jyǵyp aıaqtaryn býyp, qubylaǵa qaratyp Nıaz baýyzdady... Jalma-jan asyǵa qımyldap soıdy...

Endi bir saǵatta ot jaǵyp, baqyrǵa et asyp otyrdy.

Etti baqyr ústinen-aq, bir qaınatyp alyp jep otyrdy...

Qalǵan etti, Nıazdyń qanjyǵasynda bókterýli júrgen qapty alyp, qapqa salyp, qaıtadan bókterip aldy. Súıtip tez attaryna minip túıeni jetektep alyp, júrip ketti... Súıtip olar birneshe kún ylǵı elsiz japan dalamen, elsiz qulazyǵan jondarmen júrip, aqyrynda Qazaqstannyń keń, qıyrsyz shóleıt dalasynyń ortasyndaǵy Qarsaqpaı zaýytyna keldi...

Kún batýǵa eńkeıgen kezde, olar bir edáýir bıik tas obanyń basynda aınalaǵa kóz jiberip dúrbimen qarap turdy.

Alysta kıiz úıli aýyldar kórinedi. Keń dalada, jazyq jondarda, qara noqattar sıaqtanyp, qaraıǵan maldar kórindi. Anda-sanda qybyrlaǵan, júrgen adamdar da kózge tústi. Jáne sol jaqtaǵy edáýir jerdegi bir talpaqtaý tóbelerden asyp jatqan bir edáýir úlken qara joldyn úzindisi de kerindi.

Ekeýi tas obanyń basynda attarynan tústi. Otar óziniń ústindegi eskirgen, jyrtylǵan syrtqy shapanyn sheship alyp, aldyna jerge jaıdy. Qonyshynan bir japyraq qoıdyń quıryq maıyn alyp, óziniń karabınin jyldamdatyp maılaı bastady.

Nıaz da óz vıntovkasyn súrtip maılaýǵa kiristi. Maılap bolǵan soń ekeýi myltyqtaryn Otardyń jaman shapanyna orap, jippen myqtap býyldyqtap baılady. Ekeýi sóılesip jan-jaqqa kóz jiberip, jerdi belgilegendeı ár tóbege qarap, qoldarymen bir-birine kórsetip, býǵan myltyqtaryn qorǵan tastarynyń bir qýysyna tyqty.

Sonsoń attaryna minip, kóz ushynda bolar-bolmas kóringen elge qaraı júrip ketti.

Ekeýi bet aldaryndaǵy ekinshi buırattyń bıigine shyǵyp qaraǵanda, álgi otyrǵan kıiz úılerdiń arjaǵynda turǵan mashınalardyń pesh moıyndary kókke soraıyp, Qarsaqpaı zaýyty kórindi...

8

QARSAQPAIDA.

AIYRYLYSQAN JOL AÝZYNDA

Kesh... Qarsaqpaı zaýyty.

Qarsaqpaı zaýytynda bas geologtyń járdemshisi bolyp Ahmet Orazbekuly isteıtin edi.

Otar men Nıaz sol ózderiniń ashynalary — geolog Ahmettiń páterinde jatty.

Ahmettiń páteri — kádimgi dala zaýytynyń alasaraq úıindegi eki-úsh bólmeli jasaýsyz ǵana páter bolatyn.

Kúndegideı bir keshte kógildir shynyly ondyq lampanyń jaryǵymen úsheýi otyr. Biraq búgin Otar júrmek, sondyqtan Ahmettiń. dombyrasyn Nıaz shertip án salyp otyr. Áni, óleńi Nıazdyń óz shyǵarmasy, — álgi, 1919 jyly Ahmet pen Otarlarǵa Tanabaı úıinde aıtqan óleńi.

Nıaz óleńin, ánin alǵash shyǵaryp aıtqandaı, barlyq jan sezimin jumsap, oı-qıalyn aspanǵa shyrqatyp, kók muqıtyna shalqytyp aıtyp berdi. Onyń aqyryn túıilip jazylǵan qas pen qabaǵy, qaraker kózi aınadaı jaltyrap, keıde názik munarlanyp jasaýrap, keıde tunjyrap tereń oıǵa batyp, keıde gaýharsha jaltyldap ot shashyp, jan kúıiniń tolqynyn kórsetip otyrdy.

Olardyń esine saǵymsha sapyldap ótken kúnder — Tanabaı aýyly túsip otyrdy. Tanabaıdyń semiz qazy men qartasy, araq-sharaptary, qumar qylatyn ıisi ańqyǵan sary qymyz, qonaqtaryn kútip júrgen Tanabaıdyń qyzy men qatyny qıaldaryna keldi.

Al Nıazdyń qıalyna uzyn ergen qap-qara shashty, dóp-dóńgelek móldir qara kózdi Ǵaını kelip, kez aldyna kók shybyqsha buralyp ketpedi...

— Shirkin, Tanabaı úıiniń qazysy men qartasy, sary qymyzy eske tústi-aý!.. Keń jaılaý... Alqaraker órtendi ópic... Tomarly sý, uzyn aqqan ózen. Qamystary sýdyraǵan móldir sýly, úırek, qazdary qańqyldaǵan, moıyndary quryqtaı aqqýlary mańqıyp syńqyldaǵan shalqar kól... Kóldi aınala otyrǵan ylǵı aq aýyldy elder... Kók shalǵynǵa tikken kesteli, syrly aq aýyldy, aq úıler. Kókke tóselgen qyzyl ala shashaqty jibek kilemder, kilem ústinde jibek kórpe, onyń ústinde otyryp ishken sary qymyz, jegen baǵlan eti!.. Shirkin-aı!.. — dedi Otar kókeıi kesilgendeı.

— Eshteńe etpes, qaıǵyrmańdar!.. Kórermiz áli, aldymyzda talaı kúnder bar, áli talaı kúresermiz, kúreskende endi basqa tásildermen kúresermiz, sóıtip aqyrynda ózimizdikin ózimiz qaıtaryp alarmyz!.. — dedi Ahmet qaırattanyp.

Ahmet ishinen óziniń bul qaırattanǵan sózine yrza bolyp qozǵalyp, sol jaǵyna moınyn buryp qarap qoıdy.

Úsheýi óleńin qoıyp, sóılesip túregelgende Otar Ahmetpen, Nıazben taǵy da qosh aıtysyp, qoldaryn ustasty...

Otar júrip ketkennen keıin Nıazdy Ahmet zaýytqa jumysqa kirgizdi.

Nıaz slesar-ustalyq; masterskoıynyń bir sehynda isteıtin boldy.

Nıaz óziniń biletin, súıetin jumysyna kirgen soń jáne kerekti jaqsy aspaptar qolyna túsken soń, iske berile isteıtin boldy.

Masterskoıda úlken kólikter gý-gý etedi. Pesh qýysyna, kórik aýzyna úıip salǵan kómirler qyp-qyzyl bolyp jaınaıdy. Qaınaǵan qyzýy betti sharpyp kúıdire jalaıdy. Shoktaǵy som temirler qyp-qyzyl bolyp balqyp, aqshyl tartyp ushqyn atady. Uzyn sapty qysqashpen bir jumysker bala jigit shoqta jatyp qyp-qyzyl bolyp shyjyǵan temirdi qysyp alyp, ushqyn attyryp úlken qurysh tóske salady. Nıaz qurysh balǵamen shyjyǵan temirdi dúrsildete uryp, ılegen nansha sozǵylap, jumyrlap, qyrlap kerekti formaǵa, kerekti túrge salady. Temirdi temirmen ıleıdi. Temirdi temirmen kesedi Nıaz...

Pýl is te Nıazdy qanaǵattandyrmady. Nıaz suranyp júrip mashına bólimine shyqty.

Qarsaqpaı zaýyty bir kishkene buırattyń ózekshesinde. Ázektiń soltústik jaq betkeıi bıikshe shoqy. Sol bıikshe shoqynyń ústinde Qarsaqpaıdyń mashına qurǵan zaýyty bar. Al tómengi ózekshede zaýyttyń qyzmetkerleri turatyn úıleri, mekemeleri bar.

Zaýyttyń ózi, mashına qurǵan jeri álgi bıikshe shoqynyń ústinde. Shoqynyń ústinde mashınalardyń uzyn pesh moıyndary kókke sozylyp, qoıý tútinderdi aspanǵa býdaqtatady. Mashınalar gúrsildep, jańa jegilgen myń par attarsha týlaıdy. Gúrsildegen mashınalardyń temir dóńgelekteri sartyldap, júgirip aınalyp zyryldaıdy. Mashınanyń aıqysh-uıqysh qaıys tartpalary jylansha oralyp, sýsyldap júgiredi. Sol mashınalardyń ortasynda bir mashınanyń tutqasyn ustaǵan Nıaz mashınany basqylap, tizgindep turady. Súıtip, Nıaz kún sanap ósip, kún sanap ilgerilep, mashınany meńgere berdi.

Birazdan soń Nıaz úlkenderge ashylǵan keshki mektepke oqýǵa tústi. Oqýdy da jan-tánimen súıip oqydy. Ásirese esep ǵylymyn súıip oqıtyn boldy. Oqý Nıazdy onan saıyn ósirdi. Onyń ishi-syrty birdeı esip, qalyptana bastady. Nıaz jumyskerlerdiń kezine túsip, aýyzǵa ilikti. Ony joldas jumyskerleri jaqsy kóretin boldy...

Kúnderdiń birinde Nıazdy zavkom shaqyrdy.

«Seni zavkom shaqyrady!» degende Nıaz, nege shaqyratynyn aıtpaǵan soń sál elendeńkirep qaldy.

«A, meni nege shaqyrady eken?» — dedi ishinen.

Nege shaqyrǵanyn bilgisi kelgen saıyn Nıazdyń kúdiktenýi kóbeıe berdi.

Zavkomǵa kele jatqanda Nıazdyń kúdigi ýaıymǵa aınaldy.

«A, bul nege shaqyrady?..» — dedi ishinen kúdiktenip, ýaıymdap.

— A, Nıaz!.. Keldiń be? — dedi zavkom, Nıaz úıge kirip, onyń ústeliniń janyna kelgende.

— Ia, keldim, — dedi Nıaz basyńqy daýyspen.

— Nıaz, seniń oqyǵyń kele me Máskeýge baryp? — dedi zavkom. — Sen óziń jaramdy zerek balasy ń, oqysań adam bolar ediń.

Nıazdyń qaraker kóziniń ottary jaltyldap oınady.

— Oqyǵym keledi... Biraq qalaısha?.. Qashan?.. Qandaı oqý? — dedi Nıaz.

— Qalaısha bolýshy edi!.. Oqyǵyń kelse jiberemiz, barasyń da oqýǵa túsesiń! Barǵyń kelse kúni búginnen bastap jiberemiz! Bizge, mine, qaǵaz kelip otyr, «jumyskerlerden eki jas jigitti Máskeýge «Rabfakqa oqýǵa jiber» degen, — dedi zavkom.

— «Rabfak?..» Ne oqytady onda?.. Ne bolady?.. — dedi Nıaz.

— Ne oqytýshy edi... Bárin de oqytady!. Rabfaktan oqyp shyqqan soń, shyraǵym, ne bolam deseń, — sol bolasyń!.. Rabfaktan joǵary oqý joq!.. Odan oqyp shyqsań, bolǵyń kelse dırektor, basqarýshy, partkom, komısar, komandır, revtrıbýnal, — kim bolam deseń de, bola beresiń!.. Rabfak degen oqý, shyraǵym, qazir sondaı bolǵan!.. — dedi zavkom.

Nıazǵa qarap:

— Nemene barasyń ba? — dedi zavkom taǵy da. Nıaz azyraq kóńili tolqyp, oıyn bekite almaı:

— Jaqsy, aqyldasaıyn! — dedi.

Zavkom:

— Kimmen aqyldasasyń? — dedi.

— Jaı... erteń kelip aıtarmyn! — dep Nıaz qozǵalyp, esikke qaraı buryldy.

Zavkom ańyraıyńqyrap qarap otyrdy. Nıaz oılanyp, burylyp shyǵyp ketti. Zavkom Nıazdyń artynan qarap, aqyryn basyn shaıqady:

— A, qandaı jaramdy, zerek jigit, oqýǵa barýǵa aqyldaspaq bolady... á? — dedi zavkom tamsanyp.

Nıaz geologtyń orynbasary Ahmetke keldi, Ahmetke zavkomnyń sózderin aıtty. Ahmet biraz oılanyp turyp, qatań, únmen:

— Bar!.. — dedi.

Nıaz qýandy.

Bir-eki kúnnen soń Nıaz Máskeýge, rabfakqa júrýge jınaldy.

Zavkom bastyǵy oǵan dokýment jazyp otyrdy. Onyń, aldynda, ústelge minbeleı túregep Nıaz turdy.

Zavkom Nıazǵa:

— Seniń ákeńniń esimi qalaı edi? — dedi. Nıaz azyraq sasqalaqtap:

— Jantemir!.. Jantemir!.. — dedi.

Zavkom:

— Jaraıdy, «Nıaz Jantemiruly» bolyp jazylady ǵoı!..

— Solaı!

Zavkom qaǵazdy jazyp, mórin basyp, Nıazǵa berdi. Nıaz qaǵazdy alyp, qol ustasyp qosh aıtysyp shyqty.

Nıaz endi júrýge jınalyp bolyp, kishi geolog Ahmetpen qoshtasyp turdy. Ahmet pysyqtap aqyl aıtyp:

— ...Qazirgi ýaqytta alýǵa múmkindigi bar nárseniń bárin ala berý kerek! Barlyǵyn paıdalaný kerek!.. Biraq álgi meniń aıtqandarymnyń bárin eshýaqytta esińnen shyǵarma? Árqashan esinde bolsyn: jurt ne dese, o desin, qashan da jaý — jaý bolady, qandasyń — baýyryń bolady!.. Al endi, jolyń bolsyn! Hatty jıi jazyp túr. Álgi meniń aıtqanymdy umytpa! Qosh!.. — dedi jigerlenip.

Ekeýi qatty qol alysty. Nıaz burylyp, túıinshegin alyp jóneldi. Óziniń aıtqan qaıratty sózderine, jigerli únine Ahmet taǵy da súısinip, basyn qısaıta kóterip, oılanyp turdy.

Ózindeı bir jas jigitpen Nıaz Máskeýge jóneldi...

9

TÓŃKERİS İSİ

Súıtip, eki-úsh jyl ótti. Jyl mezgilderi oz qalpynda dóńgelenip, aınalyp ótip jatyr. Biraq zaman kórinisteri, turmys salttary birtindep ózgerýde. Mine, taǵy da jaz. Nura ózeniniń boıy. Tanabaı aýyly. Tanabaı aýylynda edáýir ózgeris bolǵan. 1920 jyly qalanǵan negizirgelerdiń ústinde qazir ájeptáýir úıler tur. Ol úıler: mektep, aýrýhana, dárihana, Bolystyq Atkom keńsesi. Olardyń aldynda taǵy da eki-úsh shıki qyshtan salynǵan úıler tur. Olar: kooperatıv jáne sondaılar.

Barlyq jańa salynǵan úılerdiń mańdaılarynda jazýly temir taqtalar ornatýly tur. Kooperatıvtiń, janynda aýyl sharýashylyǵynyń mashınalary. Bolystyq Atkomnyń aldyndaǵy atbaılarda baılaýly attar túr. Attyly-jaıaý qazaqtar da júr. Aýyl ústinde, aýyl mańynda qara-qura da, qybyrlaǵan jan da kóbeıińkiregen. 1920 jyly aýyl qasyna otyrǵyzǵan jińishke kók órim shybyqtar da sodan bergi eki-úsh jyldyń ishinde edáýir boılap ósip, baý-aǵash bolyp qalǵan... Mine, sol baý-aǵashtardyń qasynan úsh jasar uly — Óz erkińdi jetelep Ǵaını ótti. Ǵaınıdiń kórinisi de ózgergen. Kıimderi yqsham — qalasha. Ǵaını balasyn jetelep mektepke kelip, mektep esiginiń taqtaı satysyn tyqyldata basyp, ishke kirip ketti...

Mekteptegi tatar qyzy muǵalıma men Ǵaını Bolkom partıa men Bolatkom janynda áıelderdi uıymdastyrýshy bolyp isteıdi...

Mine, mektepte muǵalıma bir top eresek balalarǵa esep úıretip tur. Tik turǵan úlken esepshot. Muǵalıma esepshottyń qasynda ár túrli esepti shotqa qaǵyp kórsetip tur. Eresek balalar esep-shotqa qarap, esepti dápterlerine jazyp otyr. Balalardyń shetinde Ǵaını da otyryp, muǵalımanyń janynda otyrǵan úsh jasar uly da muǵalımanyń qaqqan esebine tesile qarap otyrdy.

Al Bolystyq atqarý komıtetke tóraǵa Ybyraı usta edi. Hatshy — Balken degen jańa jigit edi.

Atkomnyń tórgi bólmesinde ekeýi bir qaǵazdy qarap otyr. Ybyraı usta múlde ózgergen. Ústi-basy tazarǵan. Kıimi bútindelip, ózi óńeıgen. Ekeýiniń ústine Tanabaı kirdi. Tanabaı burynǵysyndaı emes — uıań. Qaltasynan nalog qaǵazyn alyp, mal sany artyq jazylypty dep kórsetip, kózimen aqyryn arbap turdy.

Ybyraı qaǵazǵa qarap:

— Bul kop mal emes qoı, onan da nalogyńdy tezirek salsańshy! — dedi.

— Joq, myna zańǵa jatpaıtyn jas maldardy iri mal qylyp jazǵanyn aıtam... Áıtpese, «tóleı ber» deseńder, tóleı beremiz ǵoı! — dedi Tanabaı.

— Tóleı berseıshi! — dedi Ybyraı. Tanabaı burylyp, aıandap shyǵyp ketti.

— Aı, osy shamaly nalogty da tólegisi kelmeıdi-aý! — dedi Ybyraı basyn shaıqap.

Hatshy Balken ezý tartyp kúldi.

10

Nıaz Máskeý baryp, rabfakqa kirip oqı berdi.

Ol kún sanap oqýdyń satysyna órlep, bar kúshin, bar qaıratyn tek oqýǵa ǵana jumsady.

Ol oqý kitabyn qolynan tastamaı, rabfaktyń, bıik úıiniń bıik tik satysymen órimdeı jas jigittermen birge kún saıyn joǵary órleı berdi.

Bilim alyp, oı júıesi keńýimen birge onyń syrt qıapaty da jyl sanap ózgere berdi.

Rabfakty bitirgen jigitterdi shyǵaryp salǵan úlken jıylysta Nıaz maqtaý alyp bitirgenderdiń qatarynda boldy. Rabfakty bitirip ol Jer keniniń ınstıtýtyna kóshti.

Nıaz endi qalyń, kitaptardy qabattap ustap, oqý úıiniń burynǵydan da bıik mármár tas satysymen kún saıyn joǵary órleı berdi. órleı berdi.

11

Taǵy eki-úsh jylda Nıaz ken ınstıtýtyn bitirýge aınaldy. Ol kún saıyn kabınette ken zertteıtin, ken qazatyn saıman, aspaptardyń tetikterin úırenip, damyl almady. Laboratorıada jer kenderiniń neshe túrlerin qarap tekserip, olardyń aıyrýyn úırenip, tynym tappady.

Bir demalys kúni birsypyra oqýshylar ınstıtýttyń da otyrdy. Nıaz bir oqýshy qyzben gazet oqyp otyrdy. Gazettegi: «Qazaqstanda iri baılardyń — jarym feodaldardyń maldaryn, múlikterin konfıskeleý týraly» habardy oqyp otyrdy.

Oqýshy qyz Nıazǵa joldastyq-dostyq shyraımen qarap otyrdy. Gazettegi habardy oqyp otyryp, Nıazdyń esine Tanabaı tústi. Tanabaıdyń top-top maldary, tabyn jylqylary, qoraly qoılary esine tústi.

Tanabaıdyń aýyly, Ǵaını esine tústi... 1919 jylǵy alǵash Ǵaınımen súıiskeni esine tústi... Jaz kúni... Aýyl... Ózenniń boıy... Jasyl japyraqty qalyń taldardyń arasy. Japyraqtary aqyryn ǵana qozǵalyp, anda-sanda kók órim taldar bir-birine bastaryn ıip, sybyrlasyp qoıady. Ózenniń sýy kókpeńbek, móp-móldir. Aqyryn ıreńdep, shymyrlap aǵady. Ózenniń ýaq maıda, merýert qumdy, saıaz jaıqynynda oınaǵan balyqtar. Kók japyraq jamylǵan, sulý symdaı taldardyń, aralarynda jasyrynbaq oınaǵandaı, butaqtan-butaqqa ushyp-qonyp, eki-ekiden suńqyldap, ózen boıyn jańǵyrtyp, jyrlap oınaǵan kókekter. Ózenniń sýatynda jaldap, shurqyrasyp sý iship, sýdyń kók ıirim tereńinde syryldap júzgen jylqylar... Solardyń qasynda, taldardyń japyraqtarynyń arasynda jasyrynǵan Ǵaını men Nıaz. Ekeýi birin-biri súıgen... Ǵaını...

— Ne oılanyp qaldyń, batyr jigit? — dedi Nıazǵa qasyndaǵy oqýshy qyz oınap.

Nıaz esi kirgendeı, qozǵalyp qyzǵa qarap:

— Áı, Marýsá-aı!.. Sen túsinbediń ǵoı, qazir men týyp-ósken jer, qıyrsyz ken, dala, taýly salalardy sondaı kórgim keledi, sen oǵan túsinbeısiń ǵoı!.. — dedi.

— E, nege túsinbeıin, men de ózimniń týǵan Ýkraınamdy tamasha jaqsy kerem!.. Nesi bar! Endi keshikpeı ınstıtýtty bitiremiz. Buryn patshanyń aıdaýymen bizdiń Shevchenko jer aýyl barǵan Qazaqstanǵa endi men ózim tilenip birge baryp, ádemi keń dalalary men qıyrsyz shubalǵan taýlaryńdy aralap, onyń qymbat baılyqtaryn memleketke taýyp beremin. Sonsoń, bizdiń Ýkraınaǵa da baryp, onyń ólsheýsiz qyzyqty jerlerin aralarmyz! — dedi oqýshy qyz.

Nıaz qyzǵa shattana qarap:

— Súıtip, baramyz ǵoı? — dedi.

— Ákel qolyńdy!

Ekeýi shattanǵan zor úmitti shynymen bir-biriniń qoldaryn qysty...

12

Kúzdiń, basy. 1928 jyl.

Tanabaı aýyly — aýdan ortalyǵy.

Ortalyq aýylda burynǵy salynǵan bes-alty jańa úıden basqa taǵy da birneshe úıler salynǵan.

Búgin aýdan ortalyǵynyń qybyry jaıshylyqtan góri shapshańyraq. Jınalyp otyrǵan top-top jurt. Búgin aýdanda iri baılardy konfıskelep, al, aýdan ortalyǵynda, burynǵy oz aýylynda Tanabaıdy konfıskelemek bolyp jatyr.

Kún bult, salqyndaý...

Tanabaıdyń qoıy men jylqysyn topyrlatyp, dúsirletip aýyl ústine aıdap ákep ıirdi. Jınalǵan jurt ereýildesip túregep, maldardyń qasyna kelip turdy. Keıbir kedeıler lepire qımyldap júr.

Okrýgten kelgen ýákil men Aýpartkomnen partkom, atkom bastyqtary shyqty. İshterinde Ybyraı men Ǵaını bar. Olarmen birge birsypyra kedeıler, jalshylar shyqty. Ǵaınıdiń denesi burynǵydan ósken. Tolyńqyrap, qataıyńqyrap, beti ashań taryp, shyraıy sýyńqyraǵan sıaqty. Kıimdi múlde qalasha kıingen.

Ybyraı áli Atkom toraǵasy, raıkom partıa hatshysy — jańa adam. Okrýgten kelgen ýákil — Boranbek. Onyń qolynda sary bylǵary dorba. Ústinde sur kıim. Ol sońǵy jyldarda oqyp, bıyl okrýgte qyzmette...

Bári Tanabaıdyń úıine keldi. Tanabaıdyń qysqy aǵash úıi de tigýli túr edi. Úıinde Tanabaıdyń ózi men qatyny ǵana otyrǵan bolatyn. Bastyqtar kirip kelgende baı men báıbishe túregep turdy.

— Káne, baı, endi bizge myna úı múlikterińizdi korsetińiz! — dedi raıkom hatshysy.

— Kórsetetin ne bar deısiz, joldas!.. Qazaqta ne múlik bolady, aıaǵymen júrgen maldan basqa!.. Bar «múlik» degen múlik — osy úıdegi jınaýly turǵan da. Ana ábdireler... Myna Ybyraı da, ana okrýgten kelip turǵan Boranbek te biledi... Ózderińiz kórip, laıyq degenderin ala berińizder, mine kiltteri, — dep Tanabaı ilýli turǵan bir kiltti alyp, Aýpartkom hatshysynyń qolyna berdi...

Tanabaıdyń úı múlikterin talqandap aqtaryp qattady. Jaratqan nárselerin biryńǵaı shyǵaryp aldy.

Bári tysqa shyǵyp, jınalǵan kedeılerdiń ortasyna mıtıń ashty. Okrýg ýákili topqa soz sóılep, konfıskeniń mánisin baıandady. Baı taby men kedeı tabynyń kúres túrlerin sýrettedi. Óziniń Tanabaıǵa qalaı jalshy bolyp, odan qalaı adam qataryna kirip, oqyp, endi mundaı bolǵanyn aıtty. Kedeılerdi endi burynǵydan da myqtyraq kúreske shaqyrdy. Kedeıler súısinip shýlasyp, maquldap sózder sóıledi...

Sóıtip, úsh-tórt saǵatta Tanabaı konfıskelenip bitti...

Birazdan soń qoldaryna uzyn shybyq alǵan ne uzyn quryq alǵan salt atty kisiler, han talaǵandaı ǵyp, ekiden-úshten úıir-úıirimen, bólek-bólek qyp, Tanabaıdyń jylqylary men qoılaryn dúsirletip, shapqylatyp qýalasyp júrdi...

Tanabaı men báıbishesin jer aýdardy.

13

NIAZ GEOLOG

Jaz mezgili. Tús kezi. Kún ystyq.

Kógergen keń dalany, kólbegen jondardy kókteı ótip, shubalǵan, jylansha ıreńdegen qara jol. Qara jolmen jalǵyz avtomobıl asyǵa dúrsildep, shańyn burqyratyp zymyrap keledi. Aınalada qybyrlaǵan jan joq. Tek kósilgen keń dala, kólbegen jondar, keı jerlerde shoqylar kórinedi. Avtomobılde otyrǵan eki adamnyń biriniń qaraker kózi sol jerlerge telmire qaraıdy... Tanyp kele jatqandaı qaraıdy.

Zymyrap kele jatqan avtomobıldiń jóninde tep-tegis japan dalada kógerip, naızadaı bolyp shoshaıyp, bir jalǵyz shoqy kórindi. Shubalǵan, ıreńdegen qara jol sol shoqyǵa qaraı sozylyp asyp jatyr.

Avtomobıl qara joldyń tozańyn quıyn soqqandaı býdaqtatyp, kókke ushyryp, zymyraı júıtkip álgi jalǵyz shoqyǵa lezde jetip kelip qaldy.

Naızadaı shoshaq, ádemi shubar ala tasty, jalǵyz shoqynyń túbine úsh shatyr tigip, jer burǵylap, ken izdegen bir qos adam jumys istep jatyr edi.

Avtomobıl zymyrap kelgen boıymen qara joldan burylyp, jaıyraq júrip, jumys istep jatqandardyń qasyna toqtady. Shań-shań bolyp avtomobılden eki kisi shyǵa keldi. Onyń biri — ken bilimpazy, geolog, jasy otyzdar shamasyndaǵy qazaq jigiti edi. Búl — geolog Nıaz Jantemiruly bolatyn.

Ekeýi ústi-bastaryn qaǵynyp, betterin sıpalap, jer burǵylap jatqandarmen amandasty.

Sóılesip, istelip jatqan jumystardy, burǵylanǵan jerden shyqqan topyraq, tas zattaryn kórip, birsypyrasyn oramalǵa túıip alyp, endi qalaı burǵylaý tásilin aıtyp, Nıaz qasyndaǵy joldasy jáne eki-úsh kisimen birge shatyrlarǵa keldi. Shatyrǵa kelip sóılesip, shaı qaınattyryp iship, tynyǵyp, keshki salqynmen iske kiristi.

Sol arada birneshe kún jatyp, ár jerdi burǵylap, aqyrynda Nıaz bir burǵylaǵan jerden túsi dáme qyldyratyn bir tastardyń synyqtaryn taýyp, oramalyna orap shatyryna alyp keldi. Shatyrda jalǵyz otyryp álgi tas synyqtaryn zerttedi. Qasynda jaıýly jer kartasy jáne bir qaǵazdar jatyr. Tas zattaryn zertteı otyryp, bir ýaqytta onyń qýanǵan kózderi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Tez oılanyp, bir myqty toqtamǵa kelgendeı bet shyraıyn sýytyp basyn ızep qoıyp, tysqa shyǵyp, shopyrdy shaqyrdy.

— Júremin, avtomobıldi daıynda! — dedi ol kelgen shopyrǵa.

Kaıta shatyrǵa kirip, ken tastaryn oramalǵa myqtap túıip bylǵary dorbaǵa salyp, aldyndaǵy jaıýly jer kartasyn qaryndashpen bir belgiler soǵyp jáne bir qaǵazǵa taǵy da bir belgi tartyp, olardy da jınap búktep portfeline salyp, aýzyn bekitip, kıine bastady.

Qarsaqpaı zaýyty. Zaýyttyń, úıleri burynǵysynan kóbeıgen... Jańa úıler salynǵan.

Kún keshkirgen mezgil.

Jańa salynǵan úılerdiń birine shańdanǵan bir avtomobıl kelip toqtady. Avtomobılden túse qalyp, bylǵary dorbasy men portfelin alyp, bir qolymen ústi-basynyń shańyn tez-tez qaǵyp, Nıaz júgire basyp úıge kirdi.

Aýyz úıde qyzmetker áıelmen amandasyp:

— Gennadıı Petrovıch úıde me? — dedi ol.

— Úıge kirińiz! — dedi qyzmetker áıel.

Gennadıı Petrovıch Semenov — eski tanys, qazir Qarsaqpaıda bas geolog bolyp isteıtin. Ol Nıazdy kútip otyrǵandaı qýanyp qarsy aldy.

— A-a, joǵary shyq!.. Joǵary shyq!.. Den saý!.. Sheshin, men shaı qoıdyraıyn! — dep Semenov aýyz úıine shyǵyp, qyzmetker áıeline «shaı qoı, tamaq daıarla» dep buıyryp keldi.

— Al, qalaı, ne jańalyǵyń bar?.. — dedi Semenov birdeme kútkendeı.

Bylǵary dorbasy men portfelin buryshtaǵy ústelge qoıyp, sheshinip bolǵan Nıaz kóńildi túrmen:

— Jańalyq sol, altyn taýyp keldim! — dedi Semenovqa.

Semenov qylt etken tyshqan kórgen mysyqsha, kózin tigip selk etkendeı jula qımyldap Nıazdyń qasyna jetip keldi:

— A?..

Semenovtyń óńi, qımyly, úni, shyraıy bári birtúrli bolyp ózgere ketkenine Nıaz sál yńǵaısyzdanyp, endi ne deýge oılanyńqyrap úndeı almaı qaldy.

Semenov birtúrli jasyryn shyraımen, kózin Nıazǵa ejireıtińkirep, qolymen ymdap, «aýyz úıde júrgen qyzmetker áıel estip qalmasyn» degendeı esik jaqty kórsetti. Nıazǵa Semenovtyń ymy endi «altyn dep dybystap aıtpa!» degendeı boldy.

Semenov ury qıapatyna túsip, shapshań jympyldap esikti bekitip kelip, Nıazdyń qasyna jabysa otyryp, sybyrlap surady:

— Qaıdan?

Nıaz Semenovtyń ymyna, únine baǵynǵan sıaqtanyp, muǵlimine jaýap bergen shákirtshe:

— Shubar tasty degen jerden! — dedi. Nıaz bylǵary dorbasynyń ishindegi oramalǵa túıgen ken tastaryn alyp kórsetti...

Ekeýi otyryp endi altyn kenin zertteýge kiristi...

15

Sol jyldarda Qazaqstan basshylarynyń túrli isterdegi qatelikterin keńes úkimetiniń jaýlary — aram qulyqty jemqor-qýlar, qara basynyn paıdasy úshin momyn eldi jylatqan sumdar paıdalanyp, eldi búldire bastaǵan kezi edi... Mine, sol kezdegi buzyqtardyń kóp isteriniń biri mynadaı edi.

Úsh ótirik «belsendi» bir aýylǵa baryp, qotannyń shetine jurtty jınap jıylys ashty. Erkek, áıel, bala-shaǵalar qotannyń shetinde jınalyp otyrdy. Úsh ótirik belsendi «jıylys júrgizip» otyr. Biri turyp sóz sóılep túr.

— Endi, qazir eski-qusqy jınaýǵa buıryqty oryndaý kerek!.. Túsindińder me?.. Ár úı eki put súıek jınap berýge mindetti. Jaman eski kıiz, qurym-ysyrma berýge, bir pardan eski rezeńke kalosh jınap berýge mindetti!.. Túsindińder me?.. Al kimde-kim... kimde-kim muny oryndamasa, kontr bolyp sanalady. Ondaılarǵa tıisti sharalar qoldanylady!.. Túsindińder me?..

Otyrǵan jurttyń biri turyp:

— Joldas, bul qalaı bolar eken, búl aıtqanyńyzdyń ózi? Úı basyna eki put súıek taba almasaq, bir jaqtan satyp alamyz ba, qaıtemiz?.. Ondaı súıek satatyn jerdi bizge aıtyp berseńiz jaqsy bolar edi?.. — dedi.

— Ia, ıa!.. Durys-durys! Sony aıtyńyzshy? Sony aıtyńyzshy? — desti jurttyń birsypyrasy.

Ótirik «belsendi» shamdanǵan sıaqty yzǵarlandy:

— Ondaı qısyq sózdi qoıyńyz! Qaıdan tapsańyzdar, odan tabyńyzdar! Buıryq boldy — oryndaısyzdar! Áıtpese ózderińiz bilesizder ǵoı ne bolatynyn!

— Al rezeńke kalosh taba almaǵanymyz qaıtemiz?.. Osy otyrǵandardyń, kóbi týǵaly rezeńke kımegender, al bular qaıdan tabady eski rezeńkeni? — dedi taǵy da bireý.

Ol sózge de bolmady úsh jalǵan belsendi...

Erteńinde, osy úsh ótirik belsendi úsh atty sabyltyp, basqa kózge tópelep, dúrsildetip aýdan ortalyǵyna keldi.

Úsheýiniń attary monshaqtaǵan ashshy terge shomyp, tanaýlaryn deldıte dem alyp, ilgerili-keıindi ızendep, entigip turdy...

. Kooperatıvtiń janyndaǵy úlken kıiz úıden yńyldaǵan separatordyń kúıi estiledi. Kıiz úıdiń ishi maı sasıdy. Úı ishinde ornatylǵan úlken separator júrip tur. İrgelerinde úlken bóshkeler, betondar jınalǵan. Separatordy eki qatyn kezek-kezek aınaldyryp, bir shúmeginen qaımaq, bir shúmeginen qaımaǵyn aıyrǵan shalap sút aǵyzyp túr. Úıdiń ishinde shelektep sút ákelgen qatyndar. Qatyndar sútterin kezegimen separatorǵa quıyp ótkizip, alyp ketip jatyr. Bir jas jigit ár áıeldiń ákelgen sútiniń, mólsherin qolyndaǵy dápterine qaryndashpen jazyp tur. Áıelderdiń kóbi jazyp turǵan jas jigitpen jazylatyn sútiniń mólsherine talasyp, daýystaryn qatty-qatty shyǵaryp ursysyp qalady.

Úıge salpy aýyz Ábdilde kirdi. Bul sút, maı jumysyn basqaratyn endi sol ekeni kórindi. Úıge kirgen salpy aýyz Ábdildeniń turpaty qanǵa toıyp taıtańdaǵan baıdyń tóbetiniń turpaty sıaqty.

Bir áıel salpy aýyz Ábdildege úı ishine sút jetpeıdi dep muńyn aıta bastady. Ábdilde qabaǵyn túıip aldy. Jáne eki-úsh qatyn jamyrasyp sol sıaqty aryzyn aıtty.

— Bir sózdi qaıta-qaıta aıta beretinderiń ne osy? — dedi Ábdilde ars etken tóbetshe.

Úıge álgi úsh ótirik «belsendi» kirdi. Ábdilde olarmen jampańdasyp qaldy. Áıelder taǵy da qyńqyldap, úı ishterine sút jetpeıtinin shaǵyp tur. Ábdilde qatyndarǵa:

— Ne qyl deısinder maǵan, senderdiń sıyrlaryńdy sútsiz qylǵan men be?.. Balalaryna sút jetpese, men beıneýat pa? «Zagotovkany» kim toltyrady, sender sút bermeseńder!? — dedi qaharlana aqyryp.

Sol sekýndte sút úıine Ǵaını kirip keldi. Bári soǵan qarasa qaldy. Qatyndardyń Ǵaınıdi kórgende bet shyraılary qaırattanyp ketti. Salpy aýyz Ábdilde men úsh jalǵan «belsendini» izdep kelgendeı Ǵaını solarǵa tóne qarady.

— Munda tur ekensińder... Qatyndardyń sútin mólsherden artyq alyp, maıyn ózińiz paıdalanǵandyǵyńyz úshin siz endi ornyńyzdan alynyp, jaýapqa tartylatyn boldyńyz, — dedi ol Ábdildege.

Ábdildeniń quty qashyp qaltyrap ketti. Qatyndar dýyldasyp jamyrasyp, qýana sóılep, Ǵaınıdiń estirtken sózine yrza bolyp, Ábdildeni balaǵattap tabalady, Ábdilde qaltyraqtap Ǵaınıǵa «naqaqtyǵyn» aıtty.

Endi Ǵaını úsh jalǵan belsendilerge qarady:

— Shyraqtarym, senderdiń de naýqanda úkimetke dushpandyq istep júrgenderińdi raıkom men aýatkom estip, senderdi de jaýapqa tartýǵa tapsyryp jatyr, — dedi.

Ol úsheýiniń de quttary qasha qaldy...

Birazdan soń Ábdilde óz úıinde álgi úsh ótirik belsendilermen úıme tabaq semiz etti ortalaryna alyp, qasqyrsha jep-iship otyrdy. Bir maıly jambasty «belsendiniń» biri tabaqtan alyp, analarǵa qarap:

— Osyndaı bolsyn zagotovka! — dedi kúlip.

Bári etti jalmandaı shaınap, qarqyldap kúlisti...

Sol kezde olardyń ústine mılısıa bastyǵy kirip keldi. Otyrǵandar úrpıise qaldy.

— Ábdilde, siz tutqynǵa alynasyz... Sizderden de jaýap alamyz, — dedi mılısıa nachalnıgi. Endi tórteýiniń de quttary qashty.

16

Qarsaqpaı zaýytynda, Ahmettiń páterinde: Ahmet, Otar, Semenov, Nıaz tórteýi qyzý-qyzý keńesip otyr. Tórteýiniń aldynda, ústel ústinde altyn kenniń synǵan tastary jatyr:

— Joq, bul naǵyz zıankestik bolady!.. Bildirý kerek te, muny qazyp shyǵara bastaýdyń daıarlyǵyna kirisý kerek!.. Bizdiń mindetimiz súıtý!.. — dedi Nıaz qyza sóılep.

Ózgeleri Nıazdyń búl sózine ashýlanyp ursyp, tús-tustan oǵan dúrse qoıa berdi.

— Sen, esalań kisishe sóıleısiń ǵoı!.. Kim úshin, ne úshin yntalanyp otyrsyń?! — dedi Otar.

— Joq, Nıaz, bizdiń mindetimiz aıtý emes, bizdiń mindetimiz — bul kendi bolashaqtaǵy jaqsy kúnderge saqtaý!.. — dedi Gennadıı Semenov.

— Bul da óziniń «belsendiligin», keńes úkimetine «shyn tilektes» ekendigin kórsetkisi keledi! — dedi Ahmet keketip.

— Ia, ıa! Búl keńes úkimeti úshin yntalanyp otyr! Keńesshil bolaıyn degen eken! — dedi Otar.

— E, bolsa qaıtedi?... Qazir Keńes Odaǵy sıaqty kóp jerdi bılep otyrǵan úlken eldiń sharýashylyq negizi ózgertilip jatyr. Sharýashylyq burynǵy eski soqyr soqpaǵynan qazir mashınalanǵan jańa jolǵa salynyp, mashına jasaıtyn úlken óner dúkenderi qurylyp jatyr... Sol ózgerip, jańalanyp jatqan eldiń biri — Qazaqstan, — deı berip edi Nıaz.

— Sen, naǵyz agıtproptyń ózi bolǵan ekensiń! Umytqan ekensiń qyzyldardyń alǵash kazak aýlyna kelgen kúni kimderge tıip, kimderdi qorlaǵanyn! — dedi Otar, Nıaz sózine úlken renish bildirip, ashý shaqyryp.

Sol kezde bireý esik qaqty. Kórshiniń áıeli Lena eken. Sóz bólindi. Úıde otyrǵandar jym-jyrt bola qaldy.

17

1932-JYL

Qarańǵy tún, Ahmettiń páteri. Esik ishinen bekitilgen. Ahmet pen Otar alańdap, urylarsha jymyp kúıbeńdep, shúberekpen eki vıntovka, bir nagandy súrtip otyr. Oraǵan patrondardy alyp qaraıdy. Semenov qozǵalaqtap, ústel ústine jaıǵan bir qaǵazdy qarap otyr.

Bireý esikti tyq etkizip, tyrnap qalǵandaı boldy. Ahmet selk etip, kóz sharasy úlkeıińkirep, esikke qarady. Onyń kózinen azyraq qoryqqandyq kórindi. Onyń artyqsha úreılenip esikke selk etip qaraı qalǵany ózgelerdi de eriksiz esikke karatty. Bir nárse azyraq sybdyr etip, birdeme edenge syldyr ete túskendeı boldy...

Ahmet kózin úlkenirek ashyp:

— Adam! Tyńdap túr! — dedi.

Onyń bul sózdi tunshyqqan sybyrmen aıtqandyǵy ózgelerdi de azyraq úreılendirdi. Endi bári de tyńdaı qaldy. Bári de esik jaqqa qarap, qorqyńqyraǵan shyraımen tyńdaı qalǵanda Ahmetti úlken úreı bılep áketti. Ahmet pen Otar myltyqtary men oqtaryn tez tyǵa qoıdy.

— Esikti ashyp qaraý kerek! — dedi Otar sybyrlap.

— Ia, ıa! Qaraý kerek! — dedi ózgeleri de sybyrlap.

— Bar, sen — úı ıesisiń ǵoı, esikti eptep baryp ash ta qara! — dedi Otar Ahmetke.

Ahmet baryp esikti ashýǵa qoryqty. Bári de Ahmetti jumsady. Ahmet barmady. Otar turyp Ahmetti esikke qaraı ıtermelep: «bar, bar!..» — dedi, biraq Ahmet Otardyń ıtermelegenine bolmaı, tyrmysyp barmady. Otar ashýlanyp, Ahmetti kúshpen súıretip esikke alyp baryp, esikti tez ashyp jiberdi. Otar esikti jyldam ashyp jibergende, ar jaǵynan bir mysyq sekirip úıge kirdi. Barlyǵynyń kózderi badyraıyp ketti. Otar tez esikten shyǵyp, ar jaǵyn qarap, eshteńe taba almaı úıge kaıta kirip, kúlip, esikti ishinen bekitti. Barlyǵy da kúldi. Tek Ahmet qana azyraq uıala jymıyp túregep turdy.

Otyryp, manaǵydaı taǵy da óz jumystaryna kiristi. Taǵy da shúberekpen myltyq tazalap, ústel ústine qaǵazyn jaıyp qarap otyrdy. Biraq bulardy taǵy da eleńdetti.

Bireý aqyryn terezeni qaqty. Úıde otyrǵandardyń bári de selk ete tústi. Endi shyn qorqyp bári bir-birine qarasty.

Terezeni bireý taǵy da qaqty... Endi olar myltyqtary men oqtaryn tez tyǵa-tyǵa qoıdy. Semenov jazyp qarap otyrǵan qaǵazyn jasyrdy. Terezeniń, qalyń perdesiniń bir jaq shetin syryp qaraǵan Ahmet bir bóten adam men terezeniń túbinde turǵan Nıazdy tanı ketti...

Esikti ashty. Nıaz úıge kirip amandasyp, qasyna ertip kelgen áıelmen úıdegilerdi tanystyrdy.

— Sizge kelgen geolog Marýsá, menimen birge oqyǵan edi... Jańa ǵana kelip túsipti, — dedi Nıaz. Úıde otyrǵandar Marýsámen amandasyp, sóılesip otyrdy...

Qarsaqpaıda, geolog Ahmettiń páterinde: Ahmet, Gennadıı Semenov, Otar úsheýi keńesýde edi. Otar birtúrli jaısyzdanyp sandalyp, ersili-qarsyly jyldam basyp júr. Otardyń qolynda gazet. Túri buzylyp, eni qashyp, keıpi bitip birtúrli keıigen. Anaý ekeýiniń de keıpi onsha kóńildi kórinbeıdi.

Otar tura qalyp, Ahmet pen Semenovke:

— Momentpen paıdalana almadyq!.. Momentpen paıdalana almadyq!.. Ótkizip aldyq!.. Ótkizip aldyq!.. İlǵı sheginshekteı berdik!.. Endi bári byt-shyt boldy!.. Endi eshteńe de bolmaıdy!.. — dedi.

Sony aıtyp:

— A-aı! — dep bir qolynda turǵan gazetti ekinshi qolymen salyp qaldy.

Ahmet pen Semenov te kóńilsiz oıda otyrǵan boılarymen Otardyń sózin maquldaǵan sıaqtanyp otyrdy...

18

Almaty qalasy. Jańbyr jaýyp kún shaıdaı ashylǵan. Áýe tup-tunyq, tap-taza, jibekteı jumsaq. Kóktegi kún jer ústin altyn nurǵa qaryq qylyp tur. Qalany, dalany, qala syrtyndaǵy uzynnan jatqan, tóbesi karly Alataýdy, qalanyń túp-túzý keń, uzyn kóshelerindegi tizilip. kekke sozylǵan, kek japyraqtarǵa bólengen bıik aǵashtardy kóktegi kún altyn nuryna shomyldyryp, jaltyratyp altyndaǵan. Zeńgir aspanda, bıikte qaqtaǵan bederli kúmisteı, áredik juqa bulttar qalqıdy. Alataýdyń kórinisi tamasha: birsypyra bult taýdyń basyna uılyǵyp, aq shalmasha, taýdyń belýarynan ıyqtaryna deıin oralyp túr.

Qubyladan kúnshyǵysqa qaraı sozylyp, bıikteri qasqyrdyń azýlaryndaı azýlanǵan Alataýdyń kókke sozylǵan bastary, qar basqan shyndary, aq sáldeleriniń shetteri jazylyp, saıabyrlap, belderine, ıyqtaryna oralǵan, kókjasyl shapandy qojalarsha, kókke qarap túr...

Uzynsha boıly, qara murtty, qarasur qazaq búgin kúni boıy Almatynyń qasıetterine, onyń kórkine toıa almaı ylǵı qaranýda edi. Ústinde sarǵylt jibek kóılek, basynda súr qalpaq, qolynda sary bylǵary portfeli bar ol, Federasıa parkynyń taý jaq burysh kezinde, kazak teatrynyń mańdaıyna qarsy túr. Ol endi en aınalaǵa, qalaǵa, kóshelerge, taýǵa qaraýdan toımaıtyn sıaqtanyp tur. Mine, ol sonaý bastaryn aq kar basqan, ıyqtaryna aq torǵyn bulttar oralǵan Alataýǵa, Almatynyń túp-túzý, kep-keń kóshelerine qarady. Kósheleriniń eki jaǵynda qaz-qatar tizilip, jelbiregen qalyń jasyl japyraqtarǵa oranyp, kókke boılaǵan bıik záýlim aǵashtaryna qarady, sol qaz-qatar tizilgen aǵashtardyń túpterimen kóshe-kósheniń eki jaǵynda syldyrap, buralyp aqqan aryqtardyń sýlaryna, altyn nuryn Almatyǵa alaboten mol tókken kóktegi altyn kúnge qarady.

Súıtip, ol jumsaq áýege denesin qushtyryp qarap turdy.

Bul — geolog Nıaz edi.

Onyń qasynan bir-eki kazak jazýshylary ótti. Onyń bireýi Aınazar degen jazýshy Qarsaqpaıǵa kelgende Nıazben tanysqan edi, amandasyp ótti.

— Qarap tursyń ba?.. Ylǵı dalaly jerlerde júrip kelgen soń Almatynyń kórkine toıa almaı tursyń-aý, á? — dedi Aınazar aıaǵyn toqtaı basyp.

— Ár jerdiń qasıeti ózinshe ǵoı... — dedi Nıaz kúlip.

— A-a, ras, sen kóbinese jerdiń astyna, tasy men topyraǵyna qaraısyń ǵoı... Shókken túıedeı bir altyn tapsań eken!.. — dedi Aınazar jazýshy kúlip júre berip.

Jazýshylar ótip ketken soń Nıazdyń qasynan bir top kazak stýdentteri kúlisip, sambyrlasyp sóılesip ótti. Nıazǵa qarsy qarap turǵan kazak teatrynan birneshe qazaq ártisteri shyǵyp, jattaǵan pesalarynan yńyrsyp án salysyp, Nıazdyń qasynan ótti. Uzyn shashty ártis qyzdyń kózi Nıazdyń kózimen qarsy atysqan sadaqtyń oǵyndaı qadalysty. Nıazdyń bet shyraıy buzylmaı, altyn kenine qaraǵandaı qadala qarady... Qazaqtyń atty polkteri — birneshe jigit atpen ótti.

Balalar úıinde tárbıelengen bir tústi kıingen bir top balany eki tárbıeshi, biri aldynda, ekinshisi artynda, tizilip-shubaltyp alyp kele jatty. Balalar aqyryn qosylyp, óleń aıtyp kele jatyr. Endi, bulardy kórgende Nıazdyń barlyq nazary osylarda boldy. Tizbektelip, qaz balapanyndaı shubalyp, aqyryn qosylyp, óleń aıtyp kele jatqan balalarǵa qarap, Nıaz jyly shyraımen kúlip turdy. Balalar Nıazǵa tipti qoly jetetindeı, taıanyp óte bastady. Tanymaıtyn aǵanyń jyly shyraımen kúle qarap turǵanyń kórip, balalar da oǵan aýyzdaryn ashyp, kúlisip ótip jatty. Keı balalar óte bergende, Nıazǵa burylyp qarap bara jatty. Súıtip, balalar shubalyp qasynan ótip jatqanda kósheniń ortasymen bir avtomobıl kelip buryshqa toqtady. Balalarǵa nazary aýǵan Nıaz avtomobıldi baıqamady. Shopyr avtomobıldi baqyrtyp Nıazdy ózine qaratyp, kelgenin korsetti. Esin jıyp alǵandaı jyldam qozǵalyp avtomobılge ketip bara jatyp, Nıaz balalarǵa qarap kúlip, «qosh» aıtqandaı qolyn kóterip, qolynyń ushyn ebelektetti. Oǵan balalar da kúlisip, «qosh» aıtqandaı olar da qoldaryn kóterip, ebelektetip, burylyp qaraı-qaraı ketti...

Nıaz avtomobılge otyryp kele jatyp kóterilgen kóńilin basa almaı jan-jaǵyna qarana berdi.

19

Qarsaqpaı zaýyty. Zaýyt úıleriniń ortasyndaǵy alań jerde jınalǵan jurt. Mıtıń. Mıtıńidegi jurttyń kópshiligi jumyskerler.

Kún eńkeıińkiregen, biraq ystyqtaý.

Shoqynyn ústindegi kúrsildegen zaýyt mashınalarynyń uzyn moıyndarynan qoıý, qara tútin býdaqtaıdy.

Jınalyp antalaǵan jurttyń ortasynda, minbede Mırzoıan sóz sóılep túr. Aınala ıin tiresip tyńdap turǵan jurttyń ishinde Semenov, Ahmet, Otar, Marýsá, Nıaz — beseýi de bar.

Jurt sózdiń ár jerinde dý etip kóńildenip, qoldaryn shapalaqtap qoıady.

«...Mekenderinen kóship ketkender qazir jınalyp jatyr, — dedi Mırzoıan, — olarǵa azyq-túlik jáne basqa da járdemder berilip, ózderi ne memleket kásiporyndaryna, ne kolhozǵa ornalastyrylyp jatyr. Panasyz balalar jınalyp, olar úshin bosatylǵan úılerge ornalastyryldy. Olar endi jaqsylap tárbıelenedi!..» — degende jurt qyzý túrde dýyldasyp uzaq qol shapalaqtasty. Jurt qol shapalaqtasyp jatqanda, Otardyń kúshigin aldyrǵan qasqyrdyń kózindeı, jasyl ushqyn shashqan tikendi kózderi qol shapalaqtap turǵan Nıazdyń qýanysh oty jaltyldaǵan, búrkit qabaqty qaraker kózimen ushyrasty. Nıaz búrkitshe qabaǵyn túıip aldy. Otardyń kózine naızadaı qadalǵan Nıazdyń qaharly kezi onyń qaınaǵan qastyq otyn sý sepkendeı basty... Mırzoıannan keıin birneshe kisi sóıledi.

Nıaz da endi shyn nıetin bildirgisi keldi. Eriksiz barǵandaı minbeniń qasyna kelip sóz surap, minbege shyqty.

Ol óziniń qaıda turyp, qaıda ósip, aýyldan qalaı shyǵyp, qalaı oqyp, adam bolǵanyn aıtty. «Keńes úkimeti bolmasa, biz sıaqtylar ómiri muqtajdyqtyń tyrnaǵynan shyǵa alar ma edi?» — dedi.

«...Búl kúnge sheıin túrli sebeppen jumysqa bilek sybanyp kirispesek, keıbireýlerimiz tipti ishimizden qarsy bolyp ta júrsek, endi biz silkinip, aldymyzǵa túzý qarap, adal nıetimizben sybana qımyldap, keńes elin órkendetý jolynda tynbaı isteýimiz kerek... Men geolog, — altyn izdeý retinde burynǵymnan on ese artyq qaıratpen isteýge ýáde etem! Kóbeıtemiz altyndy! Beremiz altyndy!» — dedi qyza sóılep Nıaz.

Jurt qol shapalaqtasty. Nıazonan saıyn qyzyp:

«...Qazaqstannyń eski basshylyǵynyń asyra silteýshilik qatelikterin ana turǵandardaı zıankester paıdalanbaq boldy... Paıdalanyp ta júrdi...» — dedi Nıaz qolymen kórsete shańqyldap.

Nıazdyń: «ana turǵandardaı» dep qolymen kórsetkenderi: Semenov, Ahmet, Otar edi. Tyńdap turǵan jurttyń bári dýyldap qozǵalysyp, Nıazdyń qoly kórsetken álgi úsheýine qarady. Arttaǵylar typyrlasyp, kóterilisip, sozyla qarady...

Minbe basyndaǵy zaýyt bastyqtary da, uıym bastyqtary da eleńdesip, álgi úsheýine qarasyp, ózara qozǵalysyp qaldy.

Mıtıń tarqaǵannan keıin birazdan soń Nıaz zaýyt úıleriniń ortalyq kóshesimen kúnbatysqa qaraı kele jatty.

Kún batýǵa taıanǵan edi. Batýǵa taıanǵan kún qyzyl altyn tabaqtaı bolyp, shuǵylasy shashyrap, alystaǵy jonnyń shoqtyǵyna qyrynan baryp tur edi...

Tórt-bes jas jumysker — komsomoldar, komsomol qyzdar júgirip, daýystasyp Nıazdy qýyp jetti. Qoldarynda gıtar, mandalın jáne qazaq dombyrasy bar. Bári de qazaq balalary. Nıazben amandasyp, kúlisip qamalap turdy.

— Nıaz aǵaı, búgin radıodan konsert bermek edik. Soǵan qatysýyńyzdy suraǵaly ádeıi sizge keldik! — dedi orta boıly, ashańdaý, qarasha komsomol.

— Ne deıdi! Qoı, oıbaı, men eshteńe bilmeımin! Meni ánshi dep júrsińder me! — dep Nıaz qoldarymen jasqaǵandaı siltelep kúldi.

Jastar bolmady.

— Aǵaı, bizge osyndaıda járdem tıgizbegende, qaıda tıgizesiz! Siz ándi jaqsy salady deıdi ǵoı! — dedi bir orta boıly, sopaqsha betteý, sursha qyz.

Nıaz oǵan da bolmady, basyn alyp qashqandaı kúlip aınala qozǵalaqtady. Jastar da jamyrasa sóılep, qaýmalap turyp aldy.

Aqyrynda Nıaz kónip, qarasha komsomoldyń qolynan dombyrasyn alyp, shertip kórip, radıoǵa barmaq bolyp ýaǵda berdi.

— Biraq dombyrańnyń shegin jańartyp, ondap ákel, — dedi ol balaǵa júrip bara jatyp.

Kún batqan kezde Ahmettiń páterinde Ahmet pen Gennadıı Semenov sóılesip otyr edi. Ekeýi daǵdaryp, turmys tuıyǵyna tirelgen sıaqty. Úıge Otar kirip keldi. Úıdegi ekeýi eleń etip:

— Óı, sen kete almadyń ba? Nemene?.. — dedi.

— Kete almadym... Ketkenmen, endi qaıda barasyń? Báribir endi eshteńe shyqpaıdy! — dep Otar otyra ketti. Bári biraz tunjyrap, úndespeı otyryp:

— Endi ne bolar eken? — dedi Ahmet.

— E, qaıtemiz, ne bolsa o bolsyn! — dedi Semenov. Sol kezde úıge GPÝ-diń úsh qyzmetkeri kirip keldi...

Radıo taratatyn úıde, mıkrofonnyı aldynda jyrlap, on shyrqap, kúı shertilip jatty. Dıktor áıel «r nómirdi túsindirip aıtyp turdy.

Nıaz buryshta, birneshe jastardyń qasynda daıyndalyp, dombyra ustap otyrdy. Mıkrofonnyı aldynda jyrlap turǵan qyz bolysymen, mıkrofonnyń aldyna uıalyńqyrap Nıaz keldi. Dıktor áıel ony da «tanystyryp» aıtty.

Nıaz dombyrany shertip yrǵaltyp án salyp qoıa berdi. Onyń jyrlaǵan áni — jan syry sıaqty umytpaı júretin óziniń bala kúninde Ǵaınıǵa arnap aıtqan súıgen óleńi men áni edi...

Nıazdyń yrǵaltyp salyp otyrǵan ánin búkil Qazaqstanǵa, búkil Keńes Odaǵyna, búkil jer-dúnıege Qarsaqpaı radıosy naızaǵaıdyń. oǵyndaı taratyp turdy. Qarsaqpaı zaýytynan aıtyp otyrǵan Nıazdyń búl ánin sol mınýtinde búkil Qazaqstannyń ár túkpirindegi adam tyńdap otyrdy. Barlyq Qazaqstan túkpirimen birge ony Nıazdyń oz aýylynda da (Tanabaıdyń aýylynda da) kazirgi aýdandyq ortalyqtaǵylar da tyńdap otyrdy.

Mine, Tanabaı aýylyndaǵy aýdan ortalyǵy. Mine, klýb, mine klýb pen mektep shatyrlaryndaǵy jelilesken uzyn bıik radıo syzyqtary, radıo antenasy. Mine, klýbtyń bir bólmesi — qyzyl buryshta, terezeniń aldyndaǵy ústelde turǵan radıoprıemnık. Ústelge jabysa radıoprıemnıktiń aldynda Ǵaını radıo tyńdap otyr. Basyna, qulaqtaryna radıonyń qulaqshynyn kıgen. Ǵaınıdiń bet shyraıy áýeli «jaı qyzyq kórip» tyńdap otyrǵandyǵyn kórsetip otyrǵan edi.

Birazdan soń Ǵaınıdiń bet shyraıy, kóz túri birden ózgerip, ne shoshynǵan, ne abdyraǵan, ne qýanǵandaı kóz sharasy bir kezde úlkeıe qaldy. Jannyń sezimniń, abdyraý, alasurý, ótkendi eske túsirý, sasqalaqtap, shydamsyzdaný, en, qymbatty joǵaltqan zatty tabý, shattaný, qaltyraý, úmit qylý sıaqty qubylystarynyń kóleńkeleri Ǵaınıdiń barlyq dene qımyl, bet shyraı, kóz qubylysynan kórine qaldy...

Qarsaqpaıda radıo mıkrofonnyń aldynda otyrǵan Nıaz qaraker kózi jaltyrap, dombyrany shertip, yrǵaltqan ánmen myna óleńin aıtqan edi:

Talpynyp baılaýly kus qaǵynǵany,
Shańqyldap muńyn aıtyp shaǵynǵany,
Erkimen ushyp júrgen qulash jazyp
Emes pe, uıalasyn saǵynǵany!..

Nıazdyń bul óleńin Nura boıynda aýdan ortalyǵy bolǵan burynǵy Tanabaı aýylynda, aýdan radıosynda abdyrap Ǵaını tyńdap otyrdy...

Qaraımyn qaraıǵanǵa mal ma eken dep,
Ózendi órleı bitken tal ma eken dep.
Aı jaryq terezeden men qaraımyn,
Qalqajan tóseginde bar ma eken dep.
Qalqajan tóseginde balbyraıdy.
Almadaı eki beti albyraıdy.
Betine aı sáýlesi nuryn tógip,
Tósekten jibek shashy salbyraıdy, —

dep yrǵaltty Nıaz taǵy da Qarsaqpaıda otyryp. Al Nura ózeniniń boıyndaǵy burynǵy Tanabaı aýlyndaǵy aýdan radıosyn tyńdaǵan Ǵaını qaltyraǵan qolymen dápterine birdemeni qaryndashpen jyldam-jyldam jazyp otyrdy.

Qarsaqpaıdyń konserti bitkennen keıin Ǵaını dápteriniń arasynan qaǵaz ben bir konvert alyp, jyldamdatyp hat jazyp, konvertke salyp jelimdep, ádirisin jazyp, júgirip alyp shyǵyp, aýdan Atkom bosaǵasynyń syrtyndaǵy poshta jáshigine aparyp saldy...

21

1934-JYL

Qıyrsyz ken, kólbegen jazyq dala. Sol dalanyń ortasynda naızadaı shoshaq, shubarala tasty, ádemi shoqy. Bul jer — álgi Shubartasty degen, buryn Nıaz zerttep burǵy salyp altyn tapqan jer. Qazir endi bul jerde is qyzý túrde júrip jatyr. Jumyskerlerge baraktar salynǵan. Birneshe kerekti burǵylaý mashınalary ornatylǵan. Shatyrlar tigilgen.

Aınala qara-qura bolyp qybyrlap, jumys kún sanap ulǵaıyp jatty.

Túske taıanǵan mezgil edi.

Jumys istep jatqan jumyskerlerdiń aralarynda Nıaz ben Marýsá ekeýi de júr. Baraqqa otyn tasyp kele jatqan bir-eki jumyskerdiń qosylyp shyrqasyp salǵan ánderi áýeni aqyryn ǵana dyńyldatady.

Nıaz jerde tizesine bir dápter qoıyp, qaryndashpen birdeme jazyp otyr. Qasynda turǵan Marýsá eńkeıip, onyń jazǵanyna qarap tur. Ekeýiniń qasynda — motosıkl men kýrer.

Nıaz jazýyn bitirip, jazǵan qaǵazyn búktep konvertke salyp, motosıkl janynda turǵan kýrerge berdi. Kýrer hatty alyp, bylǵary dorbasyna salyp, motosıkline minip dúrsildetip zymyrata jóneldi.

Nıaz qarap turyp, jetisken shyraımen qolyn kóterip:

— Beremiz altyndy! — dedi únin kóterińkirep. Sony aıtyp Marýsáǵa qarap joldastyq shyraımen kúlip, Marýsányń ıyǵyna qolyn saldy:

— Berdik qoı altyndy, Marýsá? — dedi. Marýsá da jetisken shyraımen kúlip:

— Beremiz altyndy! — dedi.

Birneshe kúnnen soń, motosıklmen kýrer Nıazdar jumys istep jatqan jerge qaıtyp keldi.

Marýsá jumys basynda edi de, Nıaz shatyrda ken tastaryn tekserip kórip otyr edi, kýrer Nıazǵa bir-eki hat ákep berdi. Hattyń birin Qarsaqpaı radıosynda dırektor bolyp isteıtin áıel jazǵan eken. Ekinshi hat, sol radıodaǵy dırektor áıelge Nura ózeniniń boıyndaǵy aýdan qyzyl buryshynda isteıtin Ǵaınıdan Nıazǵa tapsyrylsyn dep kelgen hat eken.

Nıaz áýeli bilmeı osy hatty ashyp oqydy. Hattyń bir jolyn oqyǵan soń kózderi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Nıazdyń beti de, túneýgi kúngi Ǵaınıdiń betindeı sol mınýtinde myń qubyldy.

«Ǵaını!..» degen esim onyń aýzynan eriksiz atyp shyqty.

Ol birese qýanysh, birese abdyrap, birese qorqyńqyrap ta ketti ...

22

ON BES JYL...

1935-JYL

Jazdyń bir jelsiz kúni...

Qarsaqpaı zaýytynan Sarysý ózenin janaı órlep shubalǵan qara jol. Osy joldan butaqtanyp, Sarysýdyń ár jerinen Nura ózenine qaraı burylatyn taǵy da bir qara jol bar. Sarysýdan Nuraǵa qaraı burylatyn sol joldardyń birimen bir avtomobıl burqyratyp, dúrsildete zymyrap kele jatyr.

Aınala birde aqqutannyń ádemi saparlaryndaı jelbiregen aq seleýli dala, birde qyzyl buıra tobylǵyly, jasyl qońyr Qaraǵandy adyrlar, shoqylar, taýlar, birde kókala qamysty kólder, birde saryala jon belester kezdesip qalyp jatyr. Keı jerlerde qystaýlar qaraıyp kezdesedi.

Avtomobıl sondaı jerlerdi aralaı zymyrap, shubalyp kókteı ótip, ıreńdegen qara jolmen ańyratyp keledi.

Avtomobılde shopyrdan basqa eki adam keledi. Ekeýi de aınaladan kózderiń almaı qaraıdy. Ekeýi sóılesip qoıady. Biraq kózderin ylǵı tóńirekten almaıdy. Kúnshyǵys jaqtaǵy jondardan qybyrlaǵan qalyń mal kórindi. Qos-qos jylqy, qora-qora qoılar...

Birazdan soń ıreńdep, bir belden asqan jolmen avtomobıl belge shyǵa kelgende, ar jaǵynan úlken kesteli tabaq sıaqtanyp Aqqýly kóli kórindi. Avtomobılde otyrǵan ekeýdiń bireýi munartyp, shalqyp jatqan Aqqýly kólin kórgende, qaz kórgen lashynsha, qozǵalyp qarady. Kóldiń aınalasynda kıiz úıli aýyldar joq. Kúnshyǵys jaq jaǵasynan úlken qystaý sıaqty, jańa salynǵan qala kórindi. Kóldiń aınalasynan, ár jerden shoshaq-shoshaq úıilgen pishender kózge shalyndy. Kúnbatys, ońtústik jaǵalarynan qybyrlap jatqan kop mal kórindi. Avtomobıl jonnan tómen qaraı zyrlap, kóldiń soltústik jaǵyn aınalǵan jolmen kele jatty. Jana salynǵan samohod arbanyń joldary aıqysh-uıqysh kezdesken. Qolmen qatarlasty. Kólden zyrlap oza berdi. Soltústikten, Nura ózeni jaǵynan kólge qaraı túsken jana qara jol kezdesti. Avtomobıl kele jatqan jol eki tarmaqtaldy. Eki tarmaq joldyń qaısysyna túserin bilmeı avtomobıl jaıyraq júrdi. Sol kezde jańa jolmen kólge qaraı bettegen ekinshi bir avtomobıl burqyratyp shyǵa keldi.

— Á, avtomobıl ǵoı mynaý. Mynaý kóldegi sovhoz ǵoı, soǵan kele jatyr ǵoı sirá, jolyǵaıyq! — dedi burynǵy avtomobıldegi eki adamnyń biri shopyr men joldasyna daýystap.

Eki avtomobıl qarsyma-qarsy zyrlap kele jatyp, bir-birine daýystady. Burynǵy avtomobıldegi adamdar: «toqtańyzdar!» — degendeı qoldaryn kóterdi.

Eki avtomobıl toqtasyp, ekeýinen de eki-ekiden tort kisi túse-túse qaldy. Bir-birine qarasyp, amandasyp taıanysty. Nura jaqtan kólge qaraı kele jatqan avtomobılden túsken eki adamnyń biri — shyqshyttaryna narkúmistenip aq kirgen, aınalasyn qyryqqan qara buıra saqaldy, túkti qoıý qabaq, túzý muryndy, orta boıly, jalpaqtaý deneli, qaratory kisi. Qolynda eski qara portfel, aıaǵynda etik, ústinde kirleý súr kóılek, belin qaıys belbeýmen býǵan, basynda súr kepki. Ekinshisi de sol sıaqty kıingen: aıaqta etik, úste súr kóılek, belde sary bylǵary belbeý, basynda surǵylt fýrajka, qolynda sary bylǵary jol dorbasy bar. Ózi orta boıly, jaýyryndy, erbıgen, seldirleý qara murtty, jasy otyz jetiler shamasyndaǵy qarasur kisi. Bul ekeýi ana avtomobılden túsip, bulardyń qasyna kelgen eki kisige qarap amandasyp turdy. Al ana ekeýiniń biri bulardy shyramytqandaı qadala qarap:

— Meni tanymaı tursyzdar ǵoı deımin! — dedi kólge qarap kele jatqan ekeýiniń qoldaryn ustap.

— Biz sizdi tanı almaı turmyz! Qaı jaqtan kele jatyrsyz? — dedi álgi narkúmisteı qara buıra saqaldy qazaq.

— Tanymaısyzdar ma?.. Sizder de ózgeripsizder. Men — Nıazbyn! — dedi uzynsha boıly, qyryqqan murtty, qaratory jigit.

— Á?! Oıbaı-aý, ne deıdi, eı?.. A, solaı ǵoı!.. Nıaz!.. — dep kólge qaraı kele jatqan ekeýi Nıazdyń qolyn qaıtadan ustaı-ustaı alyp, qalbalaqtap, qýanyp qaıta-qaıta amandasty.

Aqqýly kólge qaraı avtomobılmen kele jatqan ekeý — Ybyraı usta men Boranbek edi. Narkúmisti qara buıra saqaldy Ybyraı bolatyn. Búl Aqqýly kólge ornaǵan sovhozdyń dırektory edi. Boranbek onyń saıası bólim bastyǵy. Al Sarysý jaqtan kele jatqan avtomobılden túsip turǵan ekeý — geolog Nıaz ben Marýsá edi.

Tórteýi eki avtomobıldiń arasynda, qalyń betegeli jonnyń. ústinde birsypyra sóılesip turdy.

— Jaraıdy, endeshe, bizdiń sovhozǵa qaıtarynda soǵatyn bolsań, keshke biz aýdanǵa qaıta barǵanda, asyqpaı otyryp áńgimelesemiz ǵoı! Oıpyraı, qazaqtyń álgi: «kebin kıgen kelmeıdi, kebenek kıgen keledi» degeni osy eken-aý! — dedi Ybyraı, áli de óziniń kóterilip alǵan kóńilin basa almaı.

Boranbek balasha qýanyp, arsalaqtap otyrdy.

— «At aınalyp qazyǵyn tabady» degen emes pe, jalań aıaq shar kezgen qara bala kúninde ketip ediń, mine, endi ken mamany bolyp kaıttyń! — dedi Boranbek.

Endi birazdan soń tórteýi ýaqytsha qosh aıtysyp, avtomobılderine ministi.

— Búgin anyq kelesizder ǵoı, ana aýyl-aýdanǵa? Jolyǵysamyz ǵoı? — dedi Nıaz taǵy da Ybyraı men Boranbekke pysyqtap.

— Ia, ıa, keshten qalmaımyz! Raıkomde jumystarymyz bar. Jolyǵysamyz, jolyǵysamyz! — dedi Ybyraı men Boranbek. Súıtip, eki avtomobıl eki jaqqa qaraı júrip ketti...

Avtomobıl júrip otyryp Nuranyń kópir ótkelinen ótip, ekinshi jaǵyna shyǵyp, jaǵanyń oılaryndaǵy qalyń kókoraı shalǵyndardy aralaı júrip, dóńeske shyǵa bergende burynǵy Tanabaı aýyly endi bir qala sıaqtanyp kórindi. Aýyldyń aınalasynda úıilgen, turǵyzǵan, shoshaıtqan qara-quralar kóbeıgen. Jazyqtar aıǵyzdanyp taqtalanyp jyrtylyp, ár túrli egin salynǵan. Ár jerde qybyrlaǵan adamdar kórinedi. Arǵy adyrda qybyrlaǵan maldar júr. Bir butaq jolmen aýyldan shyǵyp kele jatqan júk tasıtyn avtomobıl, endi bir jerde jorǵalap aıandap kele jatqan traktor jolyqty.

Avtomobıldegi Nıaz ben Marýsányń tóńirekke, qybyrlaǵan qara-quralarǵa qaraýdan kózderi talmady.

Aýdandyq ortalyqqa (burynǵy Tanabaı aýylyna) avtomobıl zyrlap jetip keldi.

Aýdan ortalyǵynda, ol kúni qybyrlaǵan halyq kóbirek edi. Ol kúni demalys kúnniń bir meıramdaýy edi.

Mine, aýyl ortasyna avtomobıl zyrlap kirdi. Sońǵy eki-úsh jyldyń ishinde taǵy da birneshe ádemi jańa úıler salynǵan. Baý-baqsha ádemilenip gúldengen, aǵashtary kóbeıgen.

Avtomobıl Aýatkom aldyna toqtady. Atkom mańynda júrgen adamdar qaraı qaldy. Avtomobılden jolaýshylarsha kıingen, qoldaryna bir-bir sary bylǵary dorba ustaǵan bir erkek, bir áıel: Nıaz ben Marýsá shyǵa keldi.

Aýyl adamdary jınalysyp qaldy. Kóbi jańa adamdar. Nıaz bireýdi izdegendeı, jańa dúnıege kelip tańyrqaǵandaı aınala qarap túr.

Ǵaını keldi.

Ortadan bıik boıly, otyz úsh-otyz tórt jasty, taza kıingen, dóp-dóńgelek qara kózdi, qap-qara qasty, sulý sursha áıel móldirep, Nıazdyń betine qarap turdy. Bul, 1919 jylǵy Ǵaını emes, sondaǵy Ǵaınıǵa óte uqsas. Biraq ashyq, jigerli júzdi, salmaqty, túp-túzý boıly, sulý symbatty, Nıazǵa óte jaqyn adam sıaqty, qymbatty týysqan adam tárizdi kórinip turdy.

Ǵaınıdiń aldynda da ortadan bıik boıly, otyz bes-otyz alty jasty, jaýyryndy, nyǵyz, salmaqty, qyrsha muryndy, qaraker kózdi, qoıý qabaqty, saqalyn qyrǵan, qara murtyn qysqartyp qyryqqan, qaratory erkek turdy. Bul, 1919 jylǵy Nıaz emes, biraq sondaǵy Nıazǵa óte uqsas. Ásirese qasy men qabaǵy, qaraker kózi... Ǵaınıǵa bul dýnıedegi eń qymbatty, eń jaqyn, eń súıikti adam sıaqtanyp kórinip turdy.

Ol Ǵaınıǵa qolyn sozdy:

— Ǵaını!.. Ǵaını!

— Nıaz!.. — dedi.

Ekeýi de ishterinen sasqalaqtap, júrekteri atsha týlasyp amandasty.

Taǵy da bir-birine qarasyp, qýanyshtaryn jasyrǵandaı, ezýlerin tartysty. Biri-birine aıtarlyq soz taba almaı turǵandaı boldy. Olardyń qastarynda, ekeýinen kózin almaı tynysyn tartyp, Marýsá telmirip turdy.

Nıaz eki áıeldi bir-birimen tanystyrdy. Eki áıel abyrjyńqyrap, biraz jaısyzdanyńqyrap bir-birimen amandasty.

— Áıelińiz shyǵar? — dedi Ǵaını, áreń shyqqan únmen Marýsány.

— Ken qyzmetkeri... Geolog... Menimen bir jerde qyzmet isteıdi!.. — dedi Nıaz.

Marýsá Nıazdyń betine abdyrańqyraı qarady.

Sol kezde Ǵaınıdiń qasyna moınyndaǵy pıoner galstýgi jelpildep, on tórt-on bes jasar bir erkek bala júgirip jetip keldi. Bala júgirip kelip bir qolymen Ǵaınıdi qushaqtap, Nıazǵa qaraı qaldy.

Nıaz burynǵydan da qatty abyrjyńqyrap, júregi úlbireńkirep Ǵaınıdan surady:

— Sizdiń balańyz ba?.. Seniń balań ba?..

— Ia!.. Seniń balań!.. — dedi Ǵaını. Sony aıtyp Ǵaını balasyna:

— Nege amandaspadyń?.. Seniń ákeń mynaý kelip turǵan!.. Amandas! — dedi.

Bala onsha saspaı amandasty. Nıaz qatty abyrjyp, qozǵalaqtap, balanyń basynan sıpap:

— Naǵyz jigit bolǵan eken ózi! — dedi. Ǵaını úlken óksikpen aıtqandaı únmen:

— On bes jasta ǵoı! — dedi.

Ǵaını sóziniń árbir dybysyn salmaqtap aıtty.

Nıaz:

— Ah, on bes jyl!.. — dedi.

Ǵaını qolymen jańa úılerdi jáne 1920 jyly jas shybyqtan otyrǵyzǵan baýdy kórsetip:

— On bes jyldyń ishinde mine aýyl da úlken ózgerdi!.. Áne — baý, 1920 jyly jas órim shybyq kúninde otyrǵyzǵan ósimdik, qazir úlken, zor aǵash bolyp tur... On bes jyl buryn búl aýylda mynaý mektep, mynaý radıo, anaý aýrýhana, dárihana, raıkom, atkom, klýb, traktor, avtomobıl sıaqty nárselerdi jurt oılap pa edi!.. — dedi.

Nıaz baýdyń kók-jasyl japyraqqa oranyp, qatarlasa tizilgen butaqty, bıik, zor aǵashtaryna kóz tigip kókiregi tolqyǵan teńiz jaǵasyndaı qozǵala tolqyp, ózi sıaqtanǵan balaǵa qarady. Ǵaınıǵa, taǵy da baýǵa, balaǵa, mektepke, radıonyń syryqtary men antenasyna qarady.

Onyń jasaýraǵan qaraker kóziniń aldynda jerden shyǵa kelgendeı nemese kókten túse qalǵandaı bolyp, Ǵaını, qyzyl galstýkty ózi sıaqty bala, jańa úıler, radıo syryqtary men antenasy, baýdyń tigilgen bıik aǵashtary turdy...

Sol kezde bir top pıoner — oqýshy balalar katar tizilip, dabyl qaǵyp, kishkene kerneı, sybyzǵy tartyp, Lenınniń sýretin kóterip anandaı óte berdi.

Ǵaınıdyń balasy tura júgirip, pıonerlerge baryp qosyldy. Bala Nıaz ben Ǵaınıǵa qarady.

Nıaz jymıyp kúlip, balaǵa qarap qolyn kóterip, sálem etti.

Bala da arsalaqtap kúlip, qolyn kóterip, sálem etti.

Nıaz Ǵaınıǵa:

— Esimi kim? — dedi.

— Óz erkiń!.. — dedi Ǵaını.

Nıaz túsinińkiremeı:

— Á-á, búl qaı eldiń sózi!.. Qaı eldiń esimi? — dedi.

— Bul — qazaqsha: «óz erki» degen sózden alynǵan. «Avtonomıa» degen sózdiń qazaqsha mánisi! — dedi Ǵaını.

Nıaz máz bolyp, eki ezýi eki qulaǵyna jetkenshe kúlip:

— A-a solaı ma!.. — dedi.

— Ia, — dedi Ǵaını.

Nıaz basyn shaıqap:

— Ia, on bes jyl! — dedi.

1935 jyl, 22-shilde.

Almaty.

---