InfoHub Logo

Kún surǵylt salqyn edi. Túrsiz Betpaq búgin tym túrsiz edi...

Sulý ekeýimiz bir kúni álgi Aqbergen degen jigittiń aýlyna keldik. Munyń aýly eki-úsh úı eken. Aqbergen álgi Mádibektermen Aqmolaǵa baryp, el sońynan bir qos bolyp kelgen bes kisiniń biri. Sulý ekeýimiz attan túsip, attarymyzdy úıdiń beldeýine baılap, Aqbergenniń úıine sálem berip kirip keldik.

Kún surǵylt salqyndaý edi. Ot penen et kerek kún edi... Kirip kelsek, úıde qazan asýly, qazan astynda mazdap qyzyp baıalysh oty janýly, bir jastaý áıel ot jaǵyp otyr. Shymyrlap qaınaǵan qazannan Betpaq qoıynyń dámdi etiniń ıisi shyǵady. Ot basynda Aqbergen otyr. Aqbergen bir jýantyq bizben birdemeni shuqylap istep otyr. Aqbergennen joǵary, tórde qazyqsha shanshyp, ishi aýyrǵan kisishe syzdap, bir orta jastan asqan kisi otyr. Aqbergen ushyp túregelip bizben amandasyp:

— Joǵary shyǵyńdar! — dep kúlimdep qaldy.

Tórdegi shıratylǵan kisiden biz tómenirek otyrdyq. Ol bizben asyqpaı ǵana shıratylyp, joǵarydan tómen qarap amandasty. Sulý men Aqbergen bir-birine jymyńdap qarap sóılesedi. Men tórdegi kisige qaraımyn. Orta boıly, sopaqtaý, ashańdaý betti, qysha muryndy, sary quba kisi. Ústinde qońyr kúpi, jaǵasy túlkiniń pushpaǵy. Basynda eskileý, kirleý túlki tymaq. Ózi sharta júginip otyr. Men betine qadala qarasam, túsin sýytyp, shıratylyp, kórine mańyzdanyp, sál qozǵalyp, kózin jumyp qoıady. Keıde tipti kózin edáýir jumyp otyrady.

Men ishimnen: «Mynaý ne pále taǵy da!.. Bul Betpaqta mundaıyna «Táńir Buty» bolady eken-aý!.. Bu da álgi Nurmaǵambet sıaqty bir «pań-aý!» — dep qoıam.

«Biraq bul Nurmaǵambetke sál kelińkiremeıdi-aý!» — deımin taǵy ishimnen.

— Myna bala kim? — dedi. Aqbergen:

— Bul álgi Sáken degen balańyz osy! — dedi. «Pań» tereń oıly júzben, «maǵynaly» únmen jaı kózderin kishireıtińkirep, basyn ızep, daýsyn sozyp:

— A, a, sol ma!.. — dedi.

Sony aıtyp «pań» óte shıratylyp mańyzdanyp qozǵalyp qoıdy.

Men de Aqbergennen «Táńir Buty», «Pańdy» suradym.

— Bul kisi kim? — dedim.

Aqbergen betin juqalaý kúlimdetip:

— Bul kisi bizdiń ákemizben bir týysqan kisi, estıtin shyǵarsyz, bolys... Shoqaı degen kisi. Bul kisini bolystyqqa bekitken buıryǵyn áneýgúni men Aqmoladan alyp kelip edim. Bul kisini bolystyqqa bekitken buıryq qaǵazyn jańa ǵana óz qolyna tabys qylyp otyr edim. Myna oıyp otyrǵanym bul bolystyń móri edi!.. — dedi.

Aqbergen bizben shuqyp oıyp otyrǵan, bir dóńgelektegen kishkentaı qaıraqtasty kórsetti.

Men endi azdap andaı bastadym.

— Bolys, álgi sizdi bekitken qaǵazyńyzdy myna Sákenge oqytyńyzshy! — dedi Aqbergen.

«Bolys» baptanyp, tós qaltasynan bir búkteýli qaǵazdy alyp maǵan berdi. Men qaǵazdy alyp ashyp qarasam: oryssha jazýly bir mór basylǵan bir taraq qaǵaz. Mór — Aqmolanyń bir eski sýdıasynyń buryn bireýdi jaýapqa shaqyrǵan shaqyrý qaǵazy eken.

Men «bu qalaı?..» — degendeı Aqbergenge qaradym. Aqbergen maǵan:

— Álgi, Aqmoladan men ákelgen, oıazdyń myna kisini bolys qylyp bekitip jibergen buıryǵy ǵoı! — dedi. Ol úıdegende bolys maǵan:

— Oqyp estirtip aıt! — dedi.

Men oqydym. Orys sózderin estigende Shoqaı bolys burynǵydan da arman qoqılanyp, Sulýǵa bir qarap, Aqbergenge bir qarap, maǵan bir qarap otyrdy.

— «Bolystyqqa» bekingen buıryǵyńyz qaıyrly bolsyn! — dep, men qaǵazdy bolystyń ózine berdim.

Bolys bolystyq qaǵazyn alyp qaıtadan baptap búktep, qaltasyna saldy. Sóıtip otyrǵanda dúbirletip bir atty kisi úıdiń syrtqy bosaǵasyna keldi. Ot jaǵyp otyrǵan áıel tysqa shyqty. Úıden shyqqan áıel men atty kisi qysqa-qysqa sóz qatysyp, bir aýyr nárseni túsirgendeı dúrsildetip túsirip, túsip, beldeýge atyn ba, joq basqa birdemesin be, baılady. Sóıtip, tez esikti ashyp, bir jigit pen úıden shyqqan áıel bir taıynshadaı semiz qara qońyr qunan qoıdy maı quıryǵyn shaıqaltyp úıge alyp kirdi.

Aqbergen jigitke qarap, qoıǵa qarap: Á-á, ákeldiń be!.. Qany, endi, bata qyldyryp soıyp jiber!.. Bata qylyńyz, bolys! — dep qolyn jaıyp, bolysqa qarady.

Bolys qorazdanyp maǵan bir qarap, Sulýmen, Aqbergenmen qońyr qunan qoıǵa bir qarap, ıshansha salmaqtanyp, qolyn kóterip bata qyldy. Qońyr qoıdy irkildetip, jigit pen qatyn tuǵjyńdasyp jyǵyp, baýyzdap soıýǵa sál sasqalaq tasyp jatyr.

Sulý Aqbergenge:

Bolysqa qoıyńnyń bir tańdaýlysyn soıaıyn dep jatyr ekensiń! — dedi. Aqbergen kúlimdep:

Bolystyń sybaǵasy áli keıin bolady. Bolystyń qazirgi tústigi myna qazanda qaınap jatyr. Al myna qoı sizderge buıyrǵan, naǵyz adal ornyna jumsalǵan qoı bolyp otyr. Bul... jańaǵy, men oıazdan ákelip bergen bolystyń qaǵazynyń súıinshisine bolystyń maǵan berip otyrǵan súıinshi qoıy, — dedi.

Men de tańyrqap aýzymdy ashtym, Sulý da: «Áh, solaı ma?» dep, ishi qyzǵanǵandaı nemese ishine kúnshilik kirgendeı aýzyn ashyp, qozǵalaqtap qaldy.

— A, a, bolystyń súıinshige bergen qoıy eken ǵoı!.. Áı, bolys myrza-aý! — dedi kóterińki daýyspen.

Kóp ańshylardyń ishinde bireýi bir qyzyl altaı túlkini jaınatyp appaq qardyń ústine ýmashtap alyp jatsa, kóp mergenderdiń ishinde bireýi bir marqasqa tekeni atyp jyǵyp domalatyp jatsa, ózgelerdiń kózderi qyzyǵyp, ishterine kúnshilik kirip, ishterinen taǵdyrǵa ókpeleı qalatyn sıaqty bolatyn edi. Sulý da sondaı kúıge túse qalǵandaı boldy. Qaıtsin endi Sulý baıǵus! Sulý jalańash kedeı adam. Tek, áıteýir eti tiri adam. Áıteýir sulý. Biraq sulýlyq as bola ma! Sulýlyqty bergen taǵdyr baılyqty nege aıady eken? Mynaý Aqbergen dóńgelek jaqsy ortasha aýqatty, maly óz keregine jetetin jigit. Bul ash emes. Bul onsha semiz qoıǵa muqtaj adam emes. Súıtse de, taǵdyr munyń «salýy» aýzyna, «yrysty» nesibesine myna Shoqaıdyń maı quıryq qońyr qoıyn túsirip otyr. Al Sulýdyń úıindegi qara kójesiniń qatyǵy joq. Sonda da Sulýdyń «salýsyz» aýzyna Shoqaılar kezdespeıdi. Shoqaılardyń semiz sheldi qoılary Aqbergen sıaqtylarǵa buıyrady!.. Mini, Sulýdyń kóńiline osy «ókpeler» kirdi ǵoı deımin!

Endi et piskenshe sóılesip, kúlisip otyrdyq. Jigit pen qatyn maıly býyn burqyratyp, irkildetip qońyr qoıdy soıyp jatyr. Qaraımyn: qoıdyń súbe maıynyń qalyńdyǵy úsh eli. Qoıdyń terisi men semiz sheldi qyrtysynyń arasyndaǵy suıyq maıyn túsirilgen terisine irkip, shuńqyr tostaǵanǵa quıyp alyp jatty.

Aqbergen mórdi tútinge ustap, qaltasynan bir qaǵaz alyp, mórdiń ystalǵan qaraıǵan betin demimen demdedi, qaǵazǵa basty. Mórdiń tańbasyn ózi kórip, Shoqaıǵa bildirmeı maǵan kózin qysyp qoıyp: «Myna bolystyń mórin kórshi, mini, jaqsy bolǵan joq pa?» — dedi.

Qolyndaǵy mór basylǵan qaǵazdy jáne bandadan beri bizben shuqylap otyrǵan jańa qaǵazǵa basqan dóńgelek teksheleý kishkene tasty maǵan kórsetti.

Sulý ekeýimiz Aqbergen oıǵan bolystyń mór taǵyn jáne qaǵazǵa túsken tańbasyn kórdik. Shynynda, bolystyń móri tipti ádemi bolyp oıylypty. Mórdiń ózi jáne ustaýǵa tym yńǵaıly, mórdiń betindegi oıylǵan sózderi kestedeı bolyp ádemilenip oıylǵan. Oıylǵan, qaǵazǵa túsken sózderi «Shoqaı bolys» degen sózder.

Bolystyń ózi bizge:

— Jaqsy oıylyp pa? — dedi. Men:

— Ádemi bolypty! — dedim.

— Endi boldy ma? — dedi Aqbergenge. Aqbergen:

— Endi boldy! — dedi. Shoqaı maǵan:

— Qani! — dep surady.

«Bolys» qaǵazdaǵy mór tańbasyn kórip, menen mórin aldy da, ustap aınaldyryp qarady da, túsin burynǵydan da jaman sýytyp, mańyzdanyp, jaı qımyldap, qaltasynan oramalyn alyp, shetine mórin túıdi de sol tós qaltasyna saldy.

Aqbergen bolysqa:

— Qaıyrly bolsyn endi! — dedi. Sulý da jymıyp:

— Qaıyrly bolsyn! — dedi.

Bolys sharta júginip otyrǵan boıymen zor mánmen nyǵyzdanyp:

— Aıtsyn! — dedi de, otyrǵan bizderden bıik joǵary kóterilýge qıalǵa berilgendeı, kózin jumdy...

Men ishimnen kúlip:

«Aıqaı, shirkin, Betpaqdala-aı, mundaı da balań bar eken- aý!» — dedim.

Aqbergen taǵy da Shoqaıǵa bildirmeı, maǵan kózin qysyp qoıyp:

— Sáken, sen bul bolysty syrttan biletin shyǵarsyń. Bolystyń «Aqlaq», «Besqyrqa» degen eki báıgi atynyń da dańqy sizdiń elderge baryp jatatyn shyǵar? — dedi.

Men endi Aqbergenniń ymbalymen:

— Iá, bolysty men syrttan estıtinmin. Eki atynyń da júıriktigi dúńkildep estilip jatýshy edi! — dedim.

Men súıdegende, bolys kózin ashyp maǵan qarady da:

— «Aqlaq» at kóbirek estile me, «Besqyrqa» kóbirek estile me? — dedi. Men:

— «Aqlaq» atyńyz kóbirek estiledi! — dedim. Bolys:

— Durys, durys! «Aqlaq» attyń arýaǵy artyq... Biraq shynynda, odan da «Besqyrqa» júırik! — dedi. Aqbergen jymyńdap, maǵan:

— «Bes qyrqany» bolys qazir minip kelip otyr, sen synshysyń ǵoı, et jegen soń kórip synap ber! — dedi. Men:

— Jaraıdy, kóreıik!.. Bolystyń «Aqqal» atyn da kórsek, ol qazir semiz shyǵar? — dedim. Aqbergen:

— Ia, Aqqal atty kórip synap ber... Biraq ol qazir semiz emes... Jazdaı ony bolystyń Búıen baı degen batyr balasy minip semirtpedi! — dedi. Men:

— Bolystyń balasy batyr ma?.. — dedim. Aqbergen:

— Oıbaı, batyr! — dedi. Men:

— Kádimgideı, naıza ustap jaý túsire me? — dedim.

Aqbergen:

— Jaý kóp kez bolmaıdy, áıtpese bir jaýdy jibermes edi... Ózi egesken jerden baryp mal alyp keledi! — dedi. Men:

— Biraq bolystyń balasynyń esimi kelisimsiz eken... Batyrlardyń esimderi de ózge kópshilikten bólekteýi jarasady ǵoı, mysaly: Tarǵyn... Qambar... Alpamys... Saıyn degen esimder batyrlarǵa laıyq bolyp turady, «Búıen baı» degen sál kelisimsiz deý eken! — dedim.

Bolys kózin ashyp maǵan qarap:

— Myna Úısin degen elde bir Búıen baı degen ataqty ury boldy. Bizdiń el myna Shýǵa kelisimen ol qasqyrsha tıip, eldi ylǵı shýlatyp jatýshy edi. Balaǵa yrym qylyp sonyń atyn qoıǵan edim! — dedi.

Men úlken hıkmetke túsingendeı basymdy ızep:

— Ada!.. — dedim.

Et túsirip, et jep bolǵan soń Shoqaı bolys attandy. Ol attanýǵa tysqa shyqqanda, biz de bolysty attandyryp, «Bes qyrqasyn» kórýge tysqa shyqtyq. Bolystyń «Bes qyrqasy» bir nasharlaý, sóleketteý qara ker at eken. Biz kórgennen keıin, bolys taǵy da «kózderin sýarsyn» degendeı, «Bes qyrqaǵa» minip alyp shirenip turdy.

Men endi qaıter eken dep:

— Anyqtap qaraǵanda, myna «Bes qyrqa» degenińiz onsha maqtaýǵa turatyn at emes eken! — dedim. Shoqaı bolys maǵan ala kózimen qarap:

— Ada? — dedi.

Men taǵy da:

— Atyńyz qur ásheıin bir jaman tuǵyr eken! — dedim.

Shoqaı bolys maǵan: «Eke, sen ne bilesiń!» — degendeı jáne «bendeni elemeımin» degendeı qabaqpen yzbarlanyp qarady da kózin jumdy...

Shoqaı ketken soń Sulý ekeýimiz kúlip, Aqbergendi jaýapqa aldyq:

Men: «Áı, bul ne degen adam?.. Soıǵan semiz qoıdy shyn sol berdi me?.. Bul uıat emes pe, munyń ne?.. Jáne ákemmen bir týysqan adam deısiń ǵoı?.. Ózinin úıiniń adamdarynyń bári de ózińdeı ǵoı shamasy?.. Á, solaı ma?.. Balasy da óziniń syńary ǵoı,sirá?.. Biraq seniń mynaýyń tipti ózge elden uıat emes pe?» — dedim.

Aqbergen men Sulý kúldi:

— Onyń nesi uıat!.. Ózi ájeptáýir baı... Sen jemeseń de báribir bireý jeıdi ony... Onan da óstip oıyn qylyp, kisiniń ózi jegeni jaqsy... Báribir ol óstip jaratylǵan soń, óstip ketedi, — desti.

Aqbergen: «Biraq ózi Qojanasyr sıaqty qý! Balasy da ózindeı jáne onysy qý emes, jýas, qorqaq. Balasyn jýas demeı, ádeıi ótirik «ury, batyr, myqty, ójet...» — dep, jurtqa «bolmaǵandy boldy» dep jáıip júredi. Onysy — jurt qorqyp qaımyǵyp júrsin, malyma tımeı júrsin degeni. Jáne álgi attaryn da ótirik júırik dep maqtap. «Aqqal», «Bes qyrqa» dep júrgeni de qýlyq.

«Oıbaı, onyń attary júırik, balasy ury, balasy batyr» dep, jurt syrttan qaımyǵyp júrsin degen qýlyǵy! — dedi.

Men ishimnen oılanyńqyrap, azyraq tań bolyp turdym.

Álde munyń ótirik bolys bolyp, semiz qoıyn berýi de qýlyq pa eken?.. Ony jurt balasha aldasa, balasha kelemej qylsa, ol Qojanasyrshylap jurtty mazaq qylyp, «qýlyǵyn asyryp» júrmeı me eken?.. — degen oı da kelip ketti...

Naq osy «bolystyqtyń» soǵan tıetin paıdasy joq pa osy? — dedim Aqbergen men Sulýǵa.

Oıbaı, ol: «Men bolyspyn, — meniń alymym, sybaǵam qaıda?» — dep, jazǵyturym ýaqytta úılerden semiz jylqynyń qazylaryn, semiz qoılardyń jambastaryn jınap alyp júredi!.. — dedi ekeýi.

Solaı ma?.. Á-á, báse! Aıtqanym kelsinshi!.. — dedim men.

Sulý tańyrqaı-tańyrqaı tomsaryp:

— Byltyr meniń kózimshe Altybaıdyń úıine kelip: «Meniń sybaǵam qaıda?» — dep otyryp aldy. Sonsoń Altybaıdyń sary qatyny «Bolystyń sybaǵasy» dep bir semiz qos qazysyn alyp shyǵyp, Shoqaıdyń atynyń qanjyǵasyna baılap berdi. «Bolys» semiz qazyny qanjyǵasyna baılap bergen soń, atyna minip jaǵalap júrdi:

— Mini, men «bolys bolǵaly» Altybaı úıi jyl saıyn jazǵyturym óstip sybaǵamdy berip otyrady. Al bul úıdiń maǵan qoıǵan sybaǵasy qaıda? — dep basqa úılerden de alyp júrdi, — dedi.

— Jurt bere me munyń úıtip suraǵanyna? — dedim.

— Jurttyń kóbi áıteýir beredi... Munyń «bolyspyn» degenin qyzyq kórip, oıyn qylyp erkeletip qoıa beredi muny, — dedi Aqbergen...

— Báse, Shoqaıdy jurt oıyn qylsa, Shoqaı jurtty oıyn qylyp júrgeni ǵoı ol! — dedim...

«Máńgi jasaǵan, Qojanasyr!.. Sen Betpaqta da júr ekensiń ǵoı!» — dedim ishimnen.

---