InfoHub Logo

(poves)

SHİLDEDE

Kún ystyq. Kókshetaý mańy. Aınadaı tunyq sýly kólshúmektiń qasy. Kólshúmektiń jaǵasyndaǵy kók ala qamys, sýdyr quraqtar — aınanyń jıegine salynǵan ádemi órnek sıaqty. Aspan balqyp maýjyraǵan qıyrsyz kók muhıt sıaqty. Balqyǵan, kóktegi shyjyǵan qyzyl kún ótkir altyn shuǵylasyn kekten jerge shashyratyp, búrkip oınap turǵandaı. Aınala tóńirek, jer-dúnıe, jan-janýar, jerdegi ósimdik qazir maýjyrap, marǵaý tartyp turǵan tárizdi.

Oıpańda kók ala quraqty kishkene kólshúmek. Aınala tóńirek ylǵı beles. Kúnshyǵys sáskelik jaqta kógerip, zeńgir tartyp, Kókshetaýdyń basy kórinedi. Tek kúnbatys jaqtaǵy Kókshetaý qalasyna qaraǵan jonnyń oń jaǵy oıpańdanyp, kesilip jatqan qıyrsyz dala.

Belester de, oıpańdar da, dalalar da, buta-ósimdikter de kókpeńbek, jasyl boıaýdaı. Túp-túgel qara jerge jasyl jibek kilem tósegendeı. Kók ala kólshúmekte jap-jasyl. Onyń aınadaı sýynda zeńger aspannyń sýreti kórinedi.

Aldyńǵy kún qalyń nóser jańbyr kuıyp ótken edi. Jer betin qaptaǵan, qulpyrǵan qalyn jasyl shóp, jańa jasyl jelekke oranǵan ósimdikterdiń, butalardyń jasyl japyraqtary men gúlderi keshe men búgin tótenshe qulpyrady. Aınalaǵa qarap turǵanynda, jerdiń. semiz qara topyraǵy jasyl ala shópten kórinbeıdi. Qalyń, bitik jasyl shópterge aralasa shyqqan túrli gúlder jerge órnek, túr beredi. Keń kók, jasyl jaıma jibek tikken temir keste sekildi. Keıbir gúlderdiń túsin, atyn kóp jurt bilmeıdi. Áni, qyzyl, aq, kók, sary, shıkil, kúlgin, al, ásirese zeńger jalqyn shashaqtar!

Shynynda, ushy-qıyry joq jerge jaıǵan jasyl jibek barqyt jaımaǵa tikken órnekti shubar ala keste tárizdi.

Bir jerde sary shashaq kóbirek, ekinshi jerde aq ala shashaq kóbirek, úshinshi jerde qyzyl shashaqtar den, tórtinshi jerde ylǵı kúlgin shashaqtar ósken.

Jelsiz kúnniń ystyǵy jer dúnıeni qýartqan ystyq emes, maýjyratqan, balbyratqan ystyq. Maýjyratyp, býlap, jadyratqan ystyq.

Aspannyń ortasynda bult joq. Tek alys jermen shendesken tóńirekterinde ǵana aınakóldiń jıegindegi aq kóbigindeı kóterilip irkilgen býralardaı aq bulttar kórinedi. Aq býralarsha maýjyrap shókken bulttar qozǵalmaıdy.Kóktiń ortasyna kelýge shyjyǵan kúnniń shashyraǵan ystyq shuǵylasynan jasqanatyn sıaqty.

Ala kesteli jibekke oranyp, jasarǵan qara jer qyzyl kúnniń kókten kúlip búrkip turǵan altyn nuryna balqyp, rahattanǵan denesin tósep, jas bosanǵan, qaljasy jaqqan kelinshekshe jadyrap, kósilip jatqan tárizdi. Nemese ystyq bulaý janyna jaqqan sulýsha balqyp, maýjyraǵan tárizdi.

Oıdy, qyrdy qaptaǵan qalyń jasyl ala shóp te, kók, jasyl jibek jelekke, jas kelinshekshe oranǵan butalardyń japyraqtary da, gúlderi de kúnniń ystyq shańqan nurymen qubylyp, qulpyrady. Shyjyǵan kúnniń altyn, ystyq nuryna qyzyp býsanǵan.pysynaǵan semiz jer men jasyl shópten, jasyl japyraqtardan, túrli balaýsa gúlderden qoıý jupar ańqıdy. Qyzǵaldaq, sarǵaldaq, gúl shashaqtardyń kókirek toımas jupar ıisteri boıdy balqytady. Shańsyz, tozańsyz, kúmisteı taza aýa jutqan saıyn keýdeni keńitip, tándi eltitip mas qylady...

TEMİR JOL BOIYNDA

Sol shildede, aınala belestiń ortasynda, kishkene kólshúmektiń qasynda, temir jol boıynda úsh júzdeı jumysker jumys istep jatty.

Qospaq temir joldyń art jaǵy belesterden qatarlasyp, tereńdep, shubalyp shyqqan eki jylandaı kúnmen shaǵylysyp jaltyraıdy. Jumyskerdiń jatqan jerleri bir belestiń yldıy, kókshúmektiń qasy. Belestiń oıpań tartyp, kósilip ketken alaby. Temir jol aldyńǵy jaǵy sol kesilgen oıpańmen baryp, kólshúmekti jaǵalaı qyrlap aldyńǵy bir belesterdi orap, aınalyp, taǵy bir belesterge kirip ketken...

Temir jolmen Qyzyljar qalasynan shyǵyp, Kókshetaý qalasyna jetpis shaqyrymdaı qalǵan jerde «Azat» beketi bar. Al álgi jumyskerlerdiń bir kósheli, kishkene aýyl sıaqtandyryp barak salyp alyp, jumys istep jatqan kishkene kólshúmegi «Azattan» Kókshetaýǵa qaraı on-on bes shaqyrymdaı jerde. İstep jatqan jumystary temir joldyń keı kezine jańadan jer tósek salý, keı kezin aýdaryp salý. Bul aranyń temir joly buryn asyǵys salynyp, shala bitken edi.

Jer tósegi buryn bos, juqa, túpkilikti jol bolýyn jete oılanbaı, qalaı bolsa solaı, asyǵys salynǵan temir joldy, endi aýdaryp qaıtadan jaqsylap salyp jatyr.

Bulardyń bul jerdegi endi búgingi jumysy: bir belesten kesip shyǵyp, yldıǵa qaraı oıysyp, ońaı jerlerdi qýalap, burańdap, oń jaqtaǵy kólshúmekke qaraı oıpańǵa túsip ketken temir joldy qoparyp, túzýirek tartyp salý.

Temir jol bastyqtary men temir jol sheberleriniń ólshep, syzyp bergen jobalary boıynsha, burynǵy joldyń sol jaǵynan tóteleńkirep, túzý tartyp, jer tósek tósep jatyr.

Tóteleı tartqanda kóldenen, kelgen bir beles-jotany jyryp, kertip, talqandap jatyr. Jotanyń kertilip, jyrylyp jatqan jeriniń tas aralas topyraqtaryn oıpań jerlerge salynyp jatqan temir jol tóseginiń jaǵalaryn da kertip oıyp, topyraqtaryn alyp, jer tósekke tógip jatyr.

JUMYSKER BARAKTARY

Jumyskerlerdiń jatqan jaılary juqa taqtaılardan ońaı ǵana jasaı salǵan alasa úıshikter. Úıshikti barak deıdi. Úıshikterdiń sany on tórt-on bes. Joldyn eki jaq ezýine bir kóshe qylyp, bir kishkene aýyl sıaqty, jaǵalaı salǵan. Barak-úıshikterden basqa, qos kúrkeler de bar. Tipti arbaǵa qurym jaýyp istegen birdi-ekili kóleńke panashyqtar da kórinedi. Barak-úıshikterdiń biri on kisilik, biri on bes kisilik. Úıshiktiń keıbireýleriniń tóbelerin shymmen, keıbireýleriniń tóbelerin taqtaımen japqan. Keıbir úıshikterdiń kishkene terezeleri tyshqannyń kózderindeı syǵyraıady. Keıbireýleriniń esikteri tereze ornynda.

Úıshikterdiń ishterinde, irge tustarynda ár jerde ilýli turǵan kıimder bolmasa, jóndi eshteńe joq. Barak-úıshikterdiń ishterinde qatar-qatar qurylǵan, taqtaıdan istelgen ylǵı bir kisilik tósek aǵashtar bar. Alasa, jataǵan, uzynsha ústelder sıaqty. Jataǵan, ústelderden aıyrmasy sol, tek bir jaq basyna kóterińki, túıetaıly qylyp, tórt buryshty sopaqsha taqtaı shegelegen. Jatqanda, sol taqtaı basty bıiktetip jastyqqa kepil bolady. Alasa tósek aǵashtardyń ústerinde kirleý, saltaqtaý tósenish retsiz jatady. Árbir úıshiktiń jalań jer tabanyna tósenish bolǵan jerdiń qoıý jumsaq shóbi edi. Qoıý, jumsaq jasyl shóp jumyskerlerdiń jalań tabanyna qoıdyń jumsaq júndi túbitti jabaǵysy sıaqty tıedi. Birazdan soń jumsaq jabaǵy shóp tútilip, julynyp, jyrtylyp, jerdiń topyraǵy shyǵa bastaǵan.

Qos, kúrkelerde jáne arbadan istegen kóleńke panashyq jaqtarda tóselgen eski, kir-kir tekemet, syrmaq, alasha, kıiz jurnaqtarda silemderi jatyr. Ne bir shoqpyt-shomyttar ǵana jatyr. Qos, kúrke jaqtardaǵy jerde tóseýli jatqan eski tekemet, alasha, syrmaqtardyń keıbireýleri jyrymdanǵan, saltaqtanǵan,keıbireýleri jyrymdalǵan, tesilgen, shoqpyttalynyp jamalǵan,qojalaqtanǵan ylǵı silimtir. Úıshikterdiń bosaǵalarynda, syrttarynda kúıelengen kirlegen, maılanǵan ydys-aıaq, tabaqtar, qasyq ojaý jatyr Jáne biren-saran basqa saımandar da shashylyp jatyr. Oshaq bastarynda aǵash otynnyń shómshekteri, úıgen tezek, kúıelengen mosy, kúıeli, maıly baqyrlar qaraıady.

Jasyl ala dalanyń kók ala belesterdiń ortasyndaǵy kók quraqty kólshúmektiń janyndaǵy jumyskerler baraktary osy...

Baraktyń taıaý mańynda el joq. Keıbir jumyskerlerdiń.attary jáne saýatyn biren-saran sıyrlary bolmasa,taıaýda qara-qura kórinbeıdi. Temir joldyń sol jaǵyndaǵy qyrǵa shyqsań, onyń arjaǵynda alysta jasyl ala qamystary aınadaı jaltyraǵan sýy saǵymmen oınap buldyrap kóterilgen bir uzynsha kól kórinedi. Kóldiń jaǵasynda otyrǵan az úıli, shaǵyn eki-úsh aýyl saǵymmen buldyrap kórinedi. Ár jerde bytyrap jatqan, saǵym kórinedi. Jáne ár jerde bytyraǵan, keı jerde shoq-shoq bolyp ósken bıik aǵashtar kórinedi. Olardan basqa el,basqa qara-qura kórinbeıdi...

Al kúnshyǵysqa sáskelikke qarasań,altyn kúnge,aspan kókke sozylǵan Kókshetaýdyń zeńgir sulý bıigi kórinedi...

«TARMAQTYŃ» QARMAǴY

Ystyq kúnde, ystyq aýada ún de qatty estilmeıdi. Anda-sanda ǵana shyryldap, tizbektep saıraǵan boztorǵaıdyń jyrlary álsirep qana estiledi. Sharyqqa shyǵyp, qubyltyp saıraǵan torǵaı qaıta tóńkerilip jerge túsedi. Kólshúmek betinde jáne dala shetinde oınaǵan saǵymdar torǵaı kúılerine bılegen sıaqty. Baraktardyń aldarynda janǵan ottardyń kók ala tútinderi julyndaı-julyndaı bolyp sozylyp, aspanǵa órleıdi. Mosylarǵa asylǵan, kúıe basqan temir shelekterin, kúıe basqan úlken jez sháınekterin aınaldyryp, ottardyń qasynda biraz adam qybyrlap júr. Temir joldyn kúnbatys jaǵynda, qarakók órteńdeı yldı dalada, jumyskerlerdiń on shaqty tusaýly attary bytyrap jaıylyp júr. Oıpańdaǵy sýdyraǵan jasyl quraqty, jaıqalǵan kókoraı shalǵyndy, aınadaı tunyq sýly kólshúmek jaǵasynda tórt-bes at jáne jumyskerlerdiń jıyrma shaqty sıyrlary jaıylyp júr. Tórt-bes at sýǵa túsip, shomylyp, júnderi jylt-jylt etip, kólshúmektiń jaǵasyndaǵy kók baldyr shalǵyndy byrt-byrt orady. Olardan basqa barak qasynda qybyrlaǵan jan kórinbeıdi. Jumyskerler túski demalysqa kelip, úıshikterinde,baraktarynda, kúrke, baspana-kóleńkelerinde tynystap jatyr.

BARAK QASYNDA

Buzaýbaq qosynyn ishinen shań-shuń daýys shyqty.

— Oı, baryssaq-barysaıyq! Sovetskıı sottyń aldynda sen qurly sózimdi tyńdata almasam, jer basyp júrmeı-aq qoıaıyn, sen kimdi qorqytasyń? — dedi.

Shańqyldaǵan Buzaýbaqtyń bul sózi — kúzen aıǵyrynyń shaqyldaǵanyndaı bop estildi.

— Oı, aýzyńa túskenińdi sóıleıtiniń ne? Senimen sóz talastyraıyn dep kelip otyrmyn ba men? Mine, mılısıa buıyrǵan soń birge erip kelip otyrmyn. Áıtpese, kórmegenim sen bol! Saǵan zańnyń eshbir tarmaǵyna jatpaıtyn is qyldyrǵan men emes, ne sóıleısiń ózin!.. — dedi bir qoıýlaý daýys.

Qostyń janyndaǵy arbada baılaýly turǵan er-toqymdy úsh atty bir aınalyp, attarǵa tanyǵan kisishe qarap, nyǵyz shoıyn deneli qara murtty qara jigit Buzaýbaqtyń qosyna kirdi.

Buzaýbaqtyń qosyndaǵylar tyǵyz sıyp otyr edi. Qara murtty qara jigit kirgen boıynda qostyń esik kıizin jamylyńqyrap turdy. Qostyń bir shetinde otyrǵan Buzaýbaqtyń kelinshegi turyp,qostan shyǵyp ketti,

— Eı, batyr-aý, men ne qylǵan ekenmin! Á-á? Ári quıyrshyq, ári kontr keshegi jaýyz Nıkolaıdyń qaldyǵy aıtty dep, men úkimetke zańsyz adam, bolǵanym ba, ne qylyppyn men, aıtshy káne! — dep kózi shatynap Buzaýbaq. Buzaýbaqpen kerisken uzynsha boıly, deneli, sary ala murtty, qara shapandy, balanyń úkilegen aq elteri tymaǵyn kıgen qazaq ta qyzarańdap tikıe qarap otyrdy.

— E, úkimettiń zańyna qarsy bir nashardyń on eki jasar qyzyn búldirip otyrǵan joqsyń ba? Bul zańnyń qandaı tarmaǵyna jatatynyn bilesiń be? - dedi balanyń úkilegen tymaǵyn kıgen sary murtty qazaq.

— Eı, batyr-aý, alsam, men qyzdy erkimen aldym. «Meni búldirdi dep qaısyńa bardy? Seniń neń kúıe ketti. Óz artyń bylǵanyp júrip, bireýdi bireýdiń búldirgeninde seniń ne aqyń bar? Men seni búldirdim be? Seniń neńdi búldirdim men?...

— Qudaı-aý, endi úkimet zańynyń bir tarmaǵyn aıtsań, bul aýzyna túskenin shapyldaıdy. Osy qudaılyqtaryńdy aıtyńdarshy, osyniki zańnyń qaı tarmaǵyna týra keledi? — dedi, úkili tymaqty Buzaýbaqtan basqalarǵa maquldata qarap.

— Eı, Shákir, myna mılısıa tyńdap, protokol qylsyn, sen araǵa júrip, Ábjannyń jıyrmadan asqan qyzyn Aqmadıanyń on eki jasar qylǵurt balasyna alyp bergensiń, onyń qaı tarmaqqa keledi, sony aıtshy? - dedi Buzaýbaq.-

Balanyń úkilegen tymaǵyn kıgen Shákir qyzarańdap, jaltańdap sasyńqyrady...-

— Aýylnaı, aıtatyn sózińdi ǵana aıtyp, jónge bastasaıshy?.. Tekke ilinisken sózdi qozdyrǵannan ne ónedi dep otyrsyń!.. dedi qosta otyrǵan Hasen.

Hasenniń dónen qoshqar únindeı, jýan, mańyzdy, qoıý salqyn úni analardyń qyzýyn birden basyńqyraǵandaı boldy.

Shákir aýylnaı Hasenge:

— Joq, Buzaýbaq myna mılısıany tap men shaqyryp ákelgendeı kórip, maǵan shapyldaıdy. Qaıdaǵy aýzyna kelgenin sóılep, meni «kontr, quıyrshyq», - deıdi, «Nıkolaıdyń qaldyǵy», - deıdi. Men ondaı bolsam, úkimet meni aýylnaı qoımas edi. Qudaıǵa shúkir, meniń adal badyraq ekenimdi kórip, úkimet ózi qoıyp otyr.

Qyzyldar eń áýelgi kelgeniniń ózinde maǵan mandat bergen. Okrýgten kelgen ókilder de meniń úkimetke shyn nıetimmen kirgen adam ekenimdi bilgen, tipti sentrden, Qazaqstannan kelgen azamattar da meniń kim ekenimdi kórgen. Aýdan basyndaǵy jásheıkelerdiń uıalarynan da suraǵan. Zań bólimderiniń jobasy boıynsha sózdiń jónin aıtsam, betiń bar, júzin, bar demeı, aýzyna túskenin aıtady! — dedi.

— Joǵa, eı, batyr-aý, sen «mandat-pandat» dep maqtanba, ondaı mandatty bárimizge de bergen!.. Onan soń, osy meniń saǵan soqtyqqan jerim bar ma? Elde tynysh tapqyzbadyńdar, munda kelip jumysqa kirdim. Endi bul jerde de túrtpektep otyrǵyzatyn emessińder, endi qaıda baramyz osy!.. Tesken taý ótip ketpesem, tynysh qoıatyn emessińder! — dedi Buzaýbaq.

— Seni túrtpektep júrgen men deımisiń, baıǵus?..

— Sendersiń!..

— Aýylnaı, Buzaýbaq, aqyryn-aq sóılep, bir jónge kelýge bolmaı ma osy! Qazir jumyskerlerdiń tynyǵyp jatqan kezi. Tekke shań-shuń shyǵaryp jurttyń mazasyn alasyzdar ǵoı... Buzaýbaq, sen sabyr qyla turshy... Aýylnaı, qysqasyn aıtqanda, ne qyl deısiz osy? Sony aıtshy, — dedi Hasen.

— Men eshteme qyl demeımin, okrýg sottan myna mılısıaǵa qaǵaz bar. Myna Buzaýbaqtyń qatynyn jaýapqa shaqyrǵan. Bul kelinshekti jáne myna Buzaýbaqtyń ózin buryn da talaı ret shaqyratyn Jenotdel. Tergeýshi. Sot... Buryn áıteýir úı dep, búı dep myna Buzaýbaq nashar adam bolǵanǵa, isti soza tastap júretin. Endi, mine, taǵy da jaýapqa shaqyryp otyr! — dedi Shákir.

— Ne dep shaqyrady, ne qylmaısyń dep shaqyrady Buzaýbaqtyń qatynyn? — dedi manadan beri tyńdap esik jamylyp turǵan Ázimhan. Esik jamylyp túregep turǵan Ázimhannyń túksıgen betine Shákir jalt qarady.

— Bireýler aryz bergen bolsa kerek, Buzaýbaq bir nashardyń on eki jasar qyzyn eriksiz qatyn qylyp otyr dep, soǵan shaqyrady, — dedi Shákir.

Manadan beri Buzaýbaqtyń kelinshegi qostyń janynda úndemeı tyńdap tur edi.

— Buzaýbaqtyń kelinshegi myna túr, qarańyzshy, on ekidegi bala sondaı bola ma? — dedi Ázimhan.

Bári esik jaqqa, Ázimhanǵa qarady.

— Ia, sony aıtshy! — dedi Hasen.

— Qazir, árıne, on ekide emes qoı. Biraq Buzaýbaq alǵanda on eki jasta bolaty, - dedi aýylnaı.

— Eı, Shákir, qansha buıyra sóılegenińmen meni ile almaısyń, sen bul tap dushpanyńdy qoı! Gúlıany men alǵanda jasy on ekide emes, on tórtte bolatyn, jyly meshin, sodan beri mine, bes jyl boldy, qazir on toǵyzda. On tórt jasynda qalaı alyp, úılengenimdi álgi, burnaǵy jyly aýdanǵa kelip, álgi kooperasıamen júrgen jenotdelge de aıtqam...On toǵyzdaǵy áıel qatyn bolmasyn degen bul Qazaqstan úkimetteriniń qandaı zańdary bar eken?Endi osy neń bar mende!... - dedi Buzaýbaq.

— Sen alǵanda on tórtte emes, on ekide. On ekidegi qyz týraly úkimet zańynyń tarmaǵy bar... Alǵanyma bes jyl boldy deısiń. Bes jyl buryn istegen qylmys qylmys emes degen úkimet zańynyń tarmaǵynyń birinde de kórsetilmegen shyǵar deımin, - dedi Shákir

— Eı, batyr-aý, bes jyl buryn ózi súıip tıgen qyz úshin meni úkimet zańynyń tarmaǵymen qorqytasyń, sol zańnyń tarmaǵyna óziń qalaı ilikpeı júrsiń osy? — dedi Buzaýbaq.

— E, men nege iligem? — dedi Shákir aýylnaı.

— Áhmadıanyń on eki jasar qylǵurt balasyna Ábjannyń súımegen qyzyn qosqannyń zańnyń tarmaǵyna jatady da, meniń súıgen qyzdy alǵanym jatpaıtyn bola ma?

— Eı, Buzaýbyq, Áhmadıanyń on eki jasar balasy dep qoımaısyń. Ábjannyń qyzynyń kúıeýi Áhmádıanyń úlken balasy ólgen soń bardy.Oǵan meniń iligetin jerim joq...

— Joǵa, meıli, on eki alsyn, on tórtte alsyn, Buzaýbaqtyń áıeli qazir on toǵyz-jıyrmady. Buǵan endi,dál búginge deıin seniń zańnyń ketpeı júrgenin osy meniń seni aıaǵandyǵym emes pe? — dedi Shákir.

— Eı, sen meni aıamaı-aq qoı! Jeńime qyzyl baılap júrsem, men moprmyn, sendeı kontr emespin. Quıyrshyq emespin. Úkimet kontrdyń aıtqanyn qylsa barsyn! — dedi Buzaýbaq.

— Eı, kontr bolyp men ne qylyppyn?..

— Qylshyqtyń aqtarynyń lomynyń, oǵyn aýylyńnyń syrtyna tyqqan kim edi?

— Kim kóripti meniń lomynyń oǵyn tyqqanymdy?

— Qyzyldar kelgende taýyp alǵany qaıda edi!

— Qashyp bara jatqan aqtardyń tastap ketken lomynyń oǵyn men tyqqan bolam ba, men tyqsam, maǵan qyzyldar mandat berer me!

— Mandatty bárimizge de bergen! Sen ótirik maqtanba! Senin abdyrańnyń ishinen Kernskııdiń móri shyqqany qaıda?

— Qandaı Kernskııdiń móri?

— Kádimgi qaǵazǵa basylǵan mór!

— Oı, astapyralla, mynaý ne deıdi, qudaı-aý! Kókshetaý oıazynyń jer týraly jazyp bergen akty qaǵazdyń, móri, Kernskıı móri bolady eken, á?

— Sen ony nege saqtaısyń, sen keshegi Nekalaı qan sorǵyshtyń qaldyǵy bolǵan soń saqtaısyń!

— Joldas, endi qoısańyzdarshy kerisýdi! Keristi qoıyp, isti bitireıik, — dedi mılısıa.

Sol sózdi aıtyp, mılısıa qozǵalyp otyrdy. Manadan beri, «biraz sóılesip alsyn» degen sıaqty otyrǵan mılısıoner endi qozǵalyp, soz tizginin qolyna alǵysy keldi.

— Siz qaǵaz ákelip otyrmyn deısiz ǵoı. Káne, endi ne qyl deısiz? — dedi Hasen.

— Okrýg sottyń jibergen buıryǵy boıynsha, kelinshekti aýdanǵa aparyp jaýap alý kerek, — dedi mılısıoner.

— Kim jaýap alady, ne dep alady? — dedi Hasen.

— Jaýapty okrýg sottyń jibergen tyǵyz buıryǵy boıynsha men alamyn. Onsoń, ne dep alatyny kerek qaǵazda jazylǵan, — dedi mılısıoner.

— Onyńyz bolmaıtyn is qoı! — dedi Hasen.

— Men qatynymdy aýdanǵa jibere almaımyn. Ózim qazynanyń jumysyn istep jatyrmyn. MOPR-dyń múshesimin. Qatyn osyndaǵy bir qos rabochıǵa stolovoı qylyp, as daıyndap istep berip turady. Baralmaıdy! — dedi Buzaýbaq.

— Joq, sizdiń onyńyz zańǵa qarsylyq bolady. Ózińiz jeńińizge, áne, qyzyl baılap alypsyz, sóıtip otyryp áıelińizdi jibermeımin deısiz, — dedi mılısıoner.

— Alatynyńyz jaýap bolsa, osynda nege almaısyz? — dedi Ázimhan.

— Ia, osynda ala qoıyńyz jaýabyńyzdy! — dedi Hasen.

Mılısıoner jan-jaǵyna, esikke qarady:

— Al olaı deseńizder, zań boıynsha, áýeli áıelmen ońasha sóılesip kóreıin osynda, — dedi.

Aýylnaı Shákir qaranyp:

— Káne, endeshe bárińiz de tysqa shyǵyńyzdar, áıeldi ákelińizder! — dedi.

— Al, meniń sózim bar! Áıelden jaýap alardan buryn meniń sizden alatyn kishkene jaýabym bar! — dedi Ázimhan.

Bári qaraı qaldy Ázimhanǵa.

Mılısoner bet súıegi jalpaq, orta boıly, kóseleý, úlkendeý kelgen kózdi aq sary jigit. Eki qasynyń arasynda kishkene ǵana bultıǵan, qoıan tobyq, bórtpe túıini bar. Ázimhannyń sózine ańyraıyńqyrap qarady.

— Ne suraısyz? — dedi.

— Siz jaýapty qalaı alasyz, byltyrǵy Jańarqadaǵy Berekeń qyzynan alǵan jaýaptaı alasyz ba, joq Bákirdiń qatynynan jaýaptaı alasyz ba? — dedi Ázimhan.

Bári ań-tań bolyp qaraı qaldy.

Mılısonep bop-boz boldy. Sarǵylt kózderi de bozaryp ketti.

— Álıjan... qaıdaǵy Bákirdiń qatynyn aıtyp tursyń? Eı, joldas, ondaı shataq sózdi doǵaryńyz! — dedi.

— Shataqty kóresiz byltyr Jańarqa aýdanynda boldyńyz ǵoı?

— Al, boldym.

— Álıjannyń aýlyna qondyńyz ǵoı?

— Tipti, Álıjan degendi bilmeımin, eı, joldas!.. Ondaı ótirik sózdi qoıyńyz! Úkimetke kedergi qylmańyz, kontr jaman úgit taratyp... bilip qoıyńyz!

— Bilemiz, biraq siz Álıjandy qalaı bilmeısiz?.. Álıjannyń qyzyn oıatyp, qoınyna almaǵan soń, beshpentiniń oqasy bar dep, ol oqa patshanyń syıǵa bergen oqa shekpeniniki dep, jala qylyp, áýreleń protokol qylmap pa edińiz?

— Oı, taýba-aı, tipti estimegen jumysty aıtýyn qarashy myna jigittiń!

— Estimegen jumys emes, kórgen jumys. Onsoń, sol Álıjannyń keletin kúni, Álıjan aýlynyń qasyndaǵy Bákirdiki semiz toqty soımady dep pále salyp, Bákirdiń qatynynyń Qyzyl shúberek eken dep, protokol qylǵanyńyz qaıda edi? - dedi Ázimhan.

— Aı, jigit, sen aýzyńa túskenińdi sóıleme! Men munda, Okrýg sottyń tyǵyz buıryǵy boıynsha kelip otyrmyn;keshegi QazSIK-tiń dekretin oqymap pa ediń? Óziń bir esýas jigit ekensiń,ólerińdi bilmegen! Osy jerde kontr úgit taratasyń, — dedi mılısıoner.

— QazSIK-tiń qandaı dekretin aıtasyz, úkimetti paıdalanyp otyrsyz ǵoı, kórsetińiz. Onan soń, kontr úgit taratatyn men emes, sizdeı adam bolady. Alystaǵy eldiń shetki aýyldarynda isteıtinińizdi munda, jumyskerler arasynda isteı almaısyz. Buzaýbaqtyń jabaıy, ańqaýlyǵymen paıdalanbaq bolatyn shyǵarsyzdar. Biraq olaryńyz bul arada bola qoımaıdy. Esimde júrgen adam edińiz, búl aradan men sizdi jibermeımin endi... Sondaǵy minip ketken Álıjannyń kók aty men qaraker bıesi qaıda? — dedi Ázimhan.

Mılısıoner sasty.

— Eı, siz at pen bıe degen ótirikti qaıdan shyǵardyńyz? Men tipti Álıjan degenniń mańynan júrgen emespin ǵoı, — dedi.

— Qaıdan júrmediń? Álıjannyń kók atyn óziń minip, qaraker bıesin laýshy balaǵa mingizip ketip, Nildi zaýytynan ótkende balany bir arbashylardyń janyna tastap, qaraker bıeni alyp, kók atpen Aqmolaǵa qaraı joq bolmap pa ediń?.. «Momyn maly ortaq degen» edi, ózińiz aıtyp otyrǵan Okrýg sotynyń aldyna endi ózińiz tartylyp, Álıjannyń eki jylqysyn tóleıtin shyǵarsyz! — dedi Ázimhan.

Basqalar ańyraıa qarady.

Mılısıoner endi qaljyrady.

— Myrza, siz basqa bireýdi maǵan joryp otyrsyz ǵoı deımin!.. Qyzyq bolaıyn dese, bola beredi eken-aý! — dedi.

— Basqa bireý emes, sizdiń esimińiz Qapan emes pe?

— Ia... Qapan.

— E, endi qalaı tanasyz?

— Oıbaı-aý, endi, Álıjan degendi bilmesem, qalaı men bolam? Ras, Jańarqa aýdanyna barǵanym ras, endi Jańarqa bardym eken dep, sol elde bolǵan istiń bárine men jaýap beremin be?

— Myna arbadaǵy at ústindegi, sizdiń minip kelip otyrǵan erińiz, kúmis úzeńgisimen sol Álıjannyń kúmis qasqaly eri emes pe? Onan da tanasyz ba? Osynsha urlyqpen, osynsha aramdyqpen álgi aýylnaı aıtqan zań tarmaǵyna qalaısha áli ilinbeı júrsiz? — dep, kemite sóıledi Ázimhan.

— Joldas, ilgeri tileýiń bar jigit kórinesiń, mundaı jalany qoıyńyz. Adamsha jaqsy sóz sóıleseıik! — dedi mılısıoner...

Aqyrynda aýylnaı Shákir men Qapan mılısıoner óz bastaryn alyp qashty.

SHABDAR AIǴYR JUMYSQA SHAQYRDY

Dembelshe kúreń orys kúrkesinen shyǵyp aıqaılap, jumysqa shaqyrdy. kúıip, jel qaǵyp totyqqan jıren murtyn oń qolymen dyr-dyr ýqalap qoıdy. Kúrkesiniń irgesinen bir synyq qańyltyr alyp, qaıyń taıaqpen uryp aıqaılap,shirkeýge shaqyryp, qońyraýyn qaqqan popsha dańǵyratty. Bul jumysker bastyǵy edi. Jumyskerler, inderinen shyqqan sýyrlarsha qybyrlap, kúrkelerinen órip shyǵa bastady. Bir kúrkeden uzynsha boıly, kók kóılekti, saqal-murty joq, jalańbas, qarasha jigit shyǵa keldi.

Jym-jyrt jatqan kúrkelerdiń aınalasy lezde qybyrla jandanyp, qujynap ketti. Kúrkelerden biren-saran qatyn-qalash, bala-shaǵalar da shyǵa bastady.

Qazaq jumyskerleriniń qybyrlaǵandarymen birge sambyrlaǵan sózderi de aralasa bastady.

Qazaq jumyskerleriniń kóbi kóıleksheń, dambalshań. Keıbireýleri jalańash etterine jeńsiz qamzol kıgen. Orystar da kóıleksheń, shalbarshań. Jumyskerlerdiń kóbi-aq jalań aıaq, keıbireýleri qalpaqshań, keıbireýleri bastaryna |tek oramal tartyp alǵan.Tymaq kıgenderi de bar.Kıimderi kir-kir, deneleri de kúnge kúıgen. Jel qaqqan,totyqqan, kir sińgen.Ásirese qazaqtar qap-qara. Kıimderine,denelerine adam qarap jiberende-aq jer qazǵandar ekenderin aıtpaı-aq biletindeı.

Toptalysyp, úıir-úıir bolyp,shubyrysyp,sambyrlasyp,árkim óziniń merzimdi jumysyna jóneldi. Bireýleri attaryna jóneldi. Attaryn ustap ákep jege bastady.

JUMYSTA

Bireýler tekshelep alyp, qazyp jatqan jerlerine túsip,temir kúrekterin alyp sybanyp, alaqandaryna túkirip, kúrekterimen kirshildetip qara jerdi kertip, kúırete bastady. Bireýleri qorapty arbalarymen arbalaryn oıylǵan jerlerdiń, jıekterine qoıyp, úıilgen topyraqtardy kúrektep, arbalaryna sala bastady. Bireýleri tósep jatqan qalyń jer tósekti tegistep,onyń ústine jańadan tus-tustan arbalap tógip jatqan topyraqtardy jaımalaı bastady. Biraz jumyskerler temir jol kesip belestiń kertip jatqan jerin aýyr qaılalar, súımendermen dúrsildetip oıyp, shaqyrlatyp qyrnaı bastady. Kysqasy: árkim ózdi-óziniń merzimdi oryn-oryndaryna tura-tura qalysyp, qumyrsqasha qybyrlap, merzimdi qımylmen jumystaryna kiristi. Arbaly attarymen jumys istep júrgender de ózderiniń merzimdi jumystaryn oryndaýǵa kiristi.

Sóıtip, úsh júzdeı jumysker kúndegideı katar tura qalyp, temir jolǵa tósenish salýǵa kiristi.

— E-eı, qaılańnyń basy qylqyldap barady, ýaı...

— Ha-ha-ha!..

— Ýaı, Haken!.. Onyń qaılasynyń basy ózine tartqan!..

— Sen ózińdikin baıqadyń ba?..

— Eı, sen nemene, tuǵjyńdap ketkeniń, kári kisiniń jeroshaq qazǵany sıaqtanyp!

Kúrkeleriniń qasynda biren-saran qatyn-qalash, bala-shaǵalar ǵana qalǵan edi. Olar da qybyrlap, birdemelerin istegen bolyp júr. Qatyn-qalashtyń, keıbireýleri tezek terýge qaptaryn arqalaı jóneldi. Keıbireýleri buzaýlaryn arqandap júr.

Jumyskerlerdiń á degende kóbirek ekpindep sambyrlaǵan sózderi, birin-biri syqaq qylǵan kúlkileri, qyljaqtary birte-birte azaıdy. Birte-birte, endi jaı sózder ǵana estiletin boldy. Sambyrlaǵan ekpindi sózder, kóterińki kúlkiler azaıǵan saıyn qara jerge kirshildegen, pyshaqtyń júzindeı jalańdaǵan temir kúrekterdiń saldyrlary, kúıretip, shaqyrlatyp tas qoparǵan, tas qashaǵan aýyr qaıla, aýyr súımenderdiń daýystary kóbirek estile bastady. Jaǵalaı qarshyldatyp tas kemirgen kók temirdiń ashshy daýystary birte-birte basymyraq, qattyraq estile bastady.

Sóıtip, jumyskerler esepti qımyldarymen quba jondy talqandap, kúıretip, jer qazýǵa, shaqyrlatyp tas qashaýǵa jumyldy.

Bul biraz orys, deni qazaq úsh júzdeı jumyskerdiń túrleri, qıapattary, turpat minezderi, qulyqtary túrlishe. Uzynsha, aryq, kóse, qyr muryndy, sıda qara, maqarsha, tyrbıǵan qara aýyz, tyrbıǵan qyzylsha saqaldy kúreń, sary sóńkek boz, myqyr súr, qapsaǵaı qara... taǵy da tolyp jatqan sýretti adamdar. Bulardyń árqaısysynda sýretteri, sıpattary, tirshilikteri, bir-birimen qatysýlary, ózdi-ózderiniń aralary talaı áńgime qylarlyq edi.

QOSTASTAR

Tórt jumysker bir qos edi. Bularǵa birazdan beri taǵy da eki kisi qosyldy. Burynǵy bir qos bolyp júretin tórt jigit salt jigitter. Sońǵy qosylǵan eki kisi jaqyn elderdiń birinen kelip qosylǵan edi.Bul eki kisiniń bireýi jasy qyryqtan asqan adam. On jeti, on segiz jastaǵy bala jigit. Jasy qyryqtan asqan kisiniń at arbasy bar, jaman qosy bar, bir-eki buzaýly sıyry bar, on segiz, on toǵyz jas kelinshegi bar. Bala jigit muny elinen paıdalas qylyp alyp kelgen kisisi.

Bularmen jaqynyraq tanysaıyq...

Bir qos bolyp júretin burynǵy tórt jigittiń.tórteýi de jasynan kózderin tyrnap ashqannan jumyspen, beınetpen kózderi shyqqandar. Bulardyń ekeýi jasynan elde júrip, árkimge jigit bolǵan Nildi, Spass, Ekibastuz zaýyttarynda jumys istegen edi.betimen de júrip, Nildi zaýytynda istep, odan Ekibastuz zaýytyna kóship, sonda istep, Ekibastuz zaýyty toqtaǵan soń, Ertis parohodtarynan qyzmet izdep, onda ornyǵa almaı, osy Kókshetaý, Qyzyljar temir jolyna kelip jumysqa kirip edi. Ekinshisi elde de júrip,odan Nildi kelip, odan qaıta elge baryp, jigit bolyp, ár jerde kásip qylyp júrip, aqyrynda osynda kelgen. Al ana ekeýi buryn elde jalshylyqta da bolyp, árkimge janama jigit te bolyp,endi osy temir ǵana boıyna kelgen edi.

Elde jaǵyna jigit, atarman bolyp zaýyttarda da jumys qylǵan bireýiniń esimi Hasen.

Hasen uzynsha boıly, shúńirek úlken sur kózdi, qyr muryndy, atjaqty, qaptaǵaı, ashań sińir deneli, kóseleý sur jigit. Jasy otyzǵa taıaǵan. Qatyn-balasy, jınaǵan azyn-aýlaq qara-qura bizdiń elde. Ózi sabyrly jigit, kóbinese shúńireıgen sur kóziniń astynan qaraıdy. Kóp bos sóılemeıdi. Sóılegen sózderin ańdap, ornymen sóıleıdi. Joldastaryna qadirli, óıtkeni joldasyna keń etip oıyp berendeı, ótirikke joq, bir sózdi jigit, sóılegende, daýsy dónen qoshqardyń mańyraǵanyna uqsaıdy.

Kúshti sińirli denesi soıǵan qasqyr tárizdi. Qol-aıaqtarynyń, barlyq denesiniń kók etteri shor bolyp baılanǵandaı. Bezbenniń temir keńirdegindeı.

Ústine kók temir saýyt kıgizip, basyna qarqaraly býǵyzyp, beline qanjar, sapy, sadaq

baılap, qolyna jelekti kók naıza berip, ómildirikti aq boz atqa mingizip, «mynaý, oqtan, ottan beti qaıtpaǵan Hasen batyr» dese, kóz toıar edi...

Qazir kóıleksheń, dambalshań, belinde qyzyl shúberek belbeý, basynda qaraqońyr eskileý qalpaq. Kóıleginiń jeńderin sybanǵan, dambalynyń balaqtaryn joǵary túrgen, qolynda temir kúrek. Temir joldyń jer tóseginiń ústine shyǵyp, atpen tasyp ákep tókken topyraqtardy durystap jaımalap túr. Munyń turǵan orny jer tósektiń eń bir oıpańdaý jerge salynyp jatqan tusy...

Ekinshisiniń esimi Halken. Bul buryn aýylda jalshylyqta bolǵan, qosshy bala bolǵan. Bul da uzynsha boıly, kese, sıda aryq, atjaqty, jasyqtaý qara kózdi, qyr muryndy taramys qara jigit. Jasy otyz bester shamasynda. Aıaq-qoly soıdıǵan. Kóp ishtemeni onsha paryq qylmaıtyn jýas jigit. Biraq azyraq mysqylshyl, kese bolsa da óńi eski. Jumsaq minezdi. Ashýdyń ne ekenin bilmeıdi. Ashań, sıda, denesi maı jaqqandaı, jyp-jyltyr qara. Aryqtaǵan dónenshe qara nar tárizdi. Áıeli bar edi, alǵan jylynyń kelesi jylynda aırylysyp ketken. Endi boıdaq. İnisi men sheshesi, qaryndasy bári elde.

Qazir Halken kóılek-dambalshań. Aıaǵynda jaman, baqabas oryssha etik. Basynda qońyr bórik. Belinde qońyr qaıys belbeý. Kóıleginiń jeńderin sybanǵan. Qolynda jalańdaǵan júzi qajala-qajala appaq bolǵan temir kúrek. Iilip, aq kúrekpen kirshildetip qara topyraqty kúıretip oıyp tastap túr.

Úshinshisiniń esimi — Sataı. Munyń buryn aýylda istemegeni joq. Talaıdy kergen jigit. Alasa boıly, dembelshe, maqarlaý, aıaq-qoldary, saýsaqtary da qysqa, tyrbıǵan, dóńgelek bet, bir jaq kóziniń aǵy bar, qarasur jigit. Jaýyryny búkirleý, tóńkerilgen astaý tárizdi. Jasy qyryqtar shamasynda. On shaqty jyldan beri kishkene qara murty bar. Bir alǵan áıelin qoıa bergen. Sodan keıin alǵan áıeli, sheshesi, inisi elde. Ózi bala kúninde baıdyń úıiniń moldasynan edáýir oqyǵan. Ózi de moldalaýmyn dep júredi. Biraq eziniń jazǵan hatyn birazdan soń ezi tanyp oqı almaıdy. Qımyldary shapshań. Jumyssyz bir kún de qarap júre almaıdy. Jumysqa óte myqty. Sóılegende jyldam, dabyrlap sóıleıdi. Bir sózdi qaıta-qaıta aıtady. Aqkóńil. Biraq kúıgelek. Ashýlanǵanda tipti sóıleı almaıdy. Býlyǵyp, kúrmelip, sózin aıta almaı qalady. Qýlyqqa, aramdyqqa olaq. Aýzyndaǵysyn joldasyna jyryp beredi. Yıine kóldeń kisini shaqyryp ákep qonaq qylady. Baram degen jerine erinbeıdi. Júrip-turýǵa óte qumar. Kópshil, úlkendermen úlkendershe otyrýǵa tyrysady. Jastarmen ózin jastarsha ustaıdy, «moldalarmen kezdesse, ózin moldasha», jorǵarmen kezdesse, ózin jorǵasha» ustaýǵa tyrysady.Urylarmen urysha da otyra alady.

Sońǵy jyldary az ǵana qara-qura jasap alyp, aýylda el jumystaryna da qatynasyp júrdi. Qatynasqanda óz betimen emes, el adamdarymen birge júrip qatynasty. Aýylda bir úıge bir qonaq kelse, ne bir úı toı qylsa, qonaq kútýge daıar turatyn Sataı bolyp ta júrdi.

Qysqasy: qolyna aq sabaý ustap, Sataı ylǵı as bergen aýylda daıashy bolyp júrý úshin týǵandaı edi. Osynyń bárin bir sumdyqpen, qýlyqpen istemeıdi. Ózin-ózi segiz qyrly, bir syrlymyn dep oılaıdy. Qolymnan kelmeıtin nárse joq dep oılaıdy.

Sataı ózi kóılek-dambalshań. Kóıleginiń syrtynan jelbegeı eski, jyrtyq, sholaqjeń, súr qamzoly bar. Basynda eski aq elteri bórik. Aıaǵynda jaman qazaqsha etik. Etiginiń qonyshy qon. Basy eski quba bylǵary. Qazir munyń da qolynda jalańdaǵan, qajalǵan ótkir qurysh temir kúrek. Samaıynan ter aǵyp Halkenmen birge temir kúrekti tabandap, tuǵjyndap kirshildetip, qara jerdi kúıretip jatyr.

Tórtinshisiniń esimi Ázimhan. Jasy otyz bester shamasynda, boıdaq. Orta boıly, jaýyryndy, keýdeli, tósti jigit. Beti sopaqtaý, jýan shoń moıyn, dóńgelek qara kóz, qyrsha muryndy, qaratory jigit. Dene bitimi nyp-nyǵyz, tup-tutas, shoıyndaı. Qalyń qara saqalyn kúzep, ıegine shoqsha ǵana saqalshyq qoıǵan. Qoıý qara murt. Qaljyń, ázildiń gúli. Ashýlanǵanda bet-aýzynyń túkteri edireıip, qaý tárizdenip ketedi.

Biraq ondaı kóp ashýlanbaıdy. Daýsy jýan, ashyq. Sózge óte qumar. Biraq óte salmaqty. Kóp tyńdaıdy. Ózi bir áńgimeni aıtýǵa kirisse, óte ádemilep, bajaılap aıtady. Bir qyzyq áńgimelerdi aıtyp otyrǵanda, ózi sol ýaqıǵany sol sátte qolymen istep otyrǵandaı sýrettep, jandandyryp sóıleı biledi. Ázimhannyń qımyldary salmaqty, júris-turysy marǵaý, sylbyr, túıeniń jampozy, shýdaly jaıbasar qara atan tárizdi. Kóbinese bet-aýzy, ańqaý kisiniń bet-aýzyndaı. Biraq eshnárseni andaýsyz jibermeıdi. Jurttyń kóbi elemeıdi, búl ishinen jipke tizip otyrady. Árkimniń minezin, qulqyn birer kórgennen-aq ábden ózinshe boljap alady. Ómirinde eringen emes. Óte táýekelshil. Joldasymen otqa-sýǵa birge túsýge eshýaqytta irkilgen emes. Qorqý, úrký Ázimhannyń. ádeti bolǵan emes. Jaı jumyskerdi basynyp, qatynyna qyzyǵyp kelgen zalym aýylnaı Shákir men aram mılısıonerdiń taıýyna sebep bolǵan da osy Ázimhan.

Óte jaqyn júretinder ǵana Ázimhannyń shyn qasıetterin ábden biledi. Óte syrlas bolmaǵandarǵa, aralasyp júrip, birge istes bolmaǵandarǵa Ázimhan ońaılyqpen syryn bere qoımaıdy. Ózimen birge týysqan aǵalary da Ázimhannyń naǵyz shyn sıpattaryn túgel bilmeıdi, óziniń týysqan aǵalary da ony tek qańǵybas dep qana júredi. Ázimhannyń bir aǵasy etikshi, bir aǵasy eginshi edi. Úıinde azyn-aýlaq kún kórgish maldary bolsa da, Ázimhan ár jerge júrip úırengen edi. Anda-sanda úıine kelgende, beıshara kempir sheshesi Ázimhan úıde otyrar ma eken dep, Ázimhannyń joldastaryna, qurbylaryna jalynýshy edi.

— Qaraqtarym-aý, osynyń qatynyn ǵana alyp berseńdershi! Qatynyn!.. — deýshi edi.

— Kemeke-aý, qatynyn alyp berseńdershi deısiz. Munyń bir daıar turǵan qatyny bar ma edi bir jaqta?.. Buǵan áli eshkimdi ózińiz aıttyrǵan joqsyz... Qaı qatynyn alyp berseńdershi deısiz? — degenimizde Kemekeń ańyraıyp tyńdap turyp kúletin:

— Oıbaı-aý, solaı eken ǵoı. Áli eshkimdi aıttyrǵanymyz joq eken ǵoı!.. Sóıtip, osyǵan bireýdi nege aıttyrmaısyńdar?.. Sóıtip, osy ıttiń qatynyn ǵana alyp berseńder eken! — deıtin edi taǵy da.

Ázimhan hat tanıdy. Sataımen aýyldas. Sataı oqyǵan Maqańnyń noǵaı moldasynan o da oqyǵan. Ózi jóndi jaza almasa da, jazǵandy jaqsy tanıdy. Buryn bala kúninde qıssalardy, óleń kitaptardy qumarlanyp, qonyshyna tyǵyp júrip oqýshy edi. Qazir endi jańa kitaptardy oqıdy. Ázimhan ózinshe asa synshy. Ásirese áıelderdi synaı biledi. Mańaıynda bir jerde bir atyshýly sulý qyz, ne sulý kelinshek bar dese, Ázimhan sony baryp bir kórip, sóılesip kelmeı qoımaýshy edi.

Qazir Ázimhan kóılek-dambalshań. Kóıleginiń omyraýy, jaǵasy ashyq, jalan, bas, jalań aıaq. Jeńderin, balaqtaryn túringen. Belinde shyt shúberek belbeý, qolynda temir kúrek. Halken, Sataı, Buzaýbaq úsheýiniń kúıretip oıyp tastap turǵan topyraqtaryn tory sholaq atqa jekken shilik qorapty arbaǵa kúrekpen jalǵyz ózi salyp tur. Qyrda qudyq arshyǵanda shyńyraýdan balshyq atqandaı qylyp, topyraǵyn tekshelep oıǵan tórt buryshty keń shuńqyrda turyp, shuńqyrdyń qabaǵyndaǵy arbanyń qorabyna bir qos qara topyraqty laqtyryp tur. Mine, bul — burynǵy bir qos bolyp júrgen jigittiń sıpattary.

Endi, birazdan beri olarǵa kelip qosylǵan ekeýiniń úlkeniniń esimi — Buzaýbaq. Balasynyń esimi Qaımolla. Bul ekeýiniń eli jaqyn, otyz-qyryq shaqyrymdaı jerde. Buzaýbaqtyń jasy qyryqtan asqa, qaratory, ortalaý boıly adam. Aryq, qalaqsha jaýyryndy, shoqsha qara saqaldy, tyrbıǵan qara murtty kisi, urty solǵyndaý, shımaı-shatpaq ájim. Jasynan kergen aýyr beınettiń barlyq denesine, betine, mańdaıyna,moınyna salǵan qatpar-qatpar aıǵyz-aıǵyz tańbalary shımaı-shatpaq ájim. Aıqysh-uıqysh aryqpen sýaryp salǵan eginniń eski ańyzdary tárizdi. Es bilgeli bolǵan japyryq órkesh, aq qaptal, ómirinde shyr bitpegen oqpaq qońyr túıe tárizdi. Nemese, miný ótken aq qaptal, aq aıyl, ómirinde jal bitpegen kedeı Buzaýbaqtyń óziniń tory sholaǵy tárizdi. Es bilgeli arqasy jumystan, beınetten bosamaǵan adam. «Júrmegen esigi joq. Ótpegen tesigi joq. Bul noǵaıǵa da júrdi, orysqa da júrdi. Saýdager baıdyń Sibirge, Nıjanǵa, Maqarjaǵa madaryn da aparysty. Eginshi baılardyń eginderin de alysty bul. El qazaǵynyń esiginde júrip te isi joq. Qaladaǵy orys, noǵaı baılarynyń at qoralarynda da qyzmet qylyp, atshy qyzmetterin de atqardy bul. Aqyrynda bir-eki jyl Kókshetaýdaǵy altyn zaýytynda jumys qyldy. Qysqasy, Buzaýbaqtyń kórmegeni joq. Jumys qyzǵanda sharshaýdy bilmeıdi. Qımyly óte shapshań. Minezi qımylynan da artyq shapshań. Aıtaıyn degen sózin betiń bar, júziń bar demeıdi, aıtyp salady. Tez ashýlanady. Shaqyldaǵan daýysy ash kúzenniń aıǵyryndaı. Tili de ashshy. Qandaı ózinen áldi, kúshti, baı, ulyq kisi bolsa da qorlaǵanyn kótere almaıdy. Bizdeı júırik, tuzdaı ashshy tilin salyp alady. Biraq bilimi joq. Bilimim joq dep oılamaıdy. Dıýanalaý, aıanyp, ımenip, buǵyp qalmaıdy. Qansha pysyq bolsa da aq kóńil,ańǵalaq. Aramdyqty bilmeıdi. Qýlyqqa joq. Taben et, mańdaı terimen tapqan-taıanǵanyn berip alǵan qatyny ólgen. Odan týǵan eki balasy birdeı ólgen. Odan keıin eki jaman qatyn kez bolyp, bireýi buzylyp ózi ketip qalǵan. Bireýiniń oınasyn ustap alyp, Buzaýbaqtyń ózi tastaǵan. Sodan 1922 jyly bir nashardyń úsh-on tórtterdegi qyzyn «qaranyń jónin berip» áıeldikke alǵan. Qazir endi onysy on segiz-on toǵyz jasqa kelip, Buzaýbaqqa qatyn bolyp otyr. Álgi Shákir aýylnaı men mılısıanyń izdep kelgeni osy kelinshek edi. Elde, árkim áıeline qyzyǵyp, jábirlep, mazalaı bergen soń, bir ákeden týysqan inisi qaraılaspaǵan soń, jóne elde otyryp, tek mal baǵyp qana otyryp kúneltýdi kıyn kórip, Buzaýbaq endi temir jolǵa kelgen. Bular endi temir jolǵa kelgende, salt kelmegen, jalǵyz tory sholaq atyn arbasyna jegip, baspana qylyp otyrǵan jyrtyq qurym shoqpytty qosyn artyp, qatynyn alyp, bir aýyldas momyn adamnyń on jeti-on segizdegi balasyn serik qylyp, eki buzaýly sıyryn temir jolǵa ala kelgen. Kelgen soń ana tórt jigitpen sóılesip, solarmen úılesip, solarmen jumystas, ottas bolǵan...

Qazir Buzaýbaqtyń ústinde kóıleginiń syrtynan kıgen eskileý jelbegeı qara beshpenti bar. Beshpentiniń sol jaq jeńinde synyq súıem qyzyl shúberegi bar. Jaǵasynda qańyltyr tańbasy bar. Onysy mopr belgisi. Butynda dambal. Aıaǵynda qonyshy salbyraǵan, ultarǵan eski qazaqsha jaman etigi bar, basynda qaramen tystalǵan eski qara seńsen bórik. Tymaǵynyń eki qulaǵyn qaıyra kóterip, baýyn jelkesine baılap qoıǵan. Alystan erbıgen qaraqshy tárizdi. Qolynda temir kúrek. Samaıynan kirli ter aǵyp, ottastarymen birge syqyrlatyp qara jerdi kertip, kúıretip jatyr.

Beseýi, temir joldyń jumys basqarýshysymen sóılesip, kelisim qylyp, ólshep alǵan, uzyndyǵy úsh sarjyn, kóldeneńi bir sarjyn, tereńdigi bir kez jerdi Halken, Sataı, Buzaýbaq úsheýi kúrekpen kertip, oıyp jatyr. Ázimhan túsken topyraqty jınap, bir jaq shetine tyqsyryp ákep, sol jerden qulashtap qorapty arbaǵa toltyryp tur.

Buzaýbaqtyń balasy bir aıaǵy aqsaq, maqarlaý, betinde sheshektiń daǵy bar, surlaý bala. Ol kóılek-dambalshań, basynda tysy ábden shoqpyttanyp jyrtylyp, biltelenip júni shyqqan, úıtilgen eski qońyr eltiriniń silemi, jaman bórki bar. Ázimhannyń salyp bergen topyraǵyn, Buzaýbaqtyń tory sholaq jekken qorapty aǵash arbasymen temir jol tósegine, Hasenge tasıdy. Hasen balanyn arbamen ákelgen topyraǵyn tókkizip alyp, jóndep jaımalap tur.

JAŃA KÚI, JAŃA BI

Qumyrsqasha qybyrlap,.oıpańdy bıiktetip, kóldeneń belesti kemirip, temir jolǵa tapjylmaıtyn tósek salý úshin uzynnan-uzaq shubalyp, qara jerdi talqandap, japa-tarmaǵaı qımyldap jatqan ózindeı eńbekshilerge Ázimhan qarap turdy.Ár jerden qysqa-qysqa sózder, at aıdaǵan dybystar estigen. Shómeńdep tartqan arbaly attardyń arbalarynyń, dóńgelekteri syqyrlaǵan dúrsildegen, bireýdi-bireýdiń shaqyrǵan daýystary estiledi. Tas qapqan kók temirlerdiń,temir kúrek,aýyr saımandardyń, jer qapqan temir kúrekterdiń, qatar-qatar, kezek-kezek kirsh-kirsh etken kúıli dybystary estiledi. Ázimhan aınala qarap tamsandy... Jazdyń mynaý ádemi jibek nurly kúninde qara jerdi, oıdy, qyrdy qaptaǵan kesteli jasyl kilemdeı, jelbiregen jibekteı, mynaý qalyń kóktiń ortasynda, mynaý kúmisteı zaty, jupar ısi jan men tándi mas qylǵan tunyq aýanyń ishinde, zaty qosylyp, estilip turǵan dybystar eńbek kúıi tárizdi. Ólshengen jol boıynda shubalyp, japa-tarmaǵaı ólsheýleri qımyldap jatqan jumyskerlerdiń, arbaly attardyń yrǵaqty qımyldary eńbek bıi tárizdi kórindi Ázimhanǵa.

Qazaqstannyń keń dalasynda, alys túkpirinde jatqan,óz betimen júren sıaqty beıǵam jurtqa, buryn baıqamaǵan, sezbegen kúıdi sezdirip, kórmegen kúıdi, estirtip, kórmegen bıdi estirtken, kórsetken, alysty jaqyn qylǵan, sózi men daýsy jer jarǵan, qalyń eńbekshi qazaqtyń nalyp, óziniń maýjyraǵan, uıyqtaǵan arý dalasynyń uıqysyn ashqan, otarba degen kúńgirt sezim Ázimhandy qozǵady...

Shynynda, mine otarbanyń jolyn qazaq jumyskerleri túzetip, aýdaryp salyp jatyr. Jaratylystyń, qara jerdiń minderin túzep jatyr. Temir jolǵa. Qolaısyz oıpań jerlerdi bıiktetip jatyr. Tym bıik jerlerdi qazyp, alasartyp jatyr. Tipti bóget bolatyn belesterdi qaq jaryp, kertip,temir jolǵa, oqpandap tapjylmaıtyn jer tósek salyp jatyr.Qarańyzshy!.. Mynaý jer qazǵan, jer jóndegen, bir mólshermen shubalǵan úsh júz jumyskerdiń mólshermen, yrǵaqpen jumsaǵan temir kúrekteriniń, aýyr qaıla, aýyr ketpenderiniń, balǵyn shombal súımenderiniń,úzilmeı estilip turǵan dybystary, oǵan qosylǵan ózge dybystar kúı emes pe? Úsh júz jumyskerdiń mólshermen shubalyp,mólshermen turyp, mólshermen, yrǵaqpen qımyldap jatqandary bı emes pe?.. Syrt-syrt, shaq-shaq! Kirsh-kirsh, taq-taq, dúrs-dúrs, syrt-syrt, kirsh-kirsh!.. Mine, búl dybystar shynynda bı emes pe?

KÚN BATARDA...

Kún eńkeıdi. Ońtústikten aqyryn ǵana maıda jel bilindi. Eńkeıgen altyn kúnniń lebi denege jibek torǵyndaı jumsaq tıdi. Kúni boıy jazdyń qoıý jupar ısine barlyq dene balbyrap, maı sıaqty edi. Endi, torǵyndaı maıda eskektiń jibekteı jumsaq gúlden alǵan jas demi balbyraǵan deneni sergite bastady. Qyzyl kúnniń altyn nury óte jumsardy. Aqyryndap esken maıda eskektiń jumsaq lebi adamnyń betinen jup-juqa, náp-názik úlbiregen jibekpen aqyryn jelpigendeı sıpaıdy. Súıgen názik sulýdyń aqyryn qaltyraǵan jumsaq demindeı tıedi...

Kún aspan men jerdiń shendesken shegine salbyrady. Kúni boıy ystyq kúnniń shyjytqan lebimen býlanǵan semiz jerdiń jumsaq, jyly, juparly maı sasyǵan lebi endi qoıýlanyp shyǵa bastady. Názik, jup-jumsaq jibekteı betke, moıynǵa, barlyq denege oralyp turǵan torǵyn eskek te endi birazdan soń basyla qaldy. Kúmisteı tynyq aýa tunjyrap tyndy. Qıyrdaǵy qara jerge eńkeıip, tómendegen qyzyl kúnniń altyn nury álsirep, qyzyl kún burynǵysynan da qyzardy... Jer shetine qyrynan kelip mingen kún qaltyraǵan altyn nuryn jer ústine altyn órmekshe jaıdy...

JUMYS MEZEİLİ BİTKENDE

Orta boıly, jıren murt, kúreń orys arbanyń ústinde turyp, aıǵaı salyp, qańyltyr legendi qaıyń taıaqpen dańyldatty. Jumyskerler jumystaryn tez doǵara bastap, aıǵaılasyp, sambyrlasyp qozǵalysyp, basqasha qımyldasyp qaldy.

Sóıtip, ol kúngi jumys bitti. Jurt kúrekterin, ketpenderin, qaılalaryn alyp, keıbireýler ıyqtaryna salyp, keıbireýleri jaı taıaqsha ustap, úzdik-sozdyq shubyryp, sambyrlasyp jataqtaryna qaıtysty. Biriniń omyraýlary alaq-salaq, kóbi kıimderin baǵanaǵydan da azaıtyńqyrap, denelerin ashyńqyraǵan. Keýdelerin jalańashtaǵan, keıbireýler kóılekterin de sheship alǵan. Jalańaıaqtary da bar. Ár túrli qalpaqty. Ár túrli bórikti. Tymaqtylar da kórinedi. Bastaryna tek oramal tartqandar da kórinedi. Jalańbastary da bar. Kóılegi barlardyń kóbi bilekterin túringen. Kún qaryǵan, jel qaqqan,totyqqan bet-aýyz, aıaq-qoldary taǵy da termen, qara topyraqpen qaraıyńqyraı túsken. Keıbireýler qatarlasyp, sambyrlasyp sóılesip keledi.Bireýler oınap, birin-biri kelemej qylyp keledi. Keıbireýler úndemeı, jaı ǵana keledi.

— Eı, eı, qaqtyqpa, qaqtyqpasaıshy! Jyndy nememisiń óziń! — dedi buqa daýysty bireý.

— Quj, quj! — dep kelemejdedi ony bireý. Birnesheýi kúldi.

Sary saqaldy japyraq qazaqqa bir sıda jigit qaljyńdap:

— Ýaı, Maýskeńniń súımeniniń basy muqalyp qalypty.onysy nesi eı? — dedi.

— Ýaı, senderdi... Men qusap qazsańdar senderdikiniń basy nuqylmaq de dáneme qalmas edi! — dedi Maýsymbaı.

— Ýa-aı, maqtanǵanyńmen, súımeniń sholtıyp, qysqaryp ǵoı! - dedi anaý.

— Qysqarsa da, sendeı qatpadan tereń oıady! — dedi Maýsymbaı.

— Ha-ha-ha-ha! - taǵy dý kúldi birsypyrasy.

Bitik kózdeý, jylmaǵaı sopaq bet, bozǵyl jigit jymıǵan sıaqtanyp kele jatty kúledi. Sıda qara jigit endi oǵan kelip qaqtyqty. Jylmaǵaı bet jigit ony jaqtyrmaı qaldy. Túsin sýytyp aldy. Sıda qara jigit onyń tús sýytqanyn elemedi.

— Qalaı, Tájen, sharshadyń ba? — dedi.

— E, sharshasam birdeme bereıin dep pe ediń! — dep tors ete

Saıda qara jigit tálkek qylýǵa yńǵaılanǵandaı boldy.

— Anturǵan, sharshama, sharshasań kelinshegińe ıe bola almaısyń! — dedi.

— E, sonyń kúıigi saǵan tústi me! — dep Tájen shaq ete tústi.

— Ha-ha ha-ha-ha!

Tyńdap kele jatqandar dý kúldi.

— Eı, Hamza, Tájendi ne qylasyń qajap, onyń óziniń terisi juqaryp júrgen jigit, erteń rabochkomǵa aıtady ol! — dedi búırek bet, sholaq tanaý, ala kóz qara jigit kelemejdep.

— Eı, Sapaq, sen tıispeı jaıyńa júr!.. Senin, beıbastaqtyǵyńdy munda eshkim kótere almaıdy. Munda Orynbaıdyń aýyly joq! — dedi Tájen.

— Áı, qoısańdarshy, soqtyqpaı osy! — dedi uzyn boıly qarasur qazaq.

— E, qýyq pa edi búl! — dedi Sapaq kúlip.

— Áı-áı, kúresti qara, kúresti qara! — dedi bir bala. Eki jigit alysa túsip, apyr-topyr tyrbaıysyp jatyr edi.

— Bolma, bolma, Halken!.. Qaıyr, qaıyr!.. Shalyp al!.. Shalyp al!.. E-e, silte, silte... E-e, áýip! — dedi bireýler.

— Ýa, qudaı atqyr, Halkennen jyǵylyp qaldy! Halkennen jyǵylyp qaldy! — desti.

Halkennen jyǵylyp qalǵan tyshqan kóz qara jigitti bir top jigit kúlip mazaq qyldy.

Qyzyljar — Azat jaqtan kúrsildetip, entigip, aýany jańǵyrtyp aqyrǵan otarbanyń daýysy shyqty. Salyp jatqan temir jol jer tóseginiń boıymen jataqtaryna qaraı qaptaı shubyryp kele jatqan jumyskerler otarbanyń dybysyna ańyraıyp, bastaryn kóterise qarasty. Burynǵy jolmen jańa salynyp jatqan joldyń bul jerdegi arasy júz elý qadamdaı edi.

— Otarba keldi!.. Otarba!.. Poıyz keledi! Poıyz! — desti.

Qatar qosbaqtalǵan temir joldyń ókshesine, otarba kele jatqan jaqqa qarasyp, jumyskerler topyrlasyp, kópshiligi solaı qaraı tiginip, sambyrlasyp sóılesýlerin kóbeıtti. Otarba da belesten asyp, jumyskerlerge qarsy, tútini keıin býdaqtap, gúrsildep, yńqyldap shyǵa keldi. Shyǵa kelip júrisin jaılatyp, shubalǵan qoıý jalbyr jaly jer soqqan qara aıǵyrsha qoıý tútini býdaqtap, entigip kelip, jumyskerlerdiń qabattasyp, shubalǵan ortasyna toqtady. Júk poıyzy eken. Tirkelgen, ylǵı terezesiz, saldyraǵan, dúrsildegen, qyzyl arbalar. Temir joldaǵy jumyskerlerge nan, shaı, basqa kerekti nárseler tasyp berip júretin Maksım degen qońyr saqaldy orys, esigi ashyq turǵan bir qyzyl arbadan jerge sekirip tústi.

— Qane, jigitter, nan keldi! — dep aıqaılaı tústi.

Jumyskerler Maksımdi kórgennen-aq nan kelgenin bilgendeı, júgire basysyp, shýlasyp, tobyrlanyp, pysyldap turǵan otarbaǵa kelip antalady.

Kúlisip, keıbireýler:

— E-e, Maksım, aman ba... nan keldi me, oı, sorly, kóde saqalyń-oı!.. — desti.

— Nan!..Nan!.. — desti ekinshi bireýler. Jumyskerler Maksımdi tez qamap aldy. Maksım da keıbireýlerimen amandasyp jatyr. Jumys basqarýshymen Maksım qol alysyp amandasty.

Maksım qaıta sekirip vagonǵa minip, vagonnyń ishindegi taqtaı sókiniń ústindegi lyq tolǵan úlken bólke nandardy alyp bermek boldy.

— Qáne, jigitter!..Zahar, ákel arbalaryńdy! — dedi.

Basqarýshy qorapty arbaǵa kisi júgirtti. Kerseńdeı-kerseńdeı bólkelerdi sanap, úıip jatyr.

Tez nan berip bolyp, otarba bir aqyryp, dúrsildep, pysyldap júrip ketti.

Jumyskerler jóńkigen boıymen kelip, burynǵylaryndaı basqarýshylardyń qolynan tıisti nandaryn alyp, burynǵy joldyń túzetilip kóshýlerge býnaǵynyń eki jaǵyna shubatyla salynǵan ózdi-ózderiniń jataqtaryna úıir-úıir bolyp tarady...

«SHABDAR AIǴYR»

Aıtqandaı, «shabdar aıǵyr»dep qaljyńdap qazaq jumyskerleri bir jumys basqarýshyny aıtqan edi. Sodan beri jumys basqarýshy Zahar orta boıly, dembelsheleý kelgen, júndes kelgen adam. Qabaqtary úrpek aq shabdar, anda-sanda bir kúzep júretin saqaly, kúzeýsiz murty bar, shal-jıren edi.Jumysqa shaqyrǵanda doǵaratyn ýaqyt boldy degende qańyltyr degendi dyńǵyrlatyp daýystaıtyn bolǵandyqtan, Zahardy qazaq jumyskerleri «shabdar aıǵyr» dep atap ketken edi...

JAZDY KÚNNİŃ BATÝY

Sáýlesi jarqyraǵan qyzyl kún qyp-qyzyl altyn tabaqtaı bolyp, kókten salbyrap kelip, aspan men jerdiń qıyryndaǵy shendesken qystyryldy. Jerdiń qıyr shetine qyrynan selip turǵan qyzyl kún, shubalǵan jibek órmegin jınaǵan sulýsha jer dúnıege shashylǵan altyn nuryn qaltyratyp, asyǵyp jınaı bastady. Qyzyl kúnniń qaltyraı júgirip jınalǵan altyn nurymen aırylysa bastaǵan jasyl jerdiń sulý júzi qubylyp, demde myń túrge tústi. Oıdy, qyrdy, dalany tep-tegis tutasyp qaptaǵan qoıý jasyl qalyń shóp dúnıeni qaptaǵan jasyl teńiz tárizdendi. Qazir batyp bara jatqan qyzyl dúnıeniń nurymen oınap, jasyl teńiz myń túrli qubyldy. Myń túrli qulpyrdy. Qubylyp, aqyryn tolqyǵandaı bolyp turdy.

Aspan men jerdiń shendesken arasyna qyrynan turyp qystyrylǵan qyp-qyzyl altyn tabaq, qystyrylǵan araǵa jyljyp, jartylap kirip, taǵy da jyljydy. Altyn nurynyń, aqyrǵy ushyqtaryn aspanǵa shashyratyp, jartylanǵan qyzyl tabaq qystyrylǵan eki araǵa aqyryn ǵana jyljyp joq boldy...

Oıy, qyry, dalasy jap-jasyl bolyp tutasqan jerdiń júzi endi jasyl emes, qarakók teńiz tárizdi boldy. Qarakók teńiz qubylyp, birte-birte qoshqyl tarta bastady...

KESHKİ SHAIDA

Jumyskerler ózdi-ózderiniń jataqtarynda qybyrlasady. Dabdyrlaǵan, kúńkildegen sózder estiledi.

Shabdar aıǵyrdyń kúrkesiniń janynda jalpyǵa birdeı qazandyq bar. Qazandyqta eki mys qazan bar. Jumyskerlerge kúnine úsh ret: tańerteń, túste, keshke mys qazandarda sý qaınatylyp qoıylatyn edi. Jumyskerler úsh mezgil shaı-sýyn sodan alatyn. Al ózge bólshek astary bolsa, ár qos, ár úıir óz betterimen bólek-bólek istep ishetin. Qazir endi jumyskerlerdiń ár qosynan, ár úıirinen bir-bir kisi shaı ydystaryn, sháınekterin alyp, úzdik-sozdyq júgirise basyp, qazandyqqa kelip, qaınaǵan sý alyp ketip jatyr.

— Eı, eı, Otarbaı, Shabdan, ana Tájenniń qatyny sýdy syrtyna tókpesin! Sháınegin shúmekke dál tósesin! — dedi kúlip, banaǵy Sapaq degen sholaq tanaý jigit.

— Saǵan da jeter, tanaýyńa quıatyn bolsań sýdy! Shúmekke sen tanaýyńdy tóse! — dedi qaınaǵan mys qazannyń shúmeginen sý aǵyzyp alyp jatqan Tájenniń qatyny Jámıla degen qyzyl kelinshek.

— Ha-ha-ha-ha!.. Oh, oh, oh!

Sý alýǵa turǵan qazaqtar dý kúldi.

— Al, al, ana Ivannyń Marfasy keledi dáý baqyrymen, Ivannyń Marfasy keledi qara baqyrymen! — dedi bireý.

— Marfa, seniki bedre úlken, kıpátok konshal! Seniki bedre bárin áketedi! — dedi taǵy da Sapaq.

Sapaq bul «oryssha» sózdi taýyp aıttym degendeı, aqyldy túrmen kúle sóıledi.

— Sam ty úlken bedre, shaıtan! — dep, Marfa kúlip kep turdy.

— Aı-aı-aı, ana sumyraı barady, ana sumyraı barady! Al sumyraı sýdy qurtady! - dep bir baraqtyń aldyndaǵy bireý

Sumyraı degeni, bir úlken qol baqyr alyp qazan qasyna kele jatqan bir aryq qaýqıǵan sur jigit eken.

— Ýaı, bultıǵan kózińdi uraıyn, sen sumyraı!.. — dedi ol.

Japa tarmaǵaı, ár kúrkeniń janynda jurt búksheńdep,shapshań qımyldasyp, jýynysyp jatyr... Jýynyp bolǵandary kúrkeleriniń shaı jabdyqtaryn jasap, dastarqan ornyna ustap júrgen kir-kir sharshylaryn, oramaldaryn, kenep qaptaryn jaıyp, nandaryn týraǵaly daıarlasyp jatyr. Qatyn-qalashy bar qostardyń shaı jabdyqtaryn qatyndaryn, balalary daıarlap jatyr.

Temir joldyń eki jaǵynda shubalyp, ıirilip, moshap jatqan qalyń qalashydaı jumyskerlerdiń jataqtary jumyskerler qaıtqan soń jandanyp, qybyrlasyp jatyr.

Aty barlary attaryn doǵaryp baılasty. Azyn-aýlaq saýyn sıyrlary jataqqa oralyp, buzaý baılaǵan úıshikteriniń, kúrekteriniń jandaryna keldi.

Temir joldyń kúnbatys jaǵynda oıpańdyǵy jasyl quraqty kólshúmekke eki-ekiden juptasyp alty úırek biriniń sońynan biri kelip qondy. Buzaýmen ketken bir sıyrdy qaıyrǵan baladan úırekter shoshyp, daryldap, qyryldap qaıta ushty.

Jumyskerler kúrkeleriniń jandarynda, úıir-úıir bolyp, tirelip otyryp, dabyrlasyp, shaı ishýge kiristi. Kúni boıy jupar ıisti tup-tunyq aýadan dem alyp júrip istegen jumystan keıingi qara nanmen ishken qara shaı ólsheýsiz dámdi kórinedi.

Jańa ǵana batqan kúnnen keıingi mezgil jup-jumsaq qarakók barqyttaı edi. Jazǵy jaryq aq sańlaq aspannyń astynda, sondaı keshki mezgilde ashyq aýada otyryp ishken as baldan tátti kórindi...

BUZAÝBAQTYŃ QOSYNİŃ ALDYNDA

Bizdiń Hısenderdiń qosy shaıdy ózderiniń kúrkesiniń janyndaǵy Buzaýbaqtyń kúrkesiniń aldynda iship otyrdy. Buzaýbaktyń kúrkesi qurym, shoqpyt-shomyt oranǵan kishkene qara qos. Sol qara qostyń aldynda Hasen, Halken, Ázimhan, Búzaýbaktyń ózi, aqsaq, balasy, qatyny — bári dóńgelenip, keńinen maldastaryn quryp, shaı iship otyr. Kúıe basqan úlken qara sháınekten jigitterge shaı quıyp berip otyrǵan Buzaýbaktyń kelinshegi. Jumyskerlerdiń shaı iship otyrǵan ydystary ártúrli: birinde kók qańyltyr tutqaly shuńqyr, birinde jamaýly kese, birinde shyny aıaq. Báriniń de ústindegi kıimderi manaǵy qalpy. Astaryna salǵandary Buzaýbaktyń jyrtyq eski syrmaǵynyń silemi men bir kir-kir jamaýly kórpesi jáne bir kenep qap. Sataıdyń astynda óziniń úlken eski qońyr shekpeni. Aldaryna jaıylǵan, ortasynyń alaqandaı jeri úldirep tesilgen, Buzaýbaqtyń eski bir kir qońyr dastarqany. Shynynda buryn doıby úıiniń túrindeı órnekti kók dastarqan edi. Buzaýbaqtyń úıinde biraz jyl ómir súrgennen keıin túsi qoshqyl qońyrǵa aınalǵan. Buzaýbaqtyń kelinshegi bir tizerlep shaı quıyp berip otyr. Tabaqsyz, qara ala shyny aıaqtyń shuńqyrymen ózi de shaı kuıyp iship otyr. Ortasy tesik, kir men maı sińgen qońyr dastarqannyń ústinde qalaı bolsa solaı tilinip, julynyp, úzilgen bólke nan úıilip jatyr. Kómeılep shaınaǵan nandaryn jumyskerler sylpyldatyp sıyrsha soraptap urttaǵan shym-shym sýmen aıdap, óńeshterine tyqpalap otyr...

BUZAÝBAQTYŃ KELİNSHEGİ

Kelinshegine taıaý otyrǵan Buzaýbaq abajadaı qulaqtaryn kóterip, sereıtip, qalqaıta baılap qoıǵan ter sińgen qara qońyr tymaǵyn bir qolymen kóterip, qısaıtyńqyrap, mańdaıynyń qara terin aǵyzyp sypyryp tastady. Shaıyn taýysqan shynyaıaǵyn kelinshegine bere berip:

— Shyǵara kúı, shyǵara quısaıshy shaıyndy! — dedi. Kelinshegi Buzaýbaqqa qarap:

— Shaı shyqpaıtyn shaı... — dedi.

— Nege shyqpaıdy?.. Aýdannan ákelgen kooperatıvtiń shaıy shyqpaı ma eken? — dedi.

«Kooperasıa» degen sózdi Buzaýbaq durystap aıtam dep — «kápirátsıá» deıtin edi.

Kelinshegi:

— «Kooperasıa» bolsa da shyqpaıdy, — dedi.

Kelinsheginiń esimi - Gúlıa. On segiz-on toǵyz jasta edi. Orta boıly, taldyrmash, qyzyl shyraıly, tobylǵy tory edi. Kelinshektiń ádemi mańdaıyn kómkergen eki qasy qarlyǵashtyń qıylǵan qanattaryndaı, qap-qara, súp-súıir, dóp-dóńgelek eki kózi de qap-qara móldiregen qaraqattaı, murny túp-túzý edi. Iilgen súp-súıir eki qasy órimdeı solqyldaǵan, qıylǵan jip-jińishke kózine túsken qalyń qara shashy shýmaqtaǵan jibekteı. Minezi salmaqty. Kóp sóılemeıdi. Kisi kózinshe otyrǵanda,turǵanda minezi baǵyp, ańdap otyrady. Biraq onysyn kisige sezdirmeıdi. Asyǵyp sóılemeıdi. Asyǵyp júrmeıdi. Sóz sóılegende árbir sózdi sozyp, baptap sóıleıdi. Sheshesi jasynda ólgen. Ákesi óte jarly bolyp, on úsh-on tórt jasynda Gúlıany Buzaýbaqqa alty qaraǵa bergenine, mine tórt-bes jyl boldy. Sulýlyǵynyń jáne jastyǵynyń sebebimen Buzaýbaqtyń qolyna kelgeli talaı áńgimege ushyrady. Gúlıa Buzaýbaqtyń baspanasyna ıe bolyp, Buzaýbaqtyń tapqan-taıanǵanyn jınap, ústi-basyn jamap, ekili-úshti sıyryn saýyr, áıel bolyp otyr. Ústi-basy bútin. Buzaýbaqtyń tapqan-taıanǵany Gúlzıany ash-jalańash qylǵan joq. Ústinde qazir kóneleý, jeńsiz qara sáten beshpent. Qaıynnyń japyraǵy tústi shyt kóılek. Basynda kishirekteý, eskileý jasyl tústi sháli. Aıaǵynda kóneleý kebis-mási. Buzaýbaqtyń jaman kıiz toqymynyń ústinde bir tizerlep otyryp, jumyskerlerge úlken qara sháınekten sháı quıyp berip otyr.

Jumyskerler jaılasyp, nandy kúrsildete soǵyp, shaılaryn urttap otyrdy. Hasen men Sataı dastarqannyń tór jaǵynda, Sataıǵa taıaý Ázimhan men Halken,olarǵa taıaý sháınektiń bir jaǵynda bala Hasenniń sol jaǵynda,kelinshegine taıaý otyr.

DEMALYS KÚNNİŃ ALDYNDA

Sataı Halkenge, Ázimhanǵa qarap:

— Shaı iship bolǵan soń baǵanaǵy etterińdi asyńdar... Kógenkózdenbeı! — dedi.

— Asarmyz... Asylar... Azǵantaı et qoı... — dedi Halken.

Sataı jamaýly aq kesesin Gúlıaǵa qaraı soza tastap:

— E, azy nesi?.. Azy nesi?.. Jarty et emes pe edi alǵandaryń, jarty emes pe edi?..- dedi.

— Qaıdan jarty et bolady, sholaq san men tort tal qabyrǵa? — dedi Ázimhan.

— Eı, ne deıdi myna kógenkózder?.. Túý-túý!.. — dedi Sataı.

Shaıyn urttap, nanyn shaınap Halken yrjıyp kúldi.

— Eı, batyr-aý, baǵana jarty etin almap pa edińder? — dedi Buzaýbaq.

Hasen Gúlıa kuıyp bergen shaıdy Buzaýbaqtyń qolynan ala berip:

— Etten tipti qur qala jazdaǵan ǵoı, ańyraıyp júrip. Onanda, tez shaıdy iship bolyp, andyp turyp, taǵy da et alyńdar. Azattan qazir qasapshy et ákeledi. Erteń demalys, jumys qylmaıtyn kún. Qazir qasapshy et ákelýge tıis... — dedi.

— Á-á... Solaı eken ǵoı... Solaı eken ǵoı... Súıtińder, súıtińder... Tez iship bolyńdar shaılaryńdy. Tez iship bolyńdar!.. Endi kógenkózdenbeı taǵy da, — dedi Sataı.

— Qaıyr... súıteıik, — dedi Ázimhan Halkenge qarap. Buzaýbaq Hasen men Sataıǵa qarap qoıyp, Ázimhan men Halkenge:

— Jaraıdy, et ákelse, endi qur qalmaı, aldyn ala ańdyp turyp ala qoıyńdar! — dedi.

Sataı:

— Endi on qadaq alyńdar! — dedi.

Halken:

— On qadaq kóp bolmaı ma? — dedi.

Sataı:

— Kóp bolmaıdy... Kóp bolmaıdy. Túý, oı, aqymaq!.. — dedi. Jumyskerler Sataıdyń sózine kúlisti. Halkenniń ózi de kúldi. Hasen kúlip, Halken men Ázimhanǵa:

— Kóp bolmas, endi on qadaq alyp asyńdar, Satekeń, erteń demalys bolǵanǵa bir toıaıyn degen ǵoı! — dedi.

— E, sender jemessińder, kógenkózderim! Ash búrkitshe soǵarsyńdar... — dedi.

Súıtip otyrǵanda, Azat jaqtan, temir jolmen qatarlasyp jatqan telegramm boıynyń qara jolymen belesten asyp, qylań atqa qorapty arba jekken bireý shyǵa keldi.

Ázimhan:

— Oıbaı, áne etshi keledi eken, al, júr, Halken, júr!.. — dedi.

Shaı iship otyrǵan tutqaly shuńqyryn tastaı berip, túregeldi.

Belesten asyp kele jatqan arbalyǵa bári de qaraı qaldy.

— Ras!.. Ras!.. Ie!.. Umtylyńdar!.. Umtylyńdar!.. — desti úlkenderi.

Halken Sataıǵa:

— Sen óziń de barsaıshy, Sataı!.. Ettiń táýirleý jerin kórip, tańdap almasań mynalar bozaryp turyp, táýir jerlerinen ala almaı júrer! — dedi.

Sataı asyǵyp, qalǵan shaıyn aýzyna toltyra-toltyra urttap-urttap jiberip, kesesin qoıa saldy da;

— E, myna kógenkózder esýas deımisiń, etti kórip ala almaıtyn. On qadaq etke bárimiz baramyz ba? On qadaq etke? — dedi.

Ázimhan men Halken kúlip:

— Júr, Sáteke, endeshe úsheýmiz baryp ákelelik!.. Kóńilderinde et bolmasa, taǵy da bizge sóıleı berersizder!.. — dedi.

Sataı.

— Túý, túý myna ıtter deıdi... Bara berińder! Kezderiń joq pa, táýir etti kórip alatyndaı? -dedi.

Ázimhan men Halken:

— Júrseıshi endi, neń ketedi!.. — dedi qyljaqtap. Hasen de:

— Eı, barsaıshy endi, áni, qasapshy kelip qaldy! — dedi Sataı.

Halken:

— Endeshe biz de baramyz!.. — dep kúldi.

Buzaýbaq:

— Eı, batyr-aý, endi qur qalasyńdar ǵoı! — dedi.

Sataı Halken men Ázimhanǵa:

— Túý, barsańdarshy endi turmaı!.. Onysy nesi jyndy kisideı Yrjıyp kúledi ǵoı. Aqymaq! — dedi.

Óz arada Buzaýbaq ta, Hasen de sháı iship boldy. Gúlıa ydystaryn jınaı bastady. Ázimhan men Halken Sataıǵa kúlip qasapshyǵa jóneldi. Qasapshyǵa basqa úıshikterden de jumyskerler ózderine kep umtyldy.

Buzaýbaq kelip, kúrkelerdiń shetine toqtady.

— Al, et keldi!.. Et keldi!.. dep bireý daýystady. Lezde qasapshyny jumyskerler qorshap aldy...

Birtindep jyljyp, tóńirek kúńgirttene bastady. Kúnbatys jaq áli de appaq sańlaqtanyp tursa da, kúnshyǵys jaqtan qoshqyldanyp, túnniń qarakók kópine bastady. Oıdy, qyrdy basqan juqa kóleńke aqyryndap kúńgirttene berdi...

Qasapshynyń etin jumyskerler lezde byt-byt qylyp bólip alypty...

Erteń demalys bolǵan soń, jumys qylmaıtyn kún bolǵan soń zattary barlardyń keıbireýleri attaryn jegip, jaqyndaǵy elderge jónelip bytyraı bastady. Keıbir orystar Azat poselkasyna ketip jatyr. Eshqaıda bara almaıtyndardyń kóbi tamaqqa toıyp alyp, jatýdyń qamyn oılap jatyr... Erteń demalys bolǵan soń jumyskerler búgin tipti jumys qylmaǵan tárizdi. Bári qybyrlasýda...

KESH

Sol kúnniń. keshi de ózinshe ádemi edi... Aspan shatyr qylyp jaıǵan kirshiksiz taza kókjasyl torǵyndaı. Myń mıllıon, sansyz altyn juldyzdar — kólemi ken kók torǵynǵa jypyrlatyp qadaǵan sansyz altyn shege tárizdi, byrdaı bolyp, qulpyryp oınap, jyltyldap, altyn sáýlelerin shashady. Jyltyldaǵan juldyzdar, únsiz sulý kúımen, qıyrsyz kók muhıtynda ot shashyp qalqyp oınaıdy. Jer júzi tym-tyrys, ún joq, tynys qylyp, aqyryn maýjyrap qalǵyǵan tárizdi. Tek jumyskerler jataǵynyń úıshikteriniń jandarynda, jyltyraǵan ottardyń mańdarynda ǵana aqyryn kúńkildegen, aqyryn kúlgen dybystar estiledi.

Keı jumyskerlerdiń biren-saran saýyn sıyrlary da úıshikterdiń jandaryndaǵy buzaýlarynyń qastaryna kelip jatyp, tynyshtyqqa kirisken. Tek jumysker attar ǵana kórinbeı, jaıylyp óriske ketken. Jazǵy túnniń jumsaq kúngirt munary jer júzin qaptaǵan. Temir joldyń kúnbatys jaǵyndaǵy kólshúmekten aqtorǵyndaı jenil munarlanyp, qalqyp bý kóterilgen. Oıdy, qyrdy qaptaǵan bitik, qalyń jasyl shóp qazir kúngirt, qoshqyl túbit tárizdi.

Kúnbatysta áli de aqshamnyń aqtańlaǵy joǵalǵan joq. Jer júzine, qalyn jumsaq baldyr shópke móltildep, jaltyrap shyq túsken. Kúndizgi qyzyl kúnniń shyjytqan bulaýynan jer júziniń jańa ǵana móldirep salqyn teri shyqqan tárizdi. Kózdiń jasyndaı, sharaptyń shashyraǵan jaýharyndaı móldiregen túngi shyq, jer júzine shashqan gaýhardyń, ushqyr qumyndaı qulpyryp, neshe túrli ot shashyp oınaıdy. Aspandaǵy byrdaı bolyp nuryn shashqan juldyzdar, jer júziniń móldiregen shyǵymen shaǵylysyp oınaıdy. Kókten jerge jasyl ala gaýharly nur shashyp qulpyrady. Aspan teńizinde qalqyp, qara jerge gaýhardyń otyndaı qulpyrǵan sáýlelerin shashyp oınaǵan juldyzdar, kók muhıtta, únsiz kúımen, sulý bımen jaltyldap oınaǵan sıaqty. Adam balasynyń turmysyn jolynda kúni uzyn beınet qylyp jer qazǵandarǵa, jol túzegenderge saýyq qylǵan tárizdi. Solardyń qazirgi keshki tynyshtarynda saýyq qylyp, kóktiń únsiz kúıi men sulý bıin kórsetip oınaǵan tárizdi.

Jumyskerler úıshikteriniń keıbireýleriniń jandarynda, jerdegi juldyzdardaı, ot jylt-jylt etedi.

Úıshikterdiń kóbinen kúńkildegen sózder estiledi. Keıbireýler anda-sanda óleń aıtyp ta qoıady.

OT BASYNDA

Hasenderdiń, Buzaýbaqtardyń qostarynyń janynda da ot jyltyraıdy. Ottan on shaqty kadamdaı jerde turǵan Buzaýbaqtyń arbasynda baılaýly eki buzaýynyń qasynda eki sıyry jatyr Bireýi qara ala, bireýi qyzyl sıyr. Buzaýlarynyń qasynda jýsap, anda-sanda qozǵalyp, yńyranyp qoıady. Jańa istegen qaıyń mosyǵa úlken qara baqyr asýly. Baqyrdyń astynda mol qylyp qalanǵan tezek mazdap janyp jatyr. Baqyr toly qoıdyń eti. Baqyrdaǵy sý qattyraq qaınap ketkende ettiń kóbigimen aralasyp jyrt-jyrt etip, baqyrdyń erneýinen asyp, aǵyp otqa tógiledi... Janyp jatqan tezek shoǵy maıly kóbik tamǵanda pys etip, bors etip sóne qalyp, qońyrsytyp, maıdy kúıdirip qaıtadan tez lap etip janady. Aqsaq bala men Buzaýbaqtyń kelinshegi qaıyńnan istegen úlken qalaq qasyqpen ettiń kóbigin alyp, bastyrtyp, sorpasyn sapyrylystyryp qoıady. Aqsaq bala qý kóseýdiń basyn otqa jaǵyp alyp, baqyrǵa jaryq qylyp, Gúlıa etti aýdarystyryp qoıady. Aqsaqbala men Gúlıa otqa tezek qalap qoıady.

Hasen, Buzaýbaq, Sataı, Ázimhan, Halken bári baqyrdyń qasynda, ottyń basynda. Ottyń tór jaǵynda ıirilip, jaǵalaı otyrǵan da, otty kólbep jatqany da bar. Astarynda — úırenshikti eski jamaýly, jyrtyq, kir-kir tósenishteri — syrmaq, tekemet, kórpelerdiń silemderi, kenep qap, eski toqym...

Bári de, manaǵy, kúndizgideı emes, bir-bir jalań qabat jazǵy » juqa kıimderin kıgen. Bireýler — eski jeńderi, etekteri qyrshylǵan qara, qońyr beshpentterin; ekinshileri — jamaýly, jyrtyq qońyr shapandaryn, sur shekpenderin kıgen. Kúndiz jalań aıaq júrgen Hasen aıaǵyna buzaýbas oryssha etigin kıgen. Buzaýbaqpen Halken bir-birine súıenip kólbep shyntaqtap jatyr. Shymyrlap qaınap turǵan baqyrdy kóńilderine tok sanap, anda-sanda qarap qoıyp, bári kúńkildesip, áńgime aıtysyp qoıady. Áńgimeleri kóbinese bastan keshirgen, ótkendegi áńgimeler. Bastan keshirgen isteri ertegi tárizdi.

Jas jigit kúnindegi eldegi jańa zaýyttaǵy turmystarynan Hasen áńgime aıtyp otyr. Ózgeleri áńgimege kirisip, árqaısysy ózi aıtyp otyrǵan áńgimedeı uqyptap tyńdaıdy. Hasen ótken ómirden áńgime qozǵap:

— ...Buryn, zaýyttarda júrgenimizde men aqshany ózgelerden kóbirek tabýshy edim... Biraq jannyń qınalýyna esep bolmaýshy edi... — dedi.

Sataı Hasenge qarap:

— Hasen, Ekibastuz zaýytynda taskómir shyǵarady ǵoı? Men mys shyǵaratyn zaýyttyń jer astyna túsip, ózim jumys qylmasam da, baryp kórip edim. Taskómirdi qalaı qazyp shyǵaratynyn aıtshy, — dedi.

Sataı sony aıtqan kezde kórshi qostardyń birinen bir tyqpa qara saqaldy jigit keldi, otyrǵandarǵa: «Kesh jaryq!..» — dedi. Otyrǵandar: «Eshkiń aryq!» — dedi.

— Ýaı, etteriń jańa qaınap jatyr ǵoı? — dedi tyqpa qara saqal. Halken:

— Kesh asylyp edi, — dedi. Tyqpa saqal Gúlıaǵa qaljyńdaı sóılep:

— Báıbishe, bir ýystaı túz bershi qaryzǵa! — dedi. Gúlıa ornynan turǵansha, Buzaýbaq:

— Ber... ber... — dedi.

Gúlıa qara qosqa kirip, bir ýys tuz ákep berdi. Tyqpa saqal:

— Rahmet, ul tabyńyz, qosaǵyńyzben qosa aǵaryńyz!.. — dep, tuzdy alyp ketti...

Hasen úzilgen sózin kaıta bastady.

— ...Mys kenin qalaı qazyp shyǵaratynyn kórseń, taskómirdi de solaı qazyp shyǵarady... Taskómir zaýytynda da jerdi qudyqsha tesip, «shak» qazady. Oǵan taqtaı qıyp shegendep tastaıdy. Oǵan ylǵı saty qoıady. Taskómir tereńnen shyǵatyn bolsa, qazǵan shak ta tereń bolady. Saty shaktyń aýzynan eń túbine sheıin bolady. Saty bir ǵana bolmaıdy. Kólbete, jalǵaı salǵan, bólek-bólek áldeneshe saty bolady... Jumyskerler bir-bir fonardy beline baılap alyp, sol satylarmen jerdiń astyna túsedi. Túsken túbinen, jan-jaqqa taraý-taraý qylyp, oılardyń taskómirin qoparyp alyp,shyńyraý qudyqpen shelekpen sý alǵandaı, badıa shelekpen tysqa shyǵara beredi. Ol badıa shelek ekeý bolady. Bireýi shyqqanda, bireýi turady. Kezek-kezek shelekti tysqa shyǵara berdi. Ne shyǵyr tárizdi qylyp, tereń aınaldyryp shyǵaryp turady. Shyǵaratyn tesigi ne álgi adam túsetin «shaktyń» janynda bolady. Ne basqa bir qolaıly jerde bolady, Taskómir qaza-qaza, úńgı-úńgı, álgi «shaktyń asty keń zaboı bolyp, jan-jaqqa neshe taraý bolyp qazyla beredi — dedi.

— Súıtip, jerdiń asty ushy-qıyry joq qazyla bere me? — dedi Sataı, Hasen:

— Taskómiri juqa jerler úshkir qaılamen qazylady, tas kómiri qalyń jerlerde ushpyrymen soǵylady, - dedi.

— «Ekibastuz» zaýyty qaı jerde osy?.. — dedi Buzaýbaq. Hasen:

— Kereký ýezinde... Pavlodar ýezinde, - dedi.

— Oı, jer astynyń jumysy aýyr ǵoı...Bizdiń qazir búl istep júrgen jumystarymyz, shakta istegen jumystardyń qasynda, kishi jumys emes ǵoı... Shaktan shyqqanda, jumyskerlerdiń túsi adam kórgisiz bolady eken. Kórden shyqqandaı bolady eken... — dedi Sataı.

— Ázimhan da, Buzaýbaqta: «Árıne, jer astynda istegen jumystan qıyn jumys bola ma!? Jáne, qazirgideı zaýyttar ol ýaqytta qazǵanyń qolyńda ma!.. Ol ýaqytta zaýyttar baılardyń qolynda ǵoı...Baılar paıdany kóbirek sypyrýǵa jumyskerlerdi ógizshe aıdamaýshy ma edi!» - desti.

Ózgeleri:

— Ia, ıa!.. Solaı edi ǵoı!.. — desti.

Ol arada úlken úıshikterden bir-eki qazaq jigiti keldi:

— Kesh jaryq! — dedi eki jigit.

— E-e, eshkileriń aryq!.. Eshkileriń aryq! — desti ot basyndaǵylar.

Eki jigittiń biri álgi búırek bet, sholaq muryn kespeltek qara — Sapaq degen jigit, et joǵaltyp júrgen kisideı, baqyrǵa qadala qarady:

— Bir sylqıtaıyn dep otyr ekensińder búgin! — dedi.

— Senderdeı deısinder me, kógenkózdenip, kesh bolsa tek bir-birine qarap, qylqıyp, túkirigin jutyp otyratyn! — dedi Sataı kúlip.

Ot basyndaǵylar kúldi.

— Olar bir-biriniń kózine qarap-aq toıady, — dedi Halken kúlip.

— Ýaı, joqqa maqtanady ekensińder ózderiń, erteń kórersińder bizdiń ónerdi, — dedi Sapaq.

— Erteń ne qylasyńdar? — dedi Hasen.

— Serne qylatyn shyǵarsyńdar? — dedi Buzaýbaq qaljyńdap.

— Taıaýdaǵy eldiń birinen bir baǵlandy ákep jyǵyp, bizdiń Satekeńniń batasyn alatyn bolǵan ǵoı! — dedi Ázimhan qaljyńdap. Búırek bet jigit nasybaı atyp, moınyn buryp shyrt túkirdi:

— Ne degen ashshy... qatyny ashýlynyń nasybaıy da ashshy bolady deýshi edi. Buzekeńniń sulýy qıańqy eken-aý ózi! — dedi oınap.

— Dobryı vecher! — dedi eki orys, ottyń janyna kelip.

Bir orta boıly, aq kirpik sary orys, qasyndaǵysy kespeltek, aqquba orys áıel. Ekeýi de tastan qyna tergen eshkishe aýyzdary shópsheńdep, shekildeýik shaǵyp keldi. Ot basyndaǵylar oınap sóz qatysty.

— A-a, Ivan, Marfa, pojalysty, pojalysty, sadıs! — desti. Qazaqtar oryssha sóıledik dep oılasyp, máz bolǵan sıaqty boldy.

— Qalaı, maqan barıt, maqan koshaıt! — dedi Ivan kúlip. Ivan da qazaqsha sóıledim dep oılap, o da ózine-ózi máz bolǵandaı bolyp turdy.

Qaınaı bastaǵan baqyrǵa qarady:

— Túý, kop maqan, barashka, shampan kerek! — dedi...

— Makan koshat bolady, sadıs, — dedi Buzaýbaq...

— Aı, kóp maqan, kýsat bolady. Spat kop bolady! — dedi Ivan.

— Aı, Ivan, sen maqan kóshaıt kilasyń,shampan kóshaıt kilasyp, jaqsy bolady. Marfa karasho bolady...Seniki Marfa syılaıdy, karasho bolady! — dedi kúlip, túregep turǵan Sapaq.

Bári dý kúldi.

— Poıtı k chortý! — dedi kúlip Marfa.

Sapaq óziniń sózine ózi máz bolyp, bárinen de qatty kúldi.

Oryssha sózderdi aıttym, taýyp aıttym dep oılady.

— Eı, Ivan, seniki marja karasho — jaqsy, zagraneshnaı, ózińiz taǵy da Sapaq kózin qysyp, qolymen kórsetip.

Taǵy da bári dý kúldi.

Marfa kúlip, oınap Sapaqty jaýyrynǵa sylq etkizip qoıyp qaldy.

— Túý, bezstydnık, shaıtan! — dedi.

— A, Buzaýbaq, maqan koshaıt. Shampan kóshaıt, koraı jaqqa marja syılaıdy! Baranshık býdıt, — dedi Ivan qaljyńdap.

Taǵy da bári dý kúldi.

Ivan da qazaqsha sózderdi taýyp aıttym dep oılap, aqyldy syńaımen turdy.

— Marja, maqan, shampan, kósháıt, baranshık, syılaıdy — degen sózderdi qazaqtar orystyń sózi dep, orystar qazaq sózi dep aıtatyndyqtan, bulardy qazaqtar oryssha sózderdi taýyp aıttyq dep, orystar qazaqsha sózderdi taýyp aıttyq dep oılap, máz bolysyp turdy..

Ot basynda ózderi ǵana qalǵan soń, Hasenge áńgimesin qaıta aıtqyzdy.

— Árıne, shahty istegen jumystan aýyr jumys bolmaıdy ǵoı... Jáne de qaterli de kóp... adamnyń densaýlyǵyna da úlken zıan... Jáne de patsha zamanynda, zaýyttar baılardyń qolynda turǵanda, jer astynyń jumysynyń jaıy tozaqtaı bolýshy edi.Keıde shahtyda eki saǵattan uzaq turyp, bir kıimmen jumys qylýǵa múmkin emes te kezi bolady... Bir jyly mynadaı boldy: Ekibasta, shahtyda jumys qylyp júrgenimde birza zaboıdyń,taskómiri qalyń bir jerdiń tóbesinen sý sorǵalap aǵyp turatyn boldy. Eshkim turyp ushpyr soǵa almady. Bastyq bir sary saqal orys edi, maǵan jabysty. Bir kúnimniń aqysyn eki kúnge eseptep beretin boldy. Jumys ýaqytynda qazyna kıimin beretin boldy.

Jáne saǵatyna qarap turyp, árbir eki saǵat saıyn qurǵaq kıim jiberip, ústimdegi sýǵa shylqyǵan kıimderimdi alǵyzyp, sol jer astynda temir peshke qurǵatyp jiberip turatyn boldy... Kónbeske bolmady... Men kóndim. Álgi jerge baryp, jalǵyz istedim... Osylaısha, den sý sorǵalap aǵyp tur. Esebi shelektep quıǵandaı. Aıaq basatyn asty da sý. Kúndiz, túni birdeı qarańǵy jer asty, esebi,tozaqtyń túbindeı. Belimde biteý fonar. Jeti qabat jerdiń astynda, qarańǵy, úńireıgen, úńgir zaboı, esebi, kórdiń ishindeı dese bolady. Al belde syǵyraıǵan fonardyń, oty aıdalada, qarańǵy túnde jyltyraǵan Júrginshiniń syǵyraıǵan otyndaı. Sondaı belimdegi syǵyraıǵan fonardyń jaryǵymen japadan-jalǵyz turyp, aýyr balǵamen qalyń taskómirge ushpyrdy gúrs-gúrs soǵam... Taskómir topyraǵy aralasqan sý lezde ústi-basymdy, bet-aýzymdy qap-qara laıǵa shylqytady... Eki ıyǵymnan laı sý sorǵalap, tósime, arkama quıylyp, borbaılarym men sıraqtaryma sorǵalap, baqaılaryma baryp irkilip turady... Esebi, tula boıym sýyq sýdyń ishinde turdy deýge bolady... Jer astynda taskómirdi vagonge salyp, atpen tasıtyn kishkene temir joldardyń boıyna alasa úńgirlerdiń taskómirin tashke arbalarmen jumyskerler tasıdy. Mine, sol jumyskerlerdiń ekeý-úsheýi qol úzbeı kelip, álgi men ushpyr soǵyp turǵan úńgirdiń jer tabanyna irkilgen sýyn shelektep alyp tógip ketip turdy. Jer tabany oılaý eken. Úńgirdiń tóbesinen aqqan sý tabanyna irkiledi de, álgi oıǵa tolǵannan artylǵan sý asyp, esebi zaboıdyń oıyna, sýaǵar jyrasyna bulaqsha aǵady... Ásirese álgi ushpyr soqqan jerdiń jer tabanyna irkilgen qarala qoqym sýy aıaqty shydatatyn emes!.. Biraq, áıteýir, sýdy tez-tez kelip tógip turdy. Jáne bastyq árbir eki saǵatta qurǵaq kıim, qurǵaq etik jiberip, al sýǵa shylqyǵan kıimderimdi, etigimdi qurǵatýǵa alǵyzyp turdy. Solaısha endi, esebi, eki kún, álgi jerdiń kómir tasyn jalǵyz turyp ushpyrmen jaǵalaı, esebi, bıik jardan qazǵan qarlyǵashtardyń uıalaryndaı qylyp, jypyrlatyp shuryq-shuryq tesip berdim. Men tesip bergen soń, dári qoıylyp, álgi ara kúl-talqan bolyp, qıratyldy. Súıtip, ol aranyń taskómiri alynyp, zaboıdy buryp ákettik. Bastyq eki kún istegen aqyma, esebi, tort kúnniń aqysyn berdi de, jáne sol jer astynda kishkene temir jolmen taskómir tasyp, vagon arba tartatyn attardyń bireýiniń jambasy synyp ólip edi, sonyń esebi,jarty etiniń jartysyn berdi. At — semiz at edi, ylǵı jem jep júrgen, jýan bir eli qazysy bar eken. Sol jyly Ekibasta jumys qylatyn, esebi, osyndaı bir qos, tórt jigit edik... Etti alyp kelgenimde, bári tamasha qýandy. Jumys maǵan qıynda boldy. Biraq qıyn bolsa da semiz attyń etine bir keneldik, — dedi.

Halken:

— Jer astynyń sol sýy qaıda ketip turady? — dedi.

Hasen:

— Mashınamen tysqa shyǵaryp tógip turady... Áıtpese, sýyn tysqa shyǵaryp tókpese, qazylǵan zaboılardyń bári sýǵa qaryq bolýǵa múmkin, - dedi.

— Hasenniń sózin tyńdap otyrǵan, jatqan jigitter onyń, jer astynda istep mal tapqan qaıratyna súısinip otyrdy.Bári de biraz ýaqytqa sheıin úndemeı ishterinen: «Mine, qaırat!» degendeı, súısine, suqatana qarap otyrdy.

Joldastary Hasenniń qaıratyna ishterinen suqtanyp otyrǵanyn sezgendeı, Buzaýbaq:

— Óıtpese mal tabyla ma!.. «Mal túrikpenniń túbinde, arystannyń aýzynda» degen sol emes pe?.. — dedi.

Sataı:

— Túý, túý, ne deıdi!.. Qaırat qylmasa jigit mal taba ma!.. —

Búlkildep, shymyrlap qaınaǵan qara baqyrdyń astyndaǵy otty kúıeli qaıyń kóseýmen kósep, qaǵystyryp, ot basynda úıýli jatqan aq tezekten qalap qoıyp, jumyskerlerdiń áńgimelerin aqsaq bala men Gúlıa da tyńdap otyrdy.

Hasen:

— Myna Ázimhan jer astynda qaıratty, myqty-aq edi. Biraq astynda kóp jumys qylmaı shyǵyp ketti, sol az ýaqyt jer astynda bolǵanda tym-aq qarýly kórinip edi, — dedi.

Sataı:

— Qansha qarýly bolsa da, jer astynyń jumysyna shydaý ońaı ma? Jer astynyń jumysyn kórip kóziń toıǵan ǵoı, batyr! — dep Ázimhanǵa qarap kúlip, qaljyńdaı qajady.

Ázimhan da kúlip qaljyńdap, Sataıdy kelemejdedi.

— Oıbaı-aý, ózi qandaı eken?.. Sen shahtyǵa tússeń, tipti, qaıta shyǵa almas edińder tyrbańdap. Áýeli, ana jyly elde Balapan oıatam dep, úıiniń jabyǵynan túsip qaıta shyǵa almaı, qolǵa túsken joq pa ediń? Qarańǵy úıden shyǵa almaı qazandaǵy uıytýly bir qazan qatyǵyna túsip ketip, maltyp júrgeninde qatyny ustap alyp kisendep qoıǵan joq pa edi, — dedi.

Bári Sataıdy syqaqqylyp kúldi...

Endi jigitter birin-biri qajaı sóılesip, qaljyńǵa kiristi, biraz kúlisip, qara baqyrǵa qarasty.

Hasen:

— Gúlıa, etti sapyryp qoı, jaqsylap! — dedi.

Gúlıa ojaýshasyn qolyna alyp:

— Sapyryp otyrmyn ǵoı, — dedi. Buzaýbaq kelinshegine:

— Túz salyp asyp pa ediń? — dedi. Gúlıa:

— Salǵamyn... — dedi.

Etti qarap, áli pispegendigin kórisip, tezekti qalatyńqyrap, jaı otyrysty, jatysty jurt.

JULDYZDAR SYRY

Ázimhan men Halken aýnap shalqasynan jatty. Jap-jasyl torǵyndaı aspandaǵy jip-jıi juldyzdar byrdaı bolyp, shashylǵan sary altyndaı jyltyldaıdy. Ekeýi kókke kóz jiberip, qulpyrǵan juldyzdardy túgendegendeı bolyp jatysty. Túngi jasyl aspan, beınebir qıyrsyz jasyl teńizdeı. Sol teńizde saıran qylyp qulpyryp neshe túrli gaýhar nurlaryn, altyn ushqyndaryn shashyratyp, atqylap oınaǵan ushy-qıyry joq, sansyz mıllıon jaltyldaǵan juldyzdar ekinshi bir dúnıeniń álemi tárizdi bolyp kórindi. Qol jetpeıtin, kóz jetpeıtin, aqyl jetpeıtin bıiktegi, aspandaǵy sıqyrly álem tárizdi kórindi. Aqsham joq, jińishkergen áli de aqtańdaq. Tynys alyp maýjyraǵan jer júzin qaptaǵan qaraqoshqyl tartqan qalyń kók baldyr shópke búrikkendeı bolyp, jaltyrap túsken shyq manaǵydan da qoıý jaltyraıdy. Jumsaq shópterdi basqan móp-móldir shyqtar jibekke ótkizgen merýertterdeı, gaýhardaı qulpyrady. Aspandaǵy qulpyryp oınaǵan altyn juldyzdardyń shashqylaǵan qyzyl-jasyldy gaýhar nurlarymen shaǵylysyp jer men kók qulpyrǵan nurǵa tolǵandaı. Jer júzi tynys raqatyna maýjyrap, aqyryn uzaq qalǵyǵan tárizdi. Shalqasynan túsip jatqan Halken, juldyzdardy sanaı túsip, bala kúnindegi úlkenderdiń juldyz sanaǵan jaman bolady degen sózi esine túsip, sanaýyn qoıa qoıdy. Áıtkenmen, tanıtyn juldyzdaryn kózimen izdep taýyp jatty... Bala kúngi qıaldaryna shomdy.

İshinen: anaý Jetiqaraqshy dedi, jeti taǵan bolǵan jeti juldyzdy.

— Anaý jetiqaraqshy dúnıe — dúnıe bolǵaly andyp, ala almaı Aq boz at, Kókboz at, — dedi aqshyl ot, kókshil ot shashqan qatar eki juldyzdy.

— Anaý olardyń arqany, — dedi, Aqbozat, Kókboz attan jeli tartyp ketken tizbektelgen úsh-tórt kishkene juldyzdardy.

— Anaý Aqboz at, Kókboz attyń temir qazyǵy — dedi, jeli arqanynyń ushyndaǵy jeke juldyzdy...

— Anaý Jetiqaraqshynyń ortasyndaǵy jyltyldaǵan kishkene juldyz - jeti qaraqshynyńÚrkerden urlap ákelgen «uıalshaq sulý qyzy», — Dedi, birese joǵalyp, birese kórinip turǵan bir kishkene juldyzdy...

Halken ishinen ózinen-ózi kúldi:

— Soǵan da shynymen nanýshy edik-aý, shynynda, osy ne eken?.. Keremet-aý... — dedi.

PERİ PATSHASYNYŃ QYZY...

111 alqasynan túsip kókke, juldyzdarǵa qarap jatqan Ázimhan ekinshi oıda jatty. Alys aspandaǵy ottaryn, gaýhar nurlaryn shashqylap oınaǵan juldyzdarǵa qarap, Ázimhannyń bala kúnindegi oqyǵan qıssalarynyń bireýiniń áńgimesi esine túsip jatty...

Baǵdat, Mysyr sháháriniń birinde bir er jigit, Hasen degen, bir aı dese — aýzy bar, kún dese — kózi bar, aı mańdaıly, juldyz kózdi sulýǵa ǵashyq bolǵan...

Sulý: «Men alty qabat aspannyń ar jaǵynda perinin, patshanyń qyzymyn, esimim «Bádıǵuljamal», — dep, joq bolǵan.

Hasen el-jurtyn, mal-múlkin tastap, qańǵyryp ǵashyǵyn izdegen. Aqyrynda, bir mystan kempir jol taýyp bergen. Heshe aı, neshe kún mıhnat shegip, jol júrip, Qap taýynan asyp, bir báıterektiń túbine kelip, tynyǵyp jatqan. Uıyqtap ketse, Hasenniń qulaǵyna shýlap jylaǵan daýys estiledi. Hasen shoshyp oıansa, dińgekteı uzyn úlken jylan báıterekke órmelep barady eken. Báıterektiń basyndaǵy uıada eki balapan bar eken. Jylan sol balapandardy jeýge órmelep uıaǵa taıanǵan eken, uıadaǵy eki balapan órmelep kele jatqan ajdaha jylandy kórip, shýlap jylap tur eken. Balapandardyń anasy balapandaryna jem izdep ketken eken. Shýlap jylaǵan balapandardyń kóz jasyn kórip, Hasen shydaı almaı qylyshyn alyp, jalmaýyz jylanǵa umtylady. Jylan endi ysqyryp, Hasenmen alysady. Jylandy Hasen áreń jeńip, óltiredi... Taǵy da uıyqtap qalady...

Ysqyrǵan daýyldyń ekpininen Hasen taǵy da oıanyp ketedi. Qarasa, báıterekke qalyqtap qara bult kelgen eken. Qara bult emes, keremet úlken qara ala kanatty bir kús eken. Balapandaryna bir aıaǵymen buǵy, bir aıaǵymen maral ákelgen eken. Bul keremet kús adamsha til biletin samuryq eken. Samuryq Hasendi kórip, endi ony jemek bolady. Balapandary anasynyń Hasendi jemek bolǵanyn kórip, shýlap, Hasen olardyń janyn alyp qalǵandyǵyn aıtady. Ólip jatqan jylandy kórsetedi. Samuryq ólgen jylandy kórip, Hasenniń dostyq qylǵanyn bilip, Hasenge tımeı jón surap, sóılesip, dos bolady... Dostyqqa dostyq qylmaq bolyp, Hasendi arkasyna mingizip, jeti qabat kókke, «juldyz kózdi, aı mańdaıly» sulýǵa alyp ushady. Aspannyń muhıt teńizderinen asyp, talaı qıynshylyqtardan ótip, perinin patshasynyń sháhárine keledi...

Osyndaı tún eken... Periniń sháhári jarq-jurq etip jatyr eken. Jarq-jurq etip jatqan sháhárdiń kóshesine jypyrlatyp jaqqan sansyz mıllıon jarqyraǵan shamdary bar eken. Sham bolyp janyp, jarq-júrq etip jatqan sham emes, sham bop jarqyldaǵan juldyzdar eken. Qalyn juldyz jarq-jurq etip sham bolyp oınaıdy eken...

Hasen qalaǵa keledi. Qala shyrt uıqyda, uıqyda bolǵanda, oıanbaıtyn uıqyda eken. Óıtkeni bir uıyqtaǵanda, peri qyryq kún uıyqtaıdy eken. Hasen qalany aralaıdy. Samuryqtyń aıtqan aqyly boıynsha qalanyń ortasyndaǵy peri patshasynyń altyn saraıyna keledi. Saraıdyń qaqpalarynyń aldynda ústine temir saýyt, basyna dýlyǵa kıgen, qoldaryna aıbalta ustaǵan perinin kúzetshi batyrlary uıyqtap jatyr eken. Olardyń qasynan ótedi. Súıtip uıyqtap jatqan neshe batyrlardyń qasynan, neshe qaqpadan ótip, Hasen saraı ortasyndaǵy esikterin gaýharlaǵan syrly, altyn úıge kiredi. Úıdiń, ishinen merýert torǵyn shatyrdy kóredi. Shatyrdyń aldynda, aınalasynda qyryq sulý qyz uıyqtap jatyr eken. Birinen-biri asqan sulý eken. Hasen qaıran bolyp turady. Shatyrdyń qasyna keledi. Shatyrdy ashyp qarasa, torǵyn tósekte uıyqtap jatqan sulý Bádıǵuljamaldy kóredi.

Sýret pe dep oılaıdy.

Saǵym ba dep oılaıdy.

Juldyz ba dep oılaıdy.

Hasen esi aýyp talyp qalady. Birazdan soń. esin jıyp alyp, Bádiǵuljamaldyń sulýlyǵyna qaıran bolyp turady. Ne qylaryn bilmeıdi. Súıtip turǵanda:

— Eı, adamzat! — deıdi bireý.

Hasen selk etip qarasa, altyn torda turǵan totyqus eken. jalynady. Barlyq muńyn,ǵashyqtyǵyn aıtady.

Totyqus Hasendi aıap, aqyl aıtady. Totyqustyń aqylymen Hasen peri patshasynyń qyzy «juldyz kózdi, aı mańdaıly» Bádıǵuljamaldy alyp qaıtady...

Mine, bala kúnindegi qıssadan oqyǵan osy qıal ertegi aspanǵa qarap jatqan Ázimhannyń qazir qıalyna kelip jatty...Ázimhan óz ishinen ózine kúlgendeı tamsandy.

Bala kúnimizde osyndaı qıal áńgimege shynymen nanýshy edik-aý!.. Bala biz túgil, úlkender de nanýshy edi!.. Shirkin, zamannyń ózgerýi-aı, endi sondaı qıal áńgimege kim nanar?..

Nana ma, nanbaı ma?..

Shyn ba, ótirik pe?..

Biraq aspanǵa ushqanǵa endi nanbaq túgil, kózimizben de kórdik. Shirkin, óner-aı! - qustyń kanatyna minip ushqandy emes, aeroplanǵa minip ushqandy kórdik. Aspandaǵy juldyzdardyń jerge túsip sham bolǵanyn kórmesek te, elektr shamdy kórdik. Shirkin, óner-aı! — dep, aýnap tústi...

Shetki kúrkeniń birinen bireý ádemi daýyspen án shyrqap qoıa berdi. Áne, Kókshetaý áni. Aqan seriniń belgili «Syrymbet» degen yrǵaqty, zarly, kórkem áni.

A-áýle-e-em qonly-y Syrymbet dalasna-a-e-eı, e-ı!!!

Ǵashyq boldym aq suńqar bala-asyna-a, e-eı... erkem,

qaryndas-aý, endi esen bol-eı!..

Kishkentaıdan birge esken, qaraǵym, aı-aı, e-eı, e-eı!!!

Shynyńmenen bótenge barasyń ba, e-eı, erkem, qaryndas-aý,

endi esen bol-e-eı!..

Maýjyraǵan, qalǵyǵan túngi tóńirek ádemi únmen, jumsaq yrǵaqpen aqyryn terbeledi... Muńdy kórkem án, endi bir aýyz aıtylyp, jazǵy túngi jasyl aspandy jumsaq qanatymen aqyryn sıpap, qalqyp úzilip qoıyla qaldy...

— Eı, eki kógenkóz, Ázimhan, Halken, bir áńgime aıtyńdarshy, qarap jatqansha! — dedi, otqa taıanyp otyrǵan Sataı. Halken basyn kóterip alyp:

— Ázimhan aıtsyn!.. Ázimhan áńgime aıtsyn, — dep, jatqan Ázimhannyń tizesin tartqylady.

— Ázimhan... Ázimhan, bir áńgime aıtshy, basyndy kóterip! — dedi.

Joldastarynyń bári de serpilgendeı bolyp, «Áńgime aıt, áńgime aıt», — dep, basyn kótergen Ázimhanǵa jabyldy. Ot jaǵyp otyrǵan aqsaq bala men Gúlıa bir-birine, sodan soń: «Áńgime tyńdaımyz!» — degendeı júzderi jaınap, Ázimhanǵa qarasty.

Ázimhan basyn kóterip, otqa taman jaryqqa taıaý otyrdy:

— Qandaı áńgime aıt deısinder? — dedi. Hasen:

— Álgi, Nildi zaýytynda Shegirdi uryp, jumystan shyǵartyp jibergen shataǵyńdy aıt! — dedi. Sataı men Halken:

— E, e, sony aıt!.. Sony aıt! — desti.

— Aspan qyzy «Bádıǵuljamal» hıkaıasyn aıtsam qaıtedi, — dedi Ázimhan.

— Durys, durys, sony aıt, sony aıt! — dedi Halken.

— Joq, joq, ony keıin aıtarsyń, álgi Hasen aıt degen áńgimeńdi aıt áýeli, — dedi Sataı.

— Qaıyr, jaraıdy. Aıt deseńder sony aıtaıyn!.. Bul endi jer astynyń, hıkaıasy ǵoı, — dep kúldi Ázimhan.

JER ASTYNYN, HIKAIASY

— Men sol Nildi zaýytynda jer astynda istegendegi ýaqıǵalardy bir qalyń dápterge ádeıi umytpasqa jazyp alyp edim, sony aıtaıyn.

Bireýdi urý, árıne, tentektik qoı... Biraq tentektiń de ár túrlisi bolady, bireý qorlyqqa, yzaǵa shydaı almaı, lajsyz tentektik qylady, bireý toıyp sekiredi, bireý tońyp sekiredi. Tentektik te sol tárizdi. Bizdiń Nildi zaýytynyń baıy aǵylshyn edi ǵoı. Al shahtylardyń ústinen qaratyp qoıatyn baıdyń Shegir degen ulyǵy bolatyn. Sol Shegirdi yzaǵa shydamaı meniń, álgi, boqtap salyp qalǵanym, sol tońyp sekirgen tárizdi is edi...

Jaraıdy...

Áýeli, ol janjaldyń aldyndaǵy oz jaıym men jer astynyń keıbir jaılaryn aıtaıyn... Sol jyly men Nildi zaýytyn¬da, jer astynda, shahtyda jumys qylýshy edim.

Jer astynda eki túrli aýyr jumys bar, biri — manaty Hasen aıtqandaı, ushpyr soǵý. Biri — tas tasý. Árıne, osy eki jumys saı deımin. Tipti bárinen de aýyry — ushpyr soǵý. Taskómirge salǵan ushpyrdaı emes, kók tasqa, mystyń kenine soqqan ushpyr qıyn bolady. Oǵan kúshine sengen ǵana jigitiń jigiti ǵana shydaıdy.Oǵan kúshine sengen ǵana jigit túsedi. Álsiz jigitter ushpyr men kók tastan tereńdigi eki súıemdeı almasa, «aq aýyz» bolyp shyǵady. Bilmegen jurt «aq aýyz» degenge túsinbeýi múmkin! Ólsheýine ilikpeı saıaz oıylǵan tesiktiń aýzyna aq ketedi. Sony «aqaýyz» deıdi. Al aq aýyz degen sóz... Mine zaýyttyń baıynyń zańy, tártibi sondaı edi. «Aq aýyz» bolyp shyǵatyndar kóp bolady... Al, neǵurlym ushtary tereń aıdaı alatyn, kóp aıdaı alatyn qarýly jigitterge, soǵurlym aqsha kóbirek beriledi. Al aqshany kóbirek tabýǵa, qý tamaq úshin jumyskerler jandaryn dozaqqa salyp,alasuryp kók tasty tisterimen kemirgendeı bolady...

Ja-ra-aıdy... Qaıyr...Tyńdaı berińizder!.. Áńgime bolsyn.

Basqa jumys bolmaı, al sol ushpyr soǵýdyń mánisin bilmeı, shyn «aq aýyz» bolyp júrdim. Ushpyrshylar, kúndiz bir kezek bolyp shyǵyp júrdim. Ushpyrshylar, kúndiz bir kezek, túnge bir kezek eki ret jer astyna túsedi. Men kúndizgi kezekpen túskenmin. Jaman jyrtyq kıimderin kıip jer astyna túsken jumyskerlerdiń túri tirideı kórge túsken adamdardaı boldy. Kúnimen jer astyndaǵy sý sorǵalaǵan qarańǵy úńgirde shamamen júresiń. Shammen turyp, kók tasqa kók qurady dúzdi temir qazyqty aýyr balǵamen bar kúshińdi,bar janyńdy aıamaı alasuryp kep myjǵylap soǵasyń. Kók temirdi kóktemirge, kóktemirdi kóktasqa shaq-shaq etkizip, dúrsildetip kep soǵatyn. Tereń jer astyn keýlegen tereń, qarańǵy úńgir zaboılaryna jaǵalaı soqqan ushpyrlardyń daýysy búkil jer betin qozǵaltady. Súıtip, jer astyn kúńirentedi. Myjǵylap sozǵan, kók ıyq bolyp, eki qaryń saldyrap, júregiń qaraıyp, ústi-basyń laı sýǵa súńgip shyqqandaı bolasyń... Mine,bul tárizdi beınetti istep-istep, bir tıyn tappaı, «aqaýyz» bolyp shyǵýdyń qandaı ekenin «aq aýyz» bolmaǵan kisi bilmeıdi. Meniń osy kúnge sheıin sol aǵash jer astyna túsken kúnim esimnen qalmaıdy.Sol jyly jıyrmadaǵy kezim edi. Sol, jastaı jer astynda istegen jumys, shahty, zaboı, ushpyr soǵý, bylǵanysh kóktas, sasyq ıis, tunyq laı sý, qoldy qaryp, qajap jańǵyryqtyrǵan ushpyr temir, baıǵa jaǵynyp ıtarshylanǵan nárenjikterdi ıtshe ertip júretin Shegir jer astyna túsip-shyǵyp júrgendegi jumyskerlerdiń turpattary — mine, osynyń bári osy kúnge sheıin meniń esimnen qalmaıdy. Sondaǵy haldyń túımedeıin umytatyn emespin. Qaram otyrǵansha áńgime bolsyn, men sol alǵash jer astyna túsken kúnimdi aıtaıyn, sonsyn, álgi nárenjik pen Shegirdi urǵan kúngi jumysty aıtarmyn.

Qaıyr... Alǵash jer astyna túsetinde júregim kúpti bolyp júrdi. Jumysqa shaqyrǵan tań aldyndaǵy shabashty qaǵysymen birge baratyn joldastar jumysqa jónelýge kıindi. Men de kıindim. Buryn jer astyna túsip jumys qylyp júrgen jigitter jaıýly turǵan, kók tastyń sýy men laıy sińgen shoqpyt jamaýly, birine-biri saı shekpen, beshpent, shalbar, etikterin kıip shyqty. Men de belbeýime maısham ornatqan temir shamdal baılap, qaltama bir qorap sirińke salyp, joldastarymmen birge jóneldim. Qystyń kúni edi.

Tan jana ǵana sarǵaıyp, bozaryp atyp kele jatqan mezgil... Qyzylshunaq aıaz. Sol jyly qar da qalyń túsken, zaýyttyń úıleri jota-jota karlardyń arasynda. Úılerdiń tóbeleri ǵana qarańdap, qyltıady... Tek mashınanyń uzyn qara moıyndary ǵana aspanǵa sozylyp, qoıý qara tútinin býdaqtatady... Ústi-bastary kók ala balshyq sińgen, saýsyldaǵan shoqpyt kıim júz qaraly jigit sup-sur bolyp, shubyryp syqyrlap keledi, aralarynda men. Júrek kúpti. Qalaly jerdiń qudyqtaryndaı qylyp, shegendep taqtaı qıǵan, aýzyn qaqpalaǵan tórt buryshty tesik shahtynyń aýzyna keldik.

Jurt belderindegi shamdaryn jaǵysyp, qaqpaǵy ashylǵan qımaly qudqqa arttarymen túsip, shahtynyń satysymen tyrbańdap, sheginip keıin júgirgen tórt aıaqty maqulyqsha tómen quldyrap ketip jatyr. Satylardyń kóldeneń aǵashtaryna, jyldam-jyldam sart-surt etip jabysqan jumyskerlerdiń qol-aıaqtarynyń dybystary, jer astynan ýildegen leppen birge shyqqan dybystarmen qosylyp kúńgir-kúńgir estiledi. Qap-qara bolyp úńireıgen shahtynyń aýzy qý tamaq úshin damyl kórmeı alasurǵan halyqty tirideı jutyp jatqan jalmaýyzdyń aýzy tárizdi. Al qarańǵy jer astynan ýildep shyqqan lep quddy jalmaýyzdyń demi tárizdi...

Súıtip, jumyskerler topyrlap biriniń sońynan biri shahtynyń úńireıgen aýzyna jutylyp jatyr... Men de jutylyp kettim... Satymen tyrbańdap tómen quldyrap ketip bara jatyrmyn. Menen keıin bireý tústi,odan keıin bireý, odan keıin bireý... Belderindegi shamdary jylt-jylt etedi... Menen keıin túsken jigit te jyldam-jyldam tyrbańdap, aıaqtarymen meni basyma teýip qalýǵa taıanyp, meni art jaǵymen qýyp kele jatqan maqulyq tárizdi. Men de menen buryn da túsip ketip bara jatqan adamnyń arandaǵan basyn qýalap baramyn. Bir satydan soń bir satyǵa tarsyldap túsip baramyz...

Ja-raı-dy...

Súıtip jer asyna túsip bolyp, sol shahtynyń túbindegi jumyskerlerdiń bas-aıaǵy jınalatyn úıshikte jınalyp qoıǵan aǵash sákilerde otyrdyq. Bárimizdiń belimizde aldyńǵy jaǵy ashyq, temir qorapta janǵan bir-bir sham. Otyrǵan orny bárimizdiń turpatymyz, túrlerimiz bir sumdyqqa jınalyp otyrǵan birtúrli adamzattarǵa uqsaıdy... Qudaı biledi, ómirinde shahtanyń ishin kórmegen bireýdiń túsine dál sol túrde kire qalǵan bolsaq, túsinen shoshyp oıanar edi...

Ja-raı-dy...

Jer astynyń úńgirlegen qýystaryn zaboı deıdi ǵoı. Mine, sol zaboılar taraý-taraý bolady... Bári nomerlengen bolady. Birinshi, ekinshiden bastap... Hasen biledi... Sol zaboılarǵa jumyskerlerdi taratyp jiberip turatyn, jumyskerlerdiń ústinen qaraıtyn basqarýshysy bolady. Myna «desátnık» sıaqty. Shahta jumyskerleri ony «nárenjik» deıdi. Jer astyn bıleıtin úlken ulyq — Shegir men narenshıkter baıdyń. ıtarshylary bolady. Baıǵa jaǵý úshin jumyskerlerdi kóbi osy tyshqyrtyp júredi.

Sol narenshık bireý emes, áldenesheý bolady. Bas-basynyń ústinen qaraıtyn, bıleıtin isteri bar. Áıteýir bári de jer astyndaǵy ushpyrshylar men qara jumysshylarǵa aıǵyr...

Jara-aıdy... Qaıyr...

Mine, solardyń biri — Másen degen qazaq «nárenjik» kelip, jumyskerlerdi zaboı-zaboıǵa jumysqa taratty. Qara jumystaǵylardy qara jumystaryna, ushpyrshylardy óz jumystaryna...

Qarańǵy jer astyndaǵy taram-taram úńgirlerge, shamdary jylt-jylt etip, kúńgirlesip jumyskerler tarady... Ushpyrshylarmen birge men de álgi Másenniń aıtýymen bergen ushpyrlaryn sanap, balǵasyn alyp, nárenjik jumsaǵan bir zaboıǵa kettim. Mine sol, alǵash jer astyna túsken kúnim esimnen qalmaıdy.

Áýeli men, árıne, álgi aıtqandaı «aq aýyz» bolyńqyrap júrdim. Qaıyr, birazdan soń azyraq tóselińkirep, «aqaýyz» bolmaı, aqsha taba bastadym. Tapqanmen qansha aqsha?.. Kún uzaq tozaq. tárizdi jer astynda tas qazyp, jantalasa qımyldap tapqan aqshań, táýir kıim kıip ishe bastasań, elge jiberýge jetpeıdi. Úıge jibere bastasań, óziń jóndi kıim kımeı, táýir tamaq ishpeı júresin. Al aýyr jumysta júrgende bizdiń, qazaq balasyna kúshtirek as iship júrmese bolmaıdy, ony ózderiń de bilesińder. Súıtip, jantalasyp júrip tapqan aqshań, muqtajyńnyń birine jetse, birine jetpeıdi!.. Qysqa jip kúrmeýge kele me?..

Jaraıdy...

Al endi, janjal bolǵan kúnge keleıik.

Qys ortasy edi. Bir kúni myqynyma shıqan shyqty... Shıqandy eleıin be?.. Jumys qyla berdim... Shıqannyń ýy shyǵyp, ulǵaıyp jazylmady: bireýi emes, shıqannyń birinen keıin biri, birtin-birtin áldenesheýi shyǵyp, jumysqa kedergi keltire bastady. Jer astynan, shahtydan «aq aýyz» bolyp shyǵa bastadym... Tamaq kerek. Aqsha kerek. Biraq aqshany jópsheńdi beınetpen tabýǵa bolmaıdy.

Shıqan qaljyratyp júrse de, jumystan qalmaı júre berdim: aqpan men qańtar — qystyń qylshyldap turǵan kezi edi.

Qaıyr... álgi janjal shyǵatyn kúni bir úńgirge kelgen on shaqty kisi edik... Kók ala jaqpar tasqa jaǵalaı tura qalyp, ushpyrdy salyp kep qaldyq. Ushpyrdy Hasen kórgen, ózgelerińniń kórgen-kórmegenderińdi bilmeımin. Ushpyr, jýandyǵy orta taıaqtaı uzyndy-qysqaly qazyq sıaqty, jumyr temir bolady. Temir bolǵanda jaı temir emes, asyl, qurysh temir bolady. Uzyndary bes shırekteı, eń qysqalary eki shırekteı bolady. Ushy qazyqtaı úshkir bolmaıdy. Ushy qashaýdyń júzindeı taptalǵan júzdi bolady. Mys aralasqan kók tasty sonymen qashap, tesedi. Teskende bir-eki eli ǵana qylyp tespeıdi, edáýir tereń qylyp tesedi. Qatty tasty tesý ońaı bolmaıtynyn ózderiń de sezesińder... Áýeli, qatty jerge qazyq qaǵýda op-ońaı emes desedi jurt... Tipti, jumsaq jerge qazyq qaǵý da kúshpen keledi ǵoı, he!

Jaraıdy...

Tup-tutas, quıǵan shoıyndaı bolyp jatqan kók ala tasqa shaqyldatyp ushpyrdy qadap jatyrmyz. Bir qolda aýyr balǵa, bir qolda ushpyr. Ushpyr temirdi aýyr balǵamen kek ala tasqa jaǵalaı shaq-shaq etkizip urǵanda, jer astynyń úńireıgen, úńgilgen túbir túbirleriniń bári de mylqaý kúńgirlep jańǵyrylady.

Jaraıdy...

Alasuryp biraz jymǵylap urǵylap edim, ushpyrymnyń joly maǵdymaıdy.

Jáne sol ýaqytta balańdaý, qatpaǵan kezim ǵoı... Kez kelgen tas ta tym qatty eken. Jáne onyń ústine ýy shyqqan shıqan da birazdan soń aýyrǵany kóbeıip, qozǵalǵan saıyn janyma bata berdi. Jáne teskileýge tıisti jerim joǵaryda edi, sozylyp turyp soǵýǵa shıqan álimdi keltirmeı qoıdy. Áıtsede jandy shúberekke túıip, ushpyrdy aınaldyryp soǵa berdim, soǵa berdim, soǵa berdim... Nárenjikter, Shegirler kelip, jumystary-

mańyzdy kórip ketti. Tas qudyqtyń kózindeı, jer tabanynyń keı aralarynan jylymshylap sý aǵady. Joǵaryda da eptep sý tamshylaıdy. Turǵan túkpirimizdiń jer tabanyna sý irkilip jatyr. İrkilgen sýdy manaǵy Hasen aıtqandaı, qara júmysshylar kelip, shelekpen, kúrekpen tómen jyraǵa aǵyzyp áketip jatyr. Biraq sonda da jer tabanymyzdan sý arylar emes. Sýdyń bıikteý, kóterińkileý jerlerdi taýyp,basyp turamyz... Sýdan bıikteý bolyp jatqan basqyshtary joq jerlerde aıaqtarymyz kók shalshyq sýǵa shylp-shylp etedi...

Jaraı-aıdy...

Ushpyr soqqanda, qashap, úńgilgen tesikke sý jiberip soqsań, kók tas azyraq bosańqyraǵandaı bolady. Ushpyr soǵatyn jeriń tómende bolsa, qashaı bastaǵan jerińe sý jiberip otyrý ońaı bolady ǵoı. Al, ushpyrdy bıikke sozylyp turyp soǵýǵa týra kelgende, qashap turǵan tesigine sý salyp túrý kıyn bolady. Sýdy qolyńmen alyp shashyp turýǵa mandymaıdy, kop ýaqytty alady. Men endi laj joq, jer tabandaǵy laı sýdy aýzymmen urttap alyp, qashap turǵan tesikterime laı sýdy aýzymmen atqytyp, jiberip turdym.

Joǵarǵy tóbeden tamshy tamǵan soń, jer tabanda shylpyldaǵan laı sý bolǵan soń, onyń ústine qashap jatqan tesigińe salǵan sýyń, ushpyr soqqanda bet-aýzyńa shashyrap turǵan soń birazdan soń ústi-basyń, aýzyń kók laı sýǵa aýnap turǵan adamnyń túrindeı bolady... Jaraıdy...

Ústi-basym, bet-aýzym, lezde úırenshikti túrge tústi. Iisine, túsine jer astynda júrin jumys qylatyn jumyskerler ábden úırengen laı sý ústi-basyma, bet-aýzyma sińip baqty... Jumysty doǵaratyn ýaqyt taıandy. Kún uzaq jantalasyp, eki tesik testim. Biraq tereńdigi kóńildegideı emes... Bir jaǵynan shıqan da qınap baqty...

Ushpyrshylarǵa akt kúnde bir jazylyp turady. Jumys bitken soń, ústimizden qaraıtyn nárenjik pen istegen jumysymyzdyń aqysyn jazatyn esepshi-jazýshylar kelip, árqaısysymyzdyń tesken tesikterimizdi sanap, ólshep kórdi. Sol kúni kim kóp tesse, ólshep, sol kúngi aqyny soǵan kóp jazady. Al kimde-kim tesikti az tesse, ne tereń tese almasa, ólshep, oǵan sol kúni i aqyny az jazady. Al kimde-kimniń teskeni tym saıaz bolsa, oǵan ol kúnine, tipti bir tıyn da aqy jazbaıdy, ony «aq aýyz» qylady dedik qoı.

Ondaıǵa nege aqy jazbaıdy deısiń be, nege aqy jazbaıdy deseńiz, tym saıaz tesikterge dári qoıyp atýǵa bolmaıdy, baıdyń Shegirge tapsyrǵan buıryǵy solaı, tártibi solaı deıdi.

Al keıbir qazaq nárenjikterdiń kóńlin aýlap qoısań, dári qoıyp atýǵa bolmaıdy degen saıaz tesikterine de, keıde aqy jazdyryp jiberedi. Al zaty saıtan keı «nárenjik» birdemeden saǵan qıyqtanyp óshigip júrgen bolsa, seniń dári qoıyp atýǵa bolatyn, baı jaqsy kóretin tereń tesigińdi de keıde esepke almaı, jazdyrmaı ketedi... Shegirge aıtsań, ózińe ursady. Úlken baıǵa aryz qylsań, Shegir men nárenjikter biledi deıdi. Sondaı da páleleri bolady.

Jaraıdy...

Jumys doǵaratyn ýaqyt bolyp, manaǵy bizdi jumysqa taratqan nárenjik Másen degen jigit pen jazýshy orys keldi. Jaǵalaı árqaısymyzdyń tesken tesigimizdi sanap, ólshep jazyp jatyr. Bir ýaqytta kezek maǵan keldi. Men en shetinde edim... Tesikterimdi kórsettim. Másen «nárenjik» tesken jerlerimdi ólshep kórdi de, orysqa orysshalady... súıtti de maǵan qarap, aq bormen tesikterimniń aýzyna kres tartty:

— Mynalaryń jazýǵa ilekpeıdi, jaqsylap tese almapsyń, — dedi.

— E, nege jazýǵa ilekpeıdi? Mundaılar ilekpese, tipti eshbir tesik ilekpes, onda tipti jumys qylmasyn degenderińde! — dedim.

— Joq, ilekpeıdi, — dedi.

Miz baqpaı júre berdi. Ne qylarymdy bilmedim. Júregim týlap, yzam qaınap, kózime jas keldi...

Nárenjik pen jazýshyny toktatyp jalyndym. Ushpyr soqqan jerdiń búgin óte kıyn bolǵanyn aıttym. Kók tastyń bir tym qatty kez kelgenin aıttym, bıikteý jerden soǵýdyń qıyn ekenin jáne shıqannan qaljyrap júrgenimdi aıttym.

«Nárenjik» burylmaǵan soń, jalǵyz orys ta qulaq salǵan joq. Jalynǵan «nárenjigim» qaıta sózińdi nuqatyp, «Á, bálem!..Qandaı eken?» — degendeı, kekete qyzyq qyldy.

— E, shıqan qatty qımyldapty deısiń, bozbalashylyq jarym túnde nege aýyrmaıdy, joǵary sozylyp ushpyr soǵý qıyn boldy deısiń, qyzy bar úıdiń qorasyna qamaý ǵoı! -dedi.

Narenjiktiń myna yzasy qorlyǵy ýdaı bolyp, ishi-baýyrymdy órtep, kúıdirip ketti.

Sol jerde nárenjikpen shartta-shurt keristim de qaldym.

Aýzyma kelgen sózdi aıttym.

Ushpyr taptap turatyn bir ustanyń menimen kóńili jakyndaý bir sulý q sdi. Mósen nárenjik sol qyzǵa sóz salyp júrenin qyzdyń ózi maǵan birde aıtqany bar edi. Másen Másen nárenjik sol qyzǵa sóz salyp júrgenin qyzdyń kúıigi ekenin bildim de, men de aıanbaı, tartynbaı sóıledim. Birge jumys qylǵan jigitter maǵan «qoı, qoı» dep júr. Men endi nesine aıanaıyn? Aǵylshyn baı jumystan erteń shyǵaryp jiberse de, nárenjiktiń azaptaı qorlyǵyna qaıtyp shydaıyn?..

«Qaıda barsam — bir tesik, qaltamnyń túbi tesik!»

Báribir, baı nárenjiktiń qylyǵyn maquldaıdy. Nárenjikter — baıdyń ıtarshylary...

Endi, nárenjikpen pármenimizshe boqtastyq...Sol jerde ańdaýsyz turǵanymda jelkemnen qoıyp kep jibergeni ǵoı álgi ıttiń... Endi qaıtesiń?.. Ózińniń kún uzynǵy beınetińdi kúıdirip jiberdi jáne ózińdi urady...Men de shyqshyttan perip kep jiberdim. Aınalyp, táltirektep ketti... Qasymyzdaǵylar jabylyp meniń qolymdy ustaı berdi, julqynyp, bosanyp alyp, uraıyn dep, qolyn kóterip kele jatqan nárenjikti mańdaıdan taǵy bir perip kep jiberdim. Tymaqtaı bolyp shalshyq jerge ushyp tústi... Qasymyzdaǵylar nárenjikti kóterip aldy. Súıtip turǵanda, bizdiń shuńymyzǵa bir-eki nárenjikpen, jazýshymen, álgi kúlli jer asyn bıleıtin ulyǵymyz — Shegir jetip keldi. Shegir tapaltaqtaý aqsary orys edi. Qanden ıt sıaqty. Barlyq jer astyn bıleıtin, bárimizdiń ústimizden qaraıtyn sol bolǵandyqtan,janjaldyń mánisin soǵan aıttym... Nárenjiktiń óshpendikpen qıanat turǵanyn aıttym. Ulyq qıanat kórgen maǵan bolysady dep turmyn... Joq, ulyq óıtpedi!.. Ulyq ózime kep aqyryp, ózimdi jep qoıa jazdady. Endi qaıda bararymdy bilmedim!.. Baıǵa baryp aryz qylsań, báribir, baı óziniń qalap qoıǵan ıtarshylarynyń isin maquldaıdy!.. Kórgen qorlyq, kórgen jábirshiligimniń orasandyǵynan kózimnen jas ytyp-ytyp ketti...

Shegirdiń maǵan tepsine jekirip turǵanyn arqa tutyp, Másen «nárenjik» taǵy da umtylyp kep, betime, kózime qoıyp-qoıyp jiberdi. Kózimniń oty jarq ete tústi. Endi «bir kún ólippin, bir kún týyppyn» degendeı, ne bolǵanymdy bilmeı kettim. Men de umtyldym. Másendi men de kózge, murynǵa perip-perip jiberdim. Másen ókire qulady... Qasymyzda turǵandar asyp-sasyp, meni ustamaq bolyp júr. Bireýler byldyrlaǵan Másendi turǵyzyp jatyr. Men endi, ne bolsa da bir soıqan boldy toı dep, ózimdi ustatpaı, bala kúngi shapshań. kezim toı, julqynyp, bosanyp, taǵy da Másen nárenjikti perip kettim. Taǵy da japyrlap ustaı bergende, ustatpaı julqynyp, týlap kelip bajyldap, ne qylaryn bilmeı turǵan Shegirdi de óndirshekten salyp jiberdim. Táltirektep, aınala bergende, oń aıaǵymmen qaǵyp kep jiberdim. Shegir de qalpaqtaı tústi... Ushyp baryp, jerde jatqan balǵamdy aldym. Ustaýǵa kelgenderge balǵany ala júgirip, jaıpap ustatpadym. Sol kezde ózim sol jerdegilerdiń bárine aqyryp, birdeme dep júrmin. Ne aıtyp, ne qoıǵanymdy qazir ózim de bilmeımin. Tek, osy kúnge sheıin esimde qalǵany: «Endi ustaımyn dep kelgenińdi de óltirem, ózim de ólemin!» — dep, balǵany jaıqaı berippin...

Sóıtip, ózim de toqtamastan jónelippin...

JER ÚSTİNDE DÚLEI BORAN EKEN

Júgirip, jyn qýǵandaı, esinen aıyrylǵan adamsha, shahtydan shyqtym...

Jer ústine, tysqa shyqsam, kún de keshkirip, jer ústi de alaı-túleı bolǵan eken. Aspan da, jer de, appaq túleı, astan-kesten boran eken. Sol kúngi aýanyń raıy da áli kúnge deıin esimnen qalmaıdy. Aspandy qaptaǵan qalyń ushqyr qarasur bult, appaq qarmen aralasyp appaq jerge salbyrap túsken. Túleı boran burqyrap, appaq qardy tútetip ekpindep uıtqı soǵyp, jerdi basqan burynǵy qalyń qarmen taǵy da sabalap jaýyp turǵan qardy, jyn men jyndy qýǵandaı, birine-birin qosyp álemet qylyp jatyr eken. Doly boran alaı-túleı qylyp, aspan men jerdi qosyp jibergendeı surapyl qylyp tur eken. Dál sol borandaı borandy men tipti eshýaqytta kórgenim joq.Jerde,kókte aq tútek,aq aıran, aq túleı. Kún keshkirgende aq túleı qarańǵylanyp, ári kúńgirt tartqan. Sol jyl qar tym qalyń túsken edi. Jer ústin basqan appaq qalyń qar sabap, úıip jaıyp salǵan aq maqtadaı edi. Ysqyryp, yzyldap,shýlap,uıtqyp,týlap soqqan dúleı-doly daýyl úlpildep, jaıýly jatqan qalyń aq maqtany endi astan-kesten qylyp ushyryp jatyr. Bir qardy bir qarǵa soǵyp, byt-byt qylyp aspanǵa ushyryp, aspannan jerge qaraı sabalap jaýyp turǵan qarmen qosyp, uıtqytyp ákep qaıtadan jerge soǵady. Jerden qýalap aq qardy oıdan-oıǵa, in-nen-inge, yqtan-yqqa, tasaǵa tyǵady... Elý kadam jerdegi nárse, qara-qura, zaýyt úıleri kórinbeıdi... Qasyndaǵy taıaý turǵan úıler ǵana buldyrap kórinedi... Jópshendi borandarda jasyrynbaıtyn zaýyttyń býdaqtaǵan qara qoıý tútinderi,bıik kókke boılaǵan qara moıyndary da kórinbedi... Aq túleı jáne úskirik sýyq eken. Laı sýǵa súńgip shyqqan kisige uqsap súmeńdep, jyly, dymqyl qoradan shyqqan kók jambas qoısha ústi-basymnan sasyq bý burqyrap, júgirip kazarma qaıdasyń dep, salyp kelemin. Jatatyn úılerimiz kazarma uzyn-uzyn balshyq úıler. Borannan kórinbeıdi, kórinbese de jóni osylaı ǵoı dep, dedektep kelemin. Sý kıimderim lezde muz bolyp qata bastady. Tútegen qar sý kıimderime jabysyp, shegendeı bolyp ustap jatyr. Jıyrma-jıyrma birdegi kezim ǵoı, sýyqty, borandy onsha eleıtin emespin... Biraq shahtydan shyǵyp, kazarmaǵa júgirisimen-aq jer astyndaǵy qyzýym, ashýym, kúıingenim lezde basyla berdi...

Aqyry, qoıshy, kazarmaǵa keldim. Baıǵa baryp aryz qylýdan eshbir jaqsylyq kútkenim joq. Baıdyń jaıy belgili ǵoı...Erteńinde meni jumystan shyǵardy...

Mine, nárenjik pen Shegirdi sabaǵanym osylaı edi... Egerde sol saǵatta baıdyń ózi ońasha qolyma tússe, qudaı biledi, etin jeıtindeı edim!..Qanyn urttar edim... Kózime qandy jastyń tolǵany sondaı edi, — dedi Ázimhan. Manadan beri ún joq, tún joq, Ázimhannan kózderin almaı tyńdap otyrǵan joldastary Ázimhan áńgimesin bitirgende bir-aq qımyldasty... Bári de jamyrap, jamyrap, jabyrlasyp sóz alysa bastady.

— Túý,ıt-aı!.. Sonsha umytpaı júrer me bárin...Sonsha umytpaı júrer me bárin!.. Áńgimeniń maıyn tamyzady. Áńgimeniń maıyn tamyzdy...Qolmen ustaǵandaı,qolmen ustaǵandaı! — dedi Sataı kúlip. Hasen de kúlip:

— Shaıtan-aı, ertek aıtqandaı qylyp buljytpaı sóılegende, áńgimeni tipti óńdep jiberedi, — dedi. Buzaýbaq:

— Oıpyr-oı! Batyr-aý, ózi de ertegideı áńgime eken... jıyrma-jıyrma birdegi kúni, tipti bala kúni ǵoı... a!.. Tamasha!.. Bul da jasynan, men qusap, kóreshekti kórip baqqan eken, — dedi.

Halken yrjıyp kúlip otyrdy:

— Ázimhan áńgime aıtqanda, ózi de quddy kitaptan, ne bir gazetten áńgime oqyǵandaı qylyp aıtady. Ylǵı gazet oqyp úırengen. Bul áńgimelerdi eziniń jazyp qoıǵanynan jatqa aıtyp otyr, — dedi.

Aqsaq bala men Gúlıa da Ázimhannyń áńgimesine tamashalaı qulaqtaryn tósep, qadala qarasyp otyrǵan edi. Endi olardyń da júzderi jaınasyp, qozǵalysyp qaldy.

Buzaýbaq Ázimhanǵa:

— Sóıtip, sol betińmen zaýyt jumysynan shyǵyp kettiń be? — dedi. Hasen kúlip:

— Joq, áli qyzyǵy bar. Onymen Ázimhan aman ketpeıdi... Ony da aıtsyn. Odan keıin ne bolǵanyn da aıtsaıshy, eı! — dedi. Sataı:

— Aıtshy... Qaldyrmaı aıtshy... Qaldyrmaı aıtshy... — dedi. Ázimhan:

— Odan keıin álgi Másen ıtpen taǵy da bir sumdardyń adam aıtqysyz pálesimen bir jumadaı kataloshkede otyryp shyqtym. Et áli pispegen kórinedi, ony da aıtaıyn endeshe... Gúlıa, otyńdy qaǵystyryp qoı, biraq endi qatty qaınatpa, bappen pissin... Aýdarystyryp sapyryp qoı jáne álgi tuzdyqqa sarymsaǵyńdy týraýdy umytpa! Buzekeń sarymsaqty sorpany jaqsy ishedi... Al Buzekeń sorpany kóp ishse, saǵan da zıan bolmaıdy, — dedi qaljyńdap. Gúlıa qaljyńdap:

— Baqyrǵa alańdamaı, áńgimeńdi jaqsylap aıta ber, — dedi. Joldastary kúlisip:

— Búzekeń neni jaqsy kóretinin de, et pisirýin de Gúlıa ózi biledi, aıt, aıt, áli et pisken joq, áli et pisken joq, — desti.

KATALOSHKEGE QALAI TÚSİP SHYQTY

Ázimhan áńgimeni taǵy sozdy:

— Qaıyr, jaraıdy endeshe, - dep aldy, — Kataloshkege qalaı otyryp shyqqanymdy aıtaıyn. Ushpyrlardy taptap turatyn usta bar edi, ustanyń bir sulý qyzy bar edi dedim ǵoı... Bar pále sol qyzy qurǵyrdyń kesirinen boldy... Qyzy qurǵyr da shyn sulý edi. Aty Nurıla edi. Jigittiń bozbas kúninde sulý qyzy qurǵyr ózi otqa da, sýǵa da túsirmeı me!..Shynynda sol qyzben táýirleý edim. Bylaısha aıtqanda, jumystan shyqsam da, zaýytta aınalaqtap júrip, qyzǵa jolyǵyp júrdim.

Máselen nárenjik bar ónerin aıamaı Nurılaǵa sóz salyp júrdi. Nurıla berik qyz edi. Bylyq qyz emes edi. Qyz shyn jaqsy qyz edi. Qyz kóńilin Másenge bermedi. Másen maǵan burynǵydan da beter órshikti.Qyzǵa da tisin qaırady, maǵan da tisin qaırady...

Jaraıdy...Qaıyr...

Zaýytta bir eki-úsh buzyq jigitter bar edi. Úsheýi de jas jigitter bolatyn. Bireýi tipten jastaý,bala jigit edi. Úsheýi de jylpos, ekeýi azyraq sol zaýytta oryssha oqyǵan, al bireýi sol zaýyttyń mystyń eritetin Spas zaýytynda edáýir oryssha oqyǵan edi. Al Nildiden oqyǵan ekeýi orysshany shala biletin edi. Spastan oqyǵany orysshaǵa edáýir jetik, tipti sýdaı bolatyn. Bylaısha aıtqanda, úsheýiniń basshysy da, bilgishi de sol edi. Ol ýaqytta jáne qashan da bolsa, az ǵana oryssha biletenider bizge usap las bylǵaıtyn aýyr jumysqa» kirgen be?.. Ondaılar ne bizdiń ústimizden qaraıtyn nárenjik, ne bizdi «aq aýyz» qylyp júretin esep jazýshy, ne tabelshık, ne baıǵa aǵylshynǵa perevodchık — tilmásh, ne birdeme bolyp júredi ǵoı... Bular ondaı oryndarda da jóndi bolǵan emes. Bular kóbinese ýaq bylyq-buzyqtyq, qara oıyndarymen, jýlıktikpen kásip qylyp júrgen qýlar. Bular jáne urlyq qylǵandy qaltadan aqsha urlaý,úı arasynyń dúnıesin urlaýmen boldy... Áıtpese urlyqty jaqsylap istep, jaqynǵa kesirlerin tıgizbeı júrse, onda bir sári ǵoı...

Ózderi bir kezde qyzmet qylmaq bolǵanda, kóbinese aǵylshyn baıǵa tilmásh bolyp, taǵy da sondaı jumys qylmaıtyn oryndarda bolyp, ár túrli aramdyqtary jurtqa bilinip qalǵan soń, oryndarynan shyǵyp qalǵandar edi. Oryndarynan shyqqanmen, árıne, sol zaýytta júretin. Aqsha salyp karta oınaıtyn. Araq ishetin. Qaı jerde buzyqtyq boldy dese, ishinde osylar júretin.Aramdyq, jýlıktik qylyp, karta oınap, ańqaý jumyskerlerdiń aqshalaryn utyp alatyn. Ózderi kıimdi táýir kıetin. Ylǵı qaradan - qarap bos júretin bolǵan soń, zaýyttyń qyz-kelinshekterin aınaldyratyn. Dombyra, syrnaı úırenbek bolyp baryldatatyn, nasybaı atatyn, shylym tartatyn. Qysqasy, endi naǵyz jýlık, alaıaqtardyń dál ózi. Zaýyttaǵy beıbastaqtyq, buzyqtyq, jýlıktik, bylyq-urlyq, qýlyq-sumdyq, aldymen osylardan taraıtyn.

Jaraıdy... Qaıyr.

Mine, Másen ıt sol buzyq qýaıaqtardy meniń sońyma saldy. Sońyma salǵanda, álgi ustanyń qyzyn qorqytyp, sol retinde sonyma saldy... Al úsh qýdyń bireýi jekpe-jek kez kelse, ne tipti, ekeýi-úsheýi birdeı kezdesip qalyp, birdeme qylmaq bolsa, jalǵyz ózim-aq uryp jyǵatynmyn. Biraq ol qýlardyń jandarynda pyshaq, myltyq jáne eki qadaqtyq, úsh qadaqtyń shoıyn kirler bolady, sodan ǵana qaýip qylamyn...

Jer astynda jumys qylatyn, menimen jaqyn úsh-tórt jas jigitter bar edi. Bári de myqty edi, bári de ózimizdiń eldiń jigitteri bolatyn. Men túnde júrgende, solardyń túngi jumysqa barmaıtyndarymen birge júremin...

Jaraıdy...

Bir kúni, sol jaqyn joldasymnyń biri, ózimizdiń Saden degenmen túnde ustanikine bardyq. El jatqan kez edi. Qyz qoralarynyń qaqpa esigin ishinen ashyp qoıǵan eken. Kirdik. Qoraǵa kirgen soń men úıge endim. Saden meni úıge kirgizip, qaıtyp ketti.

Ustaniki, ortasyn qazandyq peshpen bólgen, kishkene eki bólmeli, alasalaý balshyq úı edi. Aýyz bólmege qaraǵan qazandyq jaǵynda ustanyń bir jaqyny qatynymen jatatyn. Tórgi bólme jaǵynda ustanyń ózi áıelimen, bala-shaǵasymen jatatyn. Qyz tósaǵashta jatatyn edi...

Tósaǵashta, qyzdyń qasynda, aqyryn sybyrlasyp, sóılesip jattyq... Biraz sybyrlasyp jatyp uıyqtap ketippiz.

— Uıyqtaýdan buryn ne qyldyń, sony aıtshy! — dedi Halken kúlip. — Ha-ha-ha-ha!

— Ýa, qylqıǵan moınyńdy uraıyn, tyńdaı berseıshi! — dedi Ázimhan. — Áńgimeni bólmeı otyr, Halken!

Jaraıdy... Bir kezde, esikti bireýdiń ashyp-japqan dybysymen oıanyp kettim. Qyz da oıanyp ketti. Tysqa shyǵyp júrgen usta bolar ma desem, ol qatynymen ekeýi pysyldap uıyqtap jatyr eken... Esik jaqtaǵy bólmede ustanyń enshilesi men onyń qatyny da pysyldap uıyqtap jatyr...

— Endi kim boldy?..

Júregim seziktenip, biraz tyńdap jattym... Birazdan soń qoranyń qaqpa esiginiń ashylyp, jabylǵan syqyry estildi... Endi ne bolsa da turyp, kıinip keteıin dep,tósaǵashtan túsip, kıimderimdi qarasam, joq eken!.. Olaı-bulaı sıpalap qarap, taba almadym. Bireý alyp ketken kıim tabylsyn ba? Endi qyz ekeýmiz sastyq. Á-áı, osy alaıaqtardan keldi ǵoı dep oıladym...

Ne qylý kerek. Qoıshy, amaldap, o qyp, bu qyp ustanikinen aman-esen jataǵyma jettim...

Qaıyr...

Erteńinde Sadenniń, Jumattyń kıimderinen selbesip aýysyp kıdim. Biraq kıimim joǵaldy dep jurtqa aıtýǵa, áshkere qylýǵa bolmaıdy.Uıat!.. Bildirtpeı, alaıaqtardan zerttemek bolyp otyrmyz... Kún taǵy da boran boldy. Onyń erteńinde udaıymen taǵy da boran boldy... Sol boran kúni túnde aǵylshyn baıdyń daıar kıim, saıman satatyn dúkenine ury túsipti. Uryny kúzetshi sezip » qalyp, pirkanshikke habar berip, pirkanshik pen kúzetshi kelip, ustaı almaı qalypty. Biraq urynyń óz kıimderi dúkende qalypty... Qazaq eken... Qalǵan kıimderi qazaqsha eken... Urynyń kıimderin qolyna alyp, ýrádnık doznanıe qylyp jatyr dep esittik...

Bul - jumyskerlerge bir áńgime boldy...

Jaraıdy...

Men úıden shyqpaı otyrdym. Endi onyń erteńinde tańerteń tósekten eshkim áli turmaǵan kezde jataǵymyzǵa saýsyldap, qasynda bir strajnıgi bar jáne bir-eki orys bar, zaýyttyń úrpek shashty ýrádnıgi qylyshtaryn súıretip jetip keldi. Júregim sý ete tústi... Kazarmanyń ishindegi jurt úrpıisip tur... Ýrádnıktiń nyǵanda shenderi, janynda — qylyshy bar. Túsi qandaı sýyq deseńshi ıttiń! Ýrádnık turyp:

— Ázimhan Turysbekov sen be? — dedi.

— Men, — dedim.

— Tur, oıda kıin! — dedi.

— Taqsyr, qaıda júr deısiń?.. Ne qyldym men? — dedim.

— Ný, sóıleme, sobaka, tur jyldam! — dep ýrádnık teýip-teýip qaldy.

— Qudaı-aý,men ne jazyp edim! — deppin,ábden endi ólgenimnen, Ýrádnık ıttiń túsi sýyq bolǵan soń tekke taıaq jermin dep turmyn...

Zyǵyrdanym qaınap túr, ishimnen: «E-e, bul endi anaýgúngi Masen men Shegirdiń lańy ǵoı, amal barma? Jazyǵym joq edi», dep, tez kıindim. Men kıinip bolǵan soń ýrádnık qasyndaǵy strajnıkke jataǵymyzdy talqandatyp tintkizdi. Birge jatqan jigitterden jalǵyz-aq Bıjan degen jigit bar edi. Ózgesi kúndizgi kezekke, jer astyna jumysqa ketip edi. Jumysqa ketken jigitterdi tekserip surady... Bıjanǵa da kıin dedi. Bıjan:

— Taqsyr, meniń jazam ne? — dedi.

— Kıin sóılemeı!.. Bilesiń jazańdy! — dedi. Sóıtip, aqyry qoıshy, Bıjan ekeýimizdi ýrádnık aıdap ákep, kataloshkesine qamady da tastady...

Jaraıdy... Qaıyr...

Azdan soń meni strajnık ýrádnıktiń úıine alyp keldi. Ýrádnık úıinde túregep júr eken. Beshpentsheń, jalańbas, ústi-basy saýsyldaǵan shen. Qanǵa toıǵan ıt sıaqty, túsi sýyq bir ıt edi... Osy jylansha ysqyrady! Quddy shaıandaı, shıkil sary, tik murt... Nekolaıdyń zamanyndaǵy ulyqtardyń túsi sýyq, susty bolýshy edi ǵoı... Men úıine engenimde jylansha qarady. Ústeliniń qasyna keldi. Qarasam, ústeliniń ústinde meniń joǵalǵan kıimderim jatyr eken!.. Kók shúberekpen tystaǵan qońyr eltiri tymaǵym, tiben kúpim, eskileý saptama etigim... Bir sumdyqtyń bolǵanyn seze qoıdym. Ýrádnık:

— Ázimhan Turysbekov!.. Myna kıimderdi tanısyń ba? — dedi.

— Tanımyn, — dedim.

— Bul kimdiki? — dedi.

— Meniki, — dedim.

— Bul kıimderińdi qaıda tastap ketip ediń? — dedi.

— Taqsyr, eki-úsh kún boldy, urlatyp edim! — dedim.

Ýrádnık qazaqsha sýdaı edi. Taǵy da aqyrdy... Aıtqan sózderi mynadaı:

— Sen ótirik sóıleme!.. Baıdyń kıim satatyn dúkenine aldyńǵy kúni, boran kúni túnde kelip, qulpyn ashyp túsipsiń... Kúzetshi men pirkanshik seni ustaı almaı qalypty. Seniń qasyńda taǵy da eki kisi bolypty. Olardyń bireýi senimen birge dúkenge kiripti de, biri syrtta turypty. Dúkenniń terezesiniń bir kózin syndyryp, sodan nárse alyp turypty... Barlyǵy 500 somdyq nárse alyp ketipsińder, myna kıimderińdi aǵashqa kıgizip, kisi qylyp qoıypsyń. Kúzetshi men pirkanshik esikten kelgende, myna seniń, adam tárizdenip túkpirde tyǵylyp turǵan kıimderińdi kisi dep aldanyp qalypty. Qýyrshaq qylyp qoıǵan seniń kıimińdi kisi dep kelip ustaǵandarda, sender bosaǵada jasyrynyp turyp,shyǵyp ketipsińder. Sonyń bárin istegen sen... Seni buzyq adam deıdi. Anaý kúni janjal qylyp,jumystan da sol sebepti shyǵyp qalypsyń... Sen urladyń, onan da shynyńdy aıt, — dedi.

Men ne derimdi bilmedim!.. Aýzym ańqaıyp, tyńdappyn da turyppyn... Sasqanymnan:

— Oıpyrym-aı, bul ne degen sumdyq!.. — deppin.

Ushyp kókke, ushyp jerge túsip,dúkenge túskenmen emes ekenimdi aıttym...

Ýrádnık páleni moınyma móldiretip sala berdi. Men aqtyǵymdy aıtyp qur bezekteı berdim... Tipti bolmaǵan soń kıimderimniń qalaı joǵalǵanyn, qaı jerde joǵalǵanyn aıtyp, ustanyń qyzyn kýá qyldym. Sadendi kýá qyldym. Basqa da jaqyn syrlas jigitterdi kýá qyldym. Másen nárenjiktiń óshtigin aıtym. Másenniń meniń sońyma, álgi jýlık alaıaqtardy salyp júrgenin, bul páleniń solardan kelgen pále ekendigin aıttym.

Biraq ýrádnık bolmady .Moınyma mindire sóıleıdi. Aqyrynda meniń aıtqan sózderimdi qaǵazyna jazdy-jazdy da, qol qoıdyryp, meni qaıtadan aıdatyp kataloshkesine jiberdi. Strajnıgi meni kataloshkesine qaıta alyp kelip jaýyp, Bıjandy ertip áketti. Birazdan soń Bıjandy da kaıtyp ákep jaýyp tastady. Bıjan da ábden dal bolyp otyrdy. Túnde bizdiń ústimizge Sadendi de ákep qamady.

Sóıtip, atpaı-shappaı kataloshkede jattyq. Bireýdi bireýge atystyryp buzyqtyqty kásip qylyp júrgen, dúkenge túsip nárse urlaǵan alaıaqtar jaqsy kisi bolyp, kúlip-oınap, araq iship saıran salyp júrdi.

Jaraıdy... Qaıyr...

Aqyry qoıshy, ustanyń qyzynyń jáne basqa da menimen . syrlas jigitterden jaýap alyp, taǵy da birneshe adamnan jaýap alyp, bir jumadan soń bizdi bosatty...

— Mine, áńgime osy! — dedi Ázimhan.

— Batyr-aý, endi dúkenge túsken urylar kim bolyp shyqty? Dúkenge túsken urylar kim bolyp shyqty?.. — dep japyrlasyp surasty Ázimhannan joldastary.

Dúkenge túsken, árıne, álgi alaıaqtar eken. Zaýyttaǵy búkil qazaq jumyskerleri jáne barlyq sol zaýyttaǵy kásip qylyp otyrǵan jaı qazaqtardyń bári álgi qýlardyń munysyn osyndaı áńgime qylyp júrdi. Ol qýlardyń dúkenge túskenin de, basqa qylmystaryn da áńgime qylyp aıtysyp júrdi. Biraq aram ıtterdi ustap kataloshkege japqan joq. Jappaq túgil, ýrádnıktiń Tarasov degen strajnıgi solardyń aıtqanyn qyldy. Solarmen birge araq iship júrdi... — dedi Ázimhan.

Taǵy da jamyrasyp, joldastary Ázimhannyń áńgimesin sóz qyldy. Sataı kúlip:

— Túý, abaqtyda tipti tekke otyryp qala jazdapsyń ǵoı. Boq basynda podsýd kete jazdapsyń ǵoı... Podsýd kete jazdapsyń ǵoı!.. — dedi. Hasen kúlip:

— Áıteýir, áýpirim dep aman qalǵan ǵoı, áıtpese álgi qýlardyń naqaqtan-naqaq japqan pálesimen, esebi, ilinip ketýi de múmkin ǵoı!.. — dedi. Buzaýbaq:

— Batyr-aý, sol adamdar qazir bar ma eken?.. Bar bolsa, áli osy kúnge sheıin birdemege ilikpeı júr me eken? — dedi. Ázimhan:

— Álgi, qýlar ma?.. Ol qýlardyń biri óldi bilem. Orysshany shala biletin bireýi, ekeýi kázir bar. Bar bolǵanda, ekeýi tipti bir úlken oryndarda júrse kerek, — dedi. Buzaýbaq:

— Ýaı, batyr-aý, ekeýi kázir úlken orynda júr deısiń be? Tamasha eken!.. Solardy bile tura orynǵa qoıa ma eken, joq, bilmeı qoıa ma eken?.. — dedi. Ázimhan:

— Oıbaı, nege bile tura qoısyn!.. Qaıdan bilsin?.. Ózderi oryssha biledi. Ózderi zalym, saıasat biledi... Olar ár nársege sheber ǵoı... Keshegi mılısıa bolyp júrgen qýdyń qandaı adam ekenin kórgen joqsyń ba?.. Olardy qaıdan bilesiń!..

Anaý kúni, sezge baryp kele jatqan bizdiń sol Nildiniń burynǵy bir jumyskerine jolyqtym. Ol da «kórdim, úlken orynda eken», — dep, kúlip barady. Jáne ózi «badyraqpyn, jumyskermin» dep aıtady eken, deıdi.

Sonsyn, ol qýdyń shynynda qandaı adam ekenin buryn syryn bilmegen adamdar qaıdan bilsin!.. — dedi Ázimhan.

Jumyskerler bastaryn shaıqasyp, ony biraz áńgime qyldy. Hasen:

— Qazir jumyskerlerdiń qadiri artyq bolǵanǵa, sondaı qýlar osy janyn salyp, jylpyldatyp júrip, «buryn jumys qylǵan jumysker» degen kýálik qaǵazdy zaýyttan qalaı qylsa da ebin taýyp alyp shyǵady bilem osy. Qazir men taǵy da bir-eki osyndaı adamdardy bilemin... — dedi.

— Olaryń kimder, áı men bilem be olardy?.. — dedi Halken.

— Sen de biletin shyǵarsyń, onsoń Hasen de jaqsy bilýi kerek! — dedi Ázimhan.

— Burynǵy jyly elde júrgenimizde, jazdygúni bizdiń elge ekeýi de ulyq bolyp keldi ǵoı! dedi Hasen.

— Ýaı, burynǵy jylǵy, álgi «Buıra jalmyn» dep kelip, álgi Jýanyshbaıdyń qyzymen tóbelesip,taıaq jeıtin ana bir qý emes pe, sol Jýanshybaıdyń .qyzy tepkileıtin «buıra jal» emes pe? — dedi Sataı...

Ázimhan men Hasen saqyldap kúldi.

— Jo-o-q. Jýanyshbaıdyń qyzy sabaıtyn ıt — ol bir basqa neme ǵoı, elge buırojalyptyń polnemosıny — ókili bolyp kelgen ǵoı ol, jurttyń kóbi tek «buıra jal» deıtin edi toı. Ol da bir buzyq ıt edi. Analar basqa, — dedi Ázimhan.

— Á-á, á-á, endi kim, endi kim?.. Álgi «Asaýbaı ákim» boldym dep, elden aqsha jınap áketetin álgi ana bir sary sómkeli qý shyǵar olaryń? - dedi Sataı

Ázimhan taǵy da kúldi.

— Osy Sátekeń sózdi ózgertip ala qoıady, áı! «Osovıahım» degen sózdi estip, bilip júrse de jáne osynda soǵan múshe bolyp júrgen adamdardy kórip júrse de, «Asaýbaı ákim» deıdi, - dedi.

Bári kúldi.

— E, endi qalaı,endi qalaı edi?Báribir emes pe?.. Báribir emes pe? - dedi Sataı.

— Báribir bolsa, asaýbaı ákim», «ábil ákim» dep sóılersiń, «báribir» sóz jaqsylyqqa soqpaıdy... Ana jyly, Balapannyń kelinin oıatam dep, úıdiń esiginen kirmeı, «báribir» dep, jabyǵynan túsip, qaıtadan shyǵa almaı qalyp, Balapannyń aqsaq qatynnyń qolyna túsip taıaq jegeniń — sol «báribir» degenniń kesiri emes pe edi? — dedi Ázimhan Sataıdy kelemej qylyp.

Ot basyndaǵylardyń bári de kúldi...

— Óı, aqymaq, eı, aqymaq!.. Ne deıdi, qoımaıdy eken qaıdaǵy ótirikti aıtyp! — dedi Sataı.

Bári taǵy da kúldi.

Halken baqyrdaǵy etti kórip:

— Mynaý et jıdip qalypty, — dedi. Gúlıa men aqsaq bala etti túsirdi.

SÁÝLELİ TÚNDE

Jumyskerler et jep bolǵan kezde, jartylanyp týǵan aı arqan boıy kóterilgen edi. Aspanda áli de bir shúıkedeı bult joq. Ún jetpes bıikke jaıylǵan jasyl torǵyndaı aspanda byrdaı bolyp shashylǵan sansyz juldyz áli de jaltyrap, qara jerge altyn nuryn tógedi. Ertedegi sıqyrly sháhárdiń qarańǵy túndegi alystan jaltyraǵan sansyz kóp shamdaryndaı jaltyraıdy. Juldyzdardyń gaýharsha oınaǵan qyzyldy-jasyl, appaq sáýleleri jartylanǵan aı sáýlesimen qosylyp, móp-móldir shyq basqan qarakók jerdi manaǵydan da beter jaltyratqan. Kázirgi aspan — altyn juldyzdarmen sándegen bıik sáýletti kók kúmbez tárizdi. Kókke arqan boıy kóterilgen, jartylanǵan altyn aı sáýletti kók kúmbezdiń altyn aıshyǵy tárizdi...

Sol kezde jumysker úıshikteriniń kóbi-aq tynyshtanyp uıqyǵa ketken edi. Tek biren-saran úıshikterdiń mańdarynda álsiregen ottar ǵana jyltyrap kórinip, aqyryn kúńkildegen dybystar ǵana estiletin edi.

Hasen, Sataı, Ázimhan, Halkender aqyryn sóılesip, kúrkelerine kirip, jatýǵa tósekterin yńǵaılady. Olardyń, úıshikteri men Buzaýbaqtyń úıshiginiń arasy jıyrma qadamdaı ǵana edi.

Buzaýbaqtar da jatýǵa qam qyldy...

Dál osy kezde «Azat» jaqtan otarbanyń, aqyrǵan daýysy shyqty. Jelsiz túndegi únsiz aýany qaq jaryp aqyrǵan otarbanyń, daýysy jumsaq, ádemi tynyq túnde maýjyraǵan, qalǵyǵan tóńirekti selk etkizdi. Kele jatqan otarbanyń aqyryp, arqyraǵan daýysy tóńirekti jańǵyryqtyryp, únsiz tynyq aýany qozǵap, qaltyratyp jiberdi. Otarbanyń jyldam jaqyndap, dúrsildep kele jatqan dúbiri estildi. Otarba dúrsildep, asyǵyp, entigip eki kózi jaınap, qyp-qyzyl ot shashyp belesten lezde shyǵa keldi, áli de jatpaǵan jumyskerler túregep, kúrkelerinen shyǵa-shyǵa qarasty. Otarba belesten asyp údere shapqan qara aıǵyrdaı dúrsildep, entige pysyldap dem alyp, eki kózi jarqyrap, býdaqtaǵan qap-qara tútini qara aıǵyrdyń shubalǵan qoıý jalbyr jalyndaı burqyrap, jer soǵyp burańdaı shaýyp jetip keldi. Ekpindi báıge qara aıǵyr tirkelgen arbalardy súırep, shubatylyp, toqtamaı qaraqshydan óte shyqqandaı gúrsildep kelip temir deneli alypsha óte berdi. Hasenderdiń úıshikteri temir jolǵa taıaýlaý bolǵandyqtan olardyń janyna kelinshegi jáne aqsaq bala men Buzaýbaqtar keldi. Gúrsildep óte bergen otarbaǵa bári qatarlasyp qarap turdy. Sataı otarbaǵa qarap turyp:

— Oı, shirkin, qara aıǵyr-oı! Shirkin, qara aıǵyr-oı!.. Súıregen eken talaıdy... Súıregen eken!.. — dedi.

— Ia, súıregen eken batyryń!.. Bul endi erteń kúndiz qaıta ótedi ǵoı? - dedi Buzaýbaq.

Hasen esinep:

— Ia, erteń túste qaıta ótedi... — dedi.

Osy neshe vagonmen artylsa tarta almaıdy eken? — dedi Halken.

Ázimhan kerilip, daýysyn sozyp:

— Talaıdy áketip barady-aý, á-á?.. — dedi. Halken: Ia, talaı adamdy súırep barady toı, — dedi. Jigitterge qarap qoıyp, Gúlıa aqsaq balaǵa oınap:

— Osy araǵa toqtasa minip keter edim men! — dedi. Aqsaq bala qaljyńdap:

— Bar, júgir sońynan, bar!.. — dedi. Sataı qaljyńdap, Gúlıaǵa qarady:

— Gúlıa, nemene, otarbaǵa minip ketkiń keldi me? Ketip-aq qalsaıshy, kázir áıelge bostandyq qoı, áıelge bostandyq qoı!.. Buzaýbaq ózi taǵy da bir qatyn alar! — dedi.

Buzaýbaq kúlip, qatynyna:

— Ia, bara ǵoı, otarbataǵa minip ketkiń kelse,toqtaǵan jerinen minesiń! — dedi. Gúlıa kúlińkiredi.

— Ketse, nesi bar deısiń? Ketsem, ketermin de qalarmyn!.. Kázir kimge bolsa da bostandyq emes pe!.. — dedi.

Ázimhan qaljyńdap:

— E, seni biz jiberemiz be bostandyq eken dep?.. — dedi.

Gúlıa kúlińkirep ıyǵyn teńseltti:

— Er bolsańdar, jibermessińder!..

— Óı, mynaý qor qylmasa ıgi edi!.. Óı, Buzaýbaq-aý, myna Gúlıa ne deıdi?! — desip, jigitter qaljyńdap kúlisti...

Otarba gúrsildep shubalyp, ajdahasha ıreńdep ótip, asyp ketti...

Jumyskerler esinep, úıshikterine kirip jatysty... Jumyskerlerdiń, jataqtary, tóńirek, endi tegis tynyshtyqqa, tátti uıqyǵa kiristi...

Ázimhan biraz uıyqtaı almaı jatty. Oıyna, qıalyna áldeneler kelip uıyqtatpady. Shubalǵan, ótken kúnderde bolǵan túrli isterdiń kóbi birinen soń biri saǵymsha buldyrap tizbektelip Ázimhannyń qıalynan, kóziniń aldynan ótip jatqandaı boldy. Jastyqta kez bolǵan talaı oqıǵalar esine túsip Ázimhannyń oıynyń, qıalynyń túkpirindegi eski qoımalaryn aqtarǵandaı boldy. Jastyqtaǵy ótken kúnderdiń talaı kezeńderinde kez bolǵan, ózine unaǵan buralǵan sulý qyzdar, qyrdyń kıiginshe oınaǵan qarakóz kelinshekter esine túsip, olarmen aralasyp, qıalymen neshe túrli jumystar jasady. Qıal birden-birge kóship, qıalyndaǵy «juldyz kózdi, aı mańdaıly» sulýǵa kelip tireldi.

— Á, sonyń ózi, sirá, osy Gúlıa emes pe eken? — dedi ishinen.

Buzaýbaqtyń kelinshegi — «juldyz kózdi» Gúlıa.

Kórgen jerde-aq Gúlıa Ázimhannyń kóńiline unaı ketken... Gúlıa sulý... Gúlıa olaı-bulaı ǵana ádemishe kelinshek emes, aıta qalǵandaı sulý. Symbatty, kórkem, kelisti sulý. Buzaýbaqqa saıma-saı emes, Buzaýbaq sulýdyń ne ekenin bilmeıtin adam. Oǵan tek qatyn bolsa boldy. Gúlıa solqyldaǵan kók órim shybyqtaı. Kókoraıdaǵy balbyraǵan, qyzǵaldaq gúlindeı jaınaǵan áıel. Ózi sózge de usta. Qaljyńnyń neshe túrine jetik. Qas pen qabaqtyń qubylysynan adamnyń ishki oıyn sezip otyrady. Gúlıa Ázimhanǵa óte unaıtyn. Unaıtynyn ózi de biletin. Ázimhan da Gúlkenge unaıtyn. Unaıtynyn Ázimhannyń da ishi sezetin... Gúlıanyń zerektigine, tek kózqaraspen tana ishtegini sezetindigine Ázimhan tań qalatyn. Jarlynyń qyzy, jasynan eshteńe kórmegen, jasynan bir jarlyǵa qatyn bolǵan jas áıeldiń mundaı zerek, mundaı sezgish, mundaı synaǵysh bolýyna Ázimhan tań bolýshy edi. Biraq Ázimhan ózin-ózi berik ustap, joldastyq sheginen attamasqa bekinip júrýshi edi. «Qasqyr da qas qylmaıdy joldasyna», «atań da bolsa bir joldas» degen maqaldardy Ázimhan berik ustaýshy edi. Biraq sulý, kórkem áıeldiń, arbaýy Ázimhandy qyzyqtyryp, tolqyta berýshi edi. Dóp-dóńgelek, túpsiz tereń tuńǵıyq qara kezdiń ertedegi «sıqyrly aınadaı» jalt etip qarap qalyp tóńkerilip ketkeni Ázimhandy tylsymmen azǵyrǵandaı azdyryp, erigen qorǵasyndaı balqytyp, synaptaı tolqytyp tastaýshy edi. Biraq qan lepirip, loblyǵan júrektiń tilegin noqtalaǵan jolbarystaı, temir qaıratpen noqtalap bekitip qoıýshy edi. Gúlıany elemeýge, oılamaýǵa tyrysýshy edi.

Biraq búgin tósekke jatqan soń, ótken kúnderdi sharlaǵan ushqyr qıal taty da Gúlkenge kelip tireldi...

Ázimhan uıyqtaýǵa tyrysyp, eki-úsh aýnap jatty... Biraq uıqy kelmedi. Uıqy ábden ashylyp aldy... Sharlaǵan qıal sharshamaıdy, Gúlıa Ázimhannyń kóz aldyna kele berdi.

Júrek lypyldap asyǵa soǵýdan tynyshtyqtaǵy qalpyna aýmaıdy. Dene qyzyńqyrap aldy. Birsypyra jatyp, beımaza bolyp, Ázimhan tysqa shyqty.

TAŃ ALDYNDA

Tań aq tańlaq, bolyp sarǵaıyp, talaýranyp atyp qalǵan eken. Jer-dúnıe azyraq bozaryńqy tarta bastaǵan. Kóktegi qulpyryp oınaǵan juldyzdardyń da janǵan sáýleleri manaǵydan góri solǵyndańqyraǵan. Taqyr jerge basqan úlken attyń izindeı jartylanǵan altyn aı kókke órlegen. Jer-dúnıe tań salqynyndaǵy maýjyraǵan tátti uıqynyń munaryna batqan. Jumyskerlerdiń, úıshikteri de tym-tyrys tereń tátti uıqyǵa shomǵan. Ázimhan jalań bas, shapanyn jamylyp, jalań aıaq tysqa shyǵyp qaqyryndy. Denesin salqyndatyp júrdi. Buzaýbaqtyń arbasynyń qasyna keldi. Arbanyń qasynda jatqan sıyrlar túregeldi. Ázimhan júrdi, qıyrǵa, kókke qarap turdy. Tań aldyndaǵy munar men qalǵyǵan Kókshetaýdyń bıiginiń basyna qarap turdy.

Sol kezde Buzaýbaktyń kúrkesinen bireý shyta keldi. Ázimhan, buzaýǵa janasqan sıyrdy aıdaǵan bola qoıdy. Jalań bas, shapan jamylyp tysqa shyqqan Gúlıa eken.

O da arbanyń qasyna, buzaýlarǵa keldi. Jarty ǵana mınýttaı Ázimhan men Gúlıa bir-birine qarasyp turysty.

Ázimhan aqyryndaý:

— Myna buzaýlaryn emip jatyr eken... — dedi.

Gúlıa:

— Ózim de uıyqtaı almaı jatqan edim, manadan alan bolyp... Bala men, Buzekeń tipti uıqydan bas kótermeıdi. Etterinen et kesip alsań da miz baǵatyn emes... — dedi.

Ázimhan kúlińkiregen boldy:

— Tipti qatty uıyqtaıdy-aý ózderi... Sen tysqa shytyp júrgende de oıanbas, á?.. — dedi.

Gúlıa:

— Ekeýin de,tipti julmalap jatsań da,tyrp etpeıdi... Uıqydan basqany ne qylsyn!.. — dedi.

Ázimhan:

— E, qaıtsin, osyndaı ádemi túnde uıqydan basqa ne bar?.. — dedi.

Gúlıa:

— Uıqy adamnyń dushpany emes pe? «Uıqtaǵandy uıqy alady, uıyqtamaǵandy jylqy alady» degen bar emes pe? Uıqy jaqsy bolsa, óziń nege uıyqtamaı júrsiń?.. — dedi.

Ázimhan kúlińkirep:

— Men arba syqyrlap jatqan soń, buzaý emip jatyr ǵoı dep shyǵyp edim... Shyqqanym jaqsy bolǵan joq pa, sıyryńdy emizbeı aıdadym... — dedi.

Gúlıa kúlińkirep:

— Sıyr aıdaýǵa uıqyń sergek eken? — dedi.

Ázimhan oǵan endi tez jaýap bere almady. İshinen: «Qoı endi, tez úıshikke kirip jatý kerek» dep, ózine-ózi aqyl berdi... Gúlıa Ázimhannyń ishinen oılap turǵan oıyn sezgendeı, Ázimhanǵa tipti jaqyn taıanyp, túpsiz tereń dóp-dóńgelek qara kózimen móldireı qarap, Ázimhannyń ıyǵyna oń qolyn aqyryn saldy... Ázimhan da bir qolyn Gúlıanyń moınyna eriksiz yńǵaısyzdaý orady. Beti birese kúlimdegen, birese qýaryp sýyǵan tárizdenip, Ázimhan azyraq eńkeıińkirep, Gúlıanyń betine-betin taqady. Ózin-ózi bıleı almaı Gúlıany jyldam qatty qushaqtaı alyp, Gúlıanyń betiniń ushyna, odan erinderine Ázimhannyń, ystyq, lepti eki erni jabysty da qaldy... Ázimhannyń jamylǵan shapany ıyǵynan túsip qaldy. Bir-birine jabysyp, súıisip, qushaqtasqan boıymen ekeýi jerge otyra ketti. Kóıleksheń, dambalshań, jalań aıaq, shyq basqan dymdy shópke otyra ketip, dereý Ázimhan esin jıyp alǵandaı ushyp túregeldi. Esin jıa almaı qolyn sozyp otyrǵan Gúlıaǵa sasqalaqtaǵandaı bir qolymen shapanyn alyp, shapshań eńkeıip asyǵyp sybyrlady:

— Oıbaı, uıat bolar!.. Munymyz masqara bolar, tez qosyńa bar... Men ketem!.. — dep júre berdi. Ushyp túregelip Gúlıa jyldam sybyrlap, qolyn sozdy:

— Tura tur, kishkene... Neden qorqasyń?.. Tura tur!

Ázimhan Gúlıaǵa burylyp, sybyrlady:

— Oıbaı, qaraǵym, endi... keńshilikte asyqpaı sóılesermiz. Qazir bireý shyǵyp qalady... Bulaı turǵanymyz uıat bolady... Bar endi qosyńa!.. — dep jyldam basyp, úıshigine qashty. Demde úıshigine kirip joq boldy...

Gúlıa da biraz turyp, qosyna bardy...

Temir joldyń kúnbatys jaq jaǵasynda, oıpańdaǵy úlbiregen aq torǵyndaı munary qalqyǵan kólshúmektiń únsiz turǵan quraǵynan ádemi syzylǵan daýysty bulbul saırady. Bulbuldyń jazǵy tańmen birge syzylǵan, qubylǵan ádemi kúıi, úzilip-úzilip, tizbek-tizbek túıdektelip shertilip, shubalyp qaltyrap quıqyljı berdi. Munary torǵyndaı qalqyǵan kólshúmektiń samsaǵan quraǵynan bulbuldyń názik tolǵaǵan muńdy jyry, syzylǵan sulý kúı lepirip soqqan, alaburtqan ystyq júrektiń óksigin jubatqandaı boldy.

Jazǵy sıqyrly túnniń jan men tándi eltitken jupar ıisti, jumsaq munary birte-birte jadyraı berdi...

ERTEŃİNDE

Erteńinde jumyskerlerdiń kóbi sáske túste kún qyza turdy. Kún jumys qylmaıtyn demalys bolǵandyqtan, jumyskerler asyqpaı turysyp, asyqpaı shaılaryn ishisip jatty. Kún taǵy da jumsaq ystyq. Jap-jasyl kilemniń túrindeı oıdy, qyrdy tep-tegis qaptaǵan jap-jasyl baldyr shópter keshegideı balbyraıdy. Aspan saıraǵan, quıqyljytyp jyrlaǵan dala jyrshylary boztorǵaılardyń ánderi estiledi.

Jumyskerlerdiń jataqtary beıbit, asyqpaı qybyrlasady. Keıbir jumyskerler, keıbir bala-shaǵalar úıshikteriniń jandaryna ot jaǵysyp, shúpirlesip as pisirip jatyr. Keıbireýler tyrashtanyp jýynyp jatyr. Sóılegen, kúlgen, qaljyńdaǵan» únder estiledi. Birdemege keıip, daýysyn qysyp, buzyp: «e-e»dep qalǵan dybystar da estiledi. Úıshikterdiń aldyna, ashyq aýaǵa ottardyń kók ala tútinderi jalyndaı-jalyndaı bolyp sozylyp, kóleńdep kókke ushady. Jataqtarymen jumyskerler beıne jańa ǵana bir jaqtan kóship kelgen qala tárizdi. Ne temir jol boıyna túnep jatqan bir júrginshiler tárizdi.

Hasen, Sataı, Ázimhan, Halken, Buzaýbaq, Gúlıa, aqsaqbala — bári shaılaryn daıarlasyp jatyr. Búgin bular jumyskerlerdiń kóbinen keshirek turdy. Qazir endi, Gúlıa ákelgen kólshúmek sýymen Buzaýbaqtyń pushyq qumanynan betterin jýysyp jatyr. Gúlıa shaıdy qurym qosqa jasap jatyr. Kir-kir, jamaýly qońyr kórpesin tórge, jyrtyq eski syrmaqtyń ústine Hasen men Sataıdyń otyratyn ornyna saldy. Úlken bólke nandy Buzaýbaqtyń qara kezdigimen tilip, úzgilep dastarhanǵa úıip tastady. Shaı ishetin tutqaly shuńqyrlaryn, shyny aıaqtaryn, keselerin kir men maı sińgen jyrtyq kenep oramalymen súrtti. Kúıeli úlken qara sháınekti qosqa ákep, tystaǵy jigitterdi Gúlıa merýert tisteriniń arasynan ádemi daýysyn ándete shyǵaryp, shaıǵa shaqyrdy...

Súıtip, jataqtaryndaǵy jumyskerler demalys kúnin etkizip, tynyǵyp tyrashtanyp jatty. Keıbireýler búgin de taqaýdaǵy aýyldarǵa jáne «Azat» poselkasyna ketisti.

Qorabyn alyp tastap Búzaýbaq jaıdaq arbaǵa tory sholaq atty jekti. Atyn jegip júrip Buzaýbaq Gúlıaǵa buıryq aıtyp júrdi:

— Tezek terip qoı. Buzaý jamyrap ketpesin!.. Onsoń, álgi dorbany daıyndashy, kooperasıadan birdeme alsaq, kerek bolar!..

Hasen, Sataı, Ázimhan, Buzaýbak, Halken — bári kooperatıvke baryp ol-pul nárse alýǵa jáne qymyz ishýge «Azat» poselkasyna ketti.

Gúlıa men bala qos pen úıshikti kúzetip qaldy.

Gúlıaga boıdaq, jas jumyskerlerdiń edáýiri-aq qyzyǵatyn. Óte-móte bir Sátpaı degen tuz kózdeý sary jigit aınaldyryp qoımaıtyn.

Sátpaı óziniń qyzyl boıaýmen boıalǵan dombyrasyn bos ýaqytta qolynan tastamaıdy. Búıirine aına salǵan, taqtaılaryn temir shegemen shegelegen, qańsyǵan jaman dombyrasyn jaman qodastyń júrisindeı kıkeleńdetip qoımaıdy. Sátpaı dombyrasyn táýir, sándi dep oılap, jumystan bos ýaqyttarynda qolynan tastamaı dińkildetip úıshikten úıshikke kirip júredi jáne ózi dombyrany táýir shertem dep oılaıdy. Biraq ózi zildeı, ózi qańsyǵan ańǵal-sańǵal dombyrasy dál ıtaıaqtaı dese eshkim kúnáli bolmaıtyndaı edi.

Sátpaı búgin eshqaıda barmaı qalyp edi. Hasender, Buzaýbaqtar «Azatqa» ketken soń, birazdan keıin dombyrasyn úrkek mástek jylqynyń júrisindeı dińkildetip, kıkeleńdete shertip Gúlıanyń qosyna keldi. Ústinde jańa alyp kıgen shyt kóılek. Basynda tiken súr qalpaq. Aıaǵynda kóneleý orys etik. Belinde sary bylǵary belbeý.

Bir jumyskerlerdiń qazanyn surap ákep, Gúlıa qostyń aldyndaǵy jeroshaqqa sút pisirip jatyr edi. Ústinde kúndegi kıimi: basynda eskileý jasyl sháli, ústinde qaıyń japyraqty shyt kóılek, jeńsiz qara kemzal. Jalan aıaǵyna kebis ilgen.

Aqsaq bala kólshúmektiń jaǵasynda eki buzaýdyń qasynda júr edi.

Sáptaı kúlimdep, «sándi» dombyrasyn dúńkildetip kelip turdy.

— E, kelinshek amansyń ba?.. Pisirer kóbeısin!..

Gúlıa qazandy túsirip qoıyp, ádetinshe ándetkendeı sozyp sóılep:

— Á, ózderińdiki de kóbeısin! — dedi.

Sátpaı:

— Erkekterińniń ári ketip qalǵan ba?.. Endi bastańǵy qylasyń ǵoı, á?.. - dedi.

Gúlıa unatqandaı kúlińkiredi:

— Baıǵus-aý, bastańǵy qyldyrýǵa qumar bolsań elge, qyzdary bar jerge barmaısyń?.. Bastańǵy qylǵanda menen ne ónedi deısiń?... - dedi.

Sátpaı:

— A-aı, myń qyzdyń istegen bastańǵysyna bir seniń bastańǵyńdy aıyrbastamas edim!.. Qaıteıin, seni qudaı qasartyp qoıǵan soń!.. — dedi.

Gúlıa qazannyń tutqalarynan qurymmen ustap, qańyltyr shelekke quıyp alyp, qosqa engizip qoıdy. Dombyrasyn dińkildetip, Gúlıamen birge esigi qaıyrylyp ańqaıýly turǵan qosqa Sátpaı kirdi.

Kókórimdeı solqyldaǵan sulý Gúlıanyń appaq merýertteı tisteriniń arasynan syzylyp, ándetip shyqqan árbir sózderiniń dybysy Sátpaıdyń júregin shymyrlatyp qytyqtaı berdi.

Gúlıa Sátpaıǵa:

— Bizdiń aýylda bir qatyn bar edi. Sen tárizdi qyljaqtaǵan buqashyqtarǵa: «aıtqanyń jańa, asyqqanyń ne?» — deýshi edi.Men de seniń qyljaǵyńa súıdesem, sen kúlip máz bolyp qalar ediń-aý. Biraq men úndemeı-aq qoıaıyn... Qaljyńnyń orny bar ǵoı... — dedi.

Sátpaı:

— Apyrym-aı aı-,seniń osy boıyńa adam jýytpaǵansyp sóıleıtiniń qalmaıdy eken!..Tap bir tóreniń, ne bir myrzanyń qatynyndaı pańdanasyń. Eshbireýdi mensinbegen adamsha sóıleısiń! — dedi.

Gúlıa qaǵyltyr shelektegi sútti ojaýshasymen sapyryp.betin shybynnan qorǵap dastarqanymen búrkep qoıdy.

Sátpaıǵa:

— Osy kúnde árkim ózine-ózi tere de... — dep tóseginiń aldyna otyrdy.

Sátpaı da otyrdy.

Buzaýbaqtyń qurym shomyt qosynyń syrty qandaı bolsa, ishki jasaý, saımandary da, tósenishteri de sondaı edi. Tórdiń aldynda jyrtyq eski syrmaq. Syrmaq emes-aý, syrmaqtyń silemi. Ózderiniń jatatyn, tósek salatyn jerlerinde qabattap salǵan jáne bir-eki tekemettiń silemi. Onyń tor jaǵynda jınaýly, bir-eki jamaýly kórpeler. Qońyr qyzyl shúberekpen bıdaıylaǵan, júni úgilgen kishirek eki jastyq. Tósek-oryndarynyń aıaq jaǵynda topsalary synǵan, qańyltyr bastyrmalary úzilip qalǵan bir eski jalańash, kók abdyra. Onyń esik jaǵynda úlken úıeńki shaı jáshik. Basqa saımandary jáne azyqtary sol jáshiktiń ishinde. Ydys-aıaqtarynyń birazy sol jáshiktiń ústinde, birazy tóńkerýli, qasynda. Qańyltyr shelektegi sútte sonyń qasynda. Onyń qasynda maıly, kúıeli qara baqyr men kúıeli qara sháınek túr. Mine, Buzaýbaqtyń qosynyń ishi osy.

Qosta Sátpaı dombyrasyn dińkildetip beıbastaq, uıatsyz kózderin oınatqan bolyp, qaljyńdap Gúlıany qajap otyr. Jigittiń qyljaǵyn Gúlıa jaı sypaıy sozben toıtaryp, isin isteı berdi. Sútin uıytty. Abdyrasyn ashyp, Hasenge tikken shyt dambaldy alyp, shyttyń qalǵandarynan dambalǵa baý yzdy.

Sátpaı qaljyń shyǵarmaq bolyp:

— Án salaıyn ba, Gúlıa? — dedi. Gúlıa baýdy yzyp otyrǵan boıymen:

— Qazir án salyp áýre bolyp ne qylasyń... Salǵysh bolsań keshke, erkekter jınalyp otyrǵanda sal. Qazir ánińdi tyńdaıtyn kisi joq qoı... — dedi.

Sátpaı qaljyńdap:

— Meni sharshaıdy deısiń be!.. Keshke de aıtarmyn... Qazir ózińe ońasha aıtqym keledi... — dedi.

Gúlıa:

— Dombyrańnyń shegi men beti tozyp qalar... Keshke aıtarsyń... — dedi.

Sátpaı:

— Dombyram saǵan myń jyl án salsam da tozbaıdy, — dedi.

Gúlıa mazaqtap, kúlip qarady:

— Tozbasa tozbas, tysta jatqan bizdiń arbanyń «ádemi» qoraby tárizdi eken...

Súıtip, shomyt qosta, Gúlıanyń qasynda Sátpaı árnemeni bir aıtyp otyrdy...

Birazdan soń, buzaýlardy qaıyryp aqsaq bala keldi. Kún keshegideı tamyljyǵan, jumsaq ystyq. Jasarǵan qara jerdi qaptaǵan jap-jasyl baldyr shepter kúnmen pysynap tamyljıdy. Kók ala jasyl jibek shópke oranǵan qara jerdegi qoıý jupar ıis jan-janýardy maýjyratady. Jasarǵan jaratylystyń qushaǵynda jasyl jibek kilem jaıǵandaı jap-jasyl ala, jas ıisi ańqyǵan keń baıtaqta jumystan tynyǵyp, jer qazǵandardyń kóshpeli qalasy jatty.

Besin eńkeıgen kezde Buzaýbaq, Hasender qaıtty. Tory sholaq atqa jekken jaıdaq arbamen ıtektep belesten qara jolmen asyp Buzaýbaq, Hasender jataqqa kelgende qurym qostan dombyrasyn ustap Sátpaı shyqty. Sátpaı dombyrasyn kóldeneń ustap óz úıshigine ketti. Sátpaıdyń qurym qostan jalǵyz shyqqanyn Buzaýbaq ishinen óte jaratpaı qaldy, ishinen:

— «Iapyrym-aı, qosta Gúlıa jalǵyz ba eken, joq, Qaımolla da bar ma eken?..» — dep Buzaýbaq tynyshsyzdandy. Sátpaıdyń qostan shyǵyp ketkenin Hasen, Sataı, Ázimhandar da kórip edi. Olar da ishterinen Sátpaıdy jaqtyrmaı qaldy. Qostan Gúlıa da shyǵyp turdy. Buzaýbaqtar qostyń janyna kelip toqtap,arbadan tústi.

Buzaýbaq tymaǵyn qolyna alyp arbadan túse berip kelinshegine:

— Qaımolla qaıda? — dedi.

Aqsaq balanyń qosta joǵy Buzaýbaqqa tikendeı jaısyz kórindi.

Gúlıa:

Tezek terip ákelýge ketip edi... — dedi. Buzaýbaqtyń kózderi shatynap, zárli kók naızadaı Gúlıaǵa qadaldy.

— E, tezekke óziń nege barmadyń?.. Jumys qylyp sharshap júren balany jumsap, óziniń yrjaqtap qosta otyrǵanyn qarashy, ıttiń balasy!.. — dedi.

Hasen Buzaýbaqqa:

— E, Qaımolla jas jigit emes pe, jas bala sharshaýshy ma edi?..Tezek tere kelgenge nesi ketedi, qoldy-aıaqty balanyń?.. — dedi.

Buzaýbaq yzalanyp, doldanyp, býynyp sóıleı almady. Kelinshegine tisin qaırap,daýsyn kúshpen aqyryn shyǵaryp qushyrlandy:

— Qarabet!

Gúlıa jábirlenip:

— «Men terip keleıin» dep bolmaı ketken ezi. Men is qylyp otyryp qaldym. Áıtpese erindi deımisiń... Taǵy da qaıratyńa minip kelgen ekensiń! — dedi.

EKİNSHİ TÚN

Kesh boldy. Erteń jumys qylatyn kúni bolǵandyqtan jumysker ádetterinshe keshke erterek jatty. Ár úıshiktiń aldynda jyltyraǵan ot tezirek, erterek sóndi. Kúńkildegen, sambyrlaǵan sózder, keıde sańq ete túsken qatty daýystar, kúlkiler, keıde estilgen óleńder tez sap boldy. Aınala ushtasqan, jasyl ala kilem jaıǵandaı qıyrsyz dala, jasyl jibek oranǵan shalǵyndy qobylar, saılar, kók baldyr betegeli belester jazǵy keshtiń munaryna batty. Ushtasqan jerdegi túzetilýge, aýdarylýǵa tıisti temir jol boıyndaǵy jer qazǵandardyń jataqtary da lezde kesh jamylyp, tynyshtyqqa kiristi. Keshegideı emes, aspanǵa qalqyp qaz baýyr ala bulttar jınala bastady. Sonda da jazǵy aýa, jyly kesh jibekteı jumsaq edi. Jumyskerler erteńgi jumys qarsańynda keshki uıqynyń tátti munaryna tep-tegis maýjyrap,tym-tyrys jumyldy. Úıshikter tym-tyrys boldy. Tek birsypyra ýaqytqa sheıin Buzaýbaqtyń qosynan ashshy úndi kúńkilder estilip jatty.

JUMİS BASİNDA

Erteńinde, merzimdi ýaqytynda jumyskerler kúndegideı japa-tarmaǵaı jumystaryn istep jatty. Oıpań qobyǵa túp-túzý qylyp sala bastaǵan sozylǵan qomaqty jer tósek kún sanap, saǵat sanap ósýde. Oıpań qobymen jalǵasa kóldeneń keskestep jatqan beles temir joldyn oıpańnan túzý tartylyp jatqan tusynan kertilip jatyr. Sol buryn temir jol aınalyp ketken kóldeneń belestiń kertilýi de kún sanap, saǵat sanap keńip, tereńdep qashalýda. Temir joldyn bul túzelip aýdarylyp jatqan betimen belesti ábden kertip shyqsa, belestiń Kókshetaý jaqqa qaraǵan arty yldıynda sol belestiń kólbegen kúnbatys jaq tumsyǵyn orap kelgen burynǵy eski temir jolǵa tótelep qıyp qosylmaq.

Sóıtip, kólbegen belestiń sozylǵan tumsyǵyn aınalyp orap júrýdi qaldyryp, temir jol dóńkıgen belesten ótip endi durys jónimen tartpaq. Buryn asyǵys salyna salǵan temir joldy jumyla qımyldap, tapjylmaı jol tósek salyp jatyr. Jol bermeı jatqan ór belesti kertip, qazyp, jol ashyp jatyr.

Jumys kúndegideı úırenshikti, kúndegideı bir qalypta. Bireýleri aýyr ketpen, aýyr súımen, aýyr qaılalarmen kúıretip, qorapty arbalarǵa salyp jatyr. Bireýleri qazǵan, oıǵan jerleri qulashtap kúrekpen, qorapty arbalarǵa salyp jatyr. Bireýleri arbalarmen topyraqtardy, tastardy tasyp temir joldyń oıpańynan ótkize salyp jatqan jer tósegine aparyp tógip jatyr. Bireýler jer tósegin jaımalap, nyǵyzdap, myqtap bıiktetip salyp jatyr, Jer tósektiń ústinde daryldap sóılep jumys basqarýshy orys «Shabdar aıǵyr» júr. Bul — qazaq jumyskerlerdiń qaljyńdap qoıǵan aty.

Tizilip, shubalyp turyp qumyrsqasha jumyla qybyrlaǵan jumyskerlerdiń qımyldary kúndegideı.

Kóbi kóıleksheń, bilekteri sybanýly. Jazdyń jumsaq, jyly aýasyna deneleri barbıyp,tership, qara jerdi burqyratyp qazyp talqandap jatyr. Jalańdaǵan ótkir temir kúrekterdiń úzilmeı bir qalypty kirsh-kirsh etken dybystary jáne aýyr qaıla, aýyr súımen, aýyr ketpenderdiń qarsh-qarsh etip shaqyldaǵandary, oǵan qosylǵan arbalardyń dúsirleri jáne jumyskerlerdiń ár jerden úzilmeı esitiletin dybystary — bári qosylǵanda qulaqqa kúndegideı kúıi estiledi...

Tep-tegis jasyl ala jibek barqyt qaptaǵandaı, jasyl ala jibek shópti jondy jer qazǵandardyń dybystary jumys kúılerimen jańǵyrtady.

Sol kúni aspanda aqyryn qalqyǵan kók ala bulttar edi. Aspanda aqyryn jyljyp, aınalyp qalqyǵan aq mamyq júndi, aq qanatty kók ala bulttar beıne bir qıyrsyz aıdyn kók teńizdiń aqyryn qalqyp jyljyǵan senderi tárizdi edi. Adamnyń tánin aqyryn ǵana jup-jumsaq torǵynmen sıpaǵandaı tamyljyp turǵan maıda eskektiń demi bilinetin edi. Aspandaǵy qalqyǵan aq ala bulttar ystyq nurly altyn kúnniń betin aq perdemen múlde jasyra alǵan joq edi, Aýa tipti jyly, jibekteı jumsaq edi. Jer dúnıe jadyrap, jazylyp, tership, maýjyrap pysynaýda edi.

İshýge asy mol, kıýge kıimi bar, tóten qaıǵy, tóten kúıigi joq adamzattyń beıli keńip, qany tasýda edi.

Buzaýbaq qara jerdi ótkir kúregimen kirshildetip oıyp tastap turdy. Kúregin jerge qadaı berip toqtap, qara qońyr tymaǵynyń astynan terin súrtip qoıyp, birtúrli jumsaq júzben qasyndaǵy Sataı, Halken, Ázimhandarmen sóılesip tur.

Sataıǵa qarap:

— Apyrym-aı, Gúlıany túnde jatqannan keıin bir jumysqa azyraq yza bolyp, azyraq ursyp-uryńqyrap edim!.. — dedi.

Sataı ótkir kúreginiń qaıyrylǵan qanatynan qara jerge tabanymen basyp qalyp, kirsh etkizip kirgizip qoıyp, sóz aıtyp turǵan Buzaýbaqqa ashýlanǵan túrmen qarady:

— E, nege urdyń taty?.. Nege urdyń taǵy?.. Osy seniń bir jynyń bar shytar... Jazyqsyz kisini ura bere me eken?.. Jazyqsyz kisini ura bere me eken?.. Báse, tańerteń, baǵana tomsaryp júrgeni sol eken toı! Ónesi!.. Ónesi!.. — dedi.

Halken de kúregin qoıyp:

— E, nege urdyń taty da, Buzeke? Tipti, jazyqsyz kisini ura bergenińiz jaramaıdy ǵoı, — dedi.

Kertken jerdiń qazylǵan topyraqtaryn tyqsyryp, tort buryshty shuńqyrdyń shetine jınap kúrep jatqan Ázimhan Buzaýbaqqa eshteńe demeı kóziniń astymen qarap qoıyp turdy.

Buzaýbaq Sataıǵa:

— Keshe, ana Qaımollaǵa tezek tergizip jiberdiń dep, ashýlanyp edim. Meniń minezim jamandaý toı, bir nársege ashýlansam qatty ashýlanam. Sodan keshke, jatqan soń, azyraq qolym da, sózim de tıip edi... Jylaǵan soń qoıyp edim... Joq, urmaıtyn da edim, «búıte berseń ketemin», — dedi. Sonsoń azyraq qolym tıdi, — dedi.

Sataı Buzaýbaqqa:

— Sen jazyqsyz búıtip ura berseń, qatynnan aırylasyń... Qatynnan aırylasyń, otyrasyń sonsoń kógenkózdenip. Áneý kúngi aýylnaılardyń qyzyǵyp júrgenderi de osy toı! Olardyń qyzyǵyp júrgenderi de osy mineziń ǵoı, — dedi.

Buzaýbaq bosańqyrap qaýiptenińkirep, kúlińkiredi:

— E, qaıda barar deısiń! Kókshetaý qalasynda qymyz alyp satyp, kásip qylyp otyrǵan bir jýlık qazaqta apasy bar edi. Apasy da baıyndaı jýlık áıel edi. Sol apasy byltyr kelip jatyp bir azǵyryp alyp ketpek bolyp, Gúlıany biraz loblytyp ketip edi... Áli de sol apasy qatysqan kisiden Gúlkenge sálem aıtyp jatady... Tek sodan ǵana qaýip qylam... Áneýgi jumysqa da sonyń qatysýy bar ǵoı deımin... — dedi.

Halken Buzaýbaqqa kúlińkiredi:

— E, qazir qatyn urǵan durys pa eken?.. Gúlıa baryp, «meni otaǵasym urady dep», qaladaǵy jenotdelderdiń birine aıtyp, aryz qylsa shtraf salmaı ma?! Ózińiz sovet úkimetiniń oń kózisiz. MOPR-syz. Jeńildegi qyzyl shúberek anaý. «Basyma bostandyq suraımyn» dep baryp júrse, bále toı ol?! Jáne ol qaladaǵy anasynyń qolyna bir tıse, qaıtyp alý ońaı bola qoımaıtyn shyǵar.... Ózińizdiń MOPR-lyqtan shyǵartar... — dedi.

Sataı Buzaýbaq qarap:

— «Qaıda barar deısiń» dep, ózine-ózi sengen kisishe sóıleýin qarashy!...Ózine-ózi sengen kisishe sóıleýin qarashy! Ana beshpentiniń jeńindegi qyzyl shúberekke senemisiń? Bul zamanda qatyndy eppen ustamasa, burynǵydaı qatyn urǵan-soqqanǵa kóne bere me?.. Búıte berseń qatynnan aırylyp qalasyń... Aıyrylyp qalasyń... Qatynyń tapqyzbaıtyn qatyn, — dedi.

Jáne oınap kúldi de:

— Ondaı qatynymyz bolsa, ózimiz sylap-sıpap otyrar edik. Sylap-sıpap otyrar edik... Betine kún tıgizbes edik! — dedi.

Halken kúldi, oınap:

— Endeshe, ekeýin nege aıyrbastamaısyńdar?.. — dedi.

Ázimhan kúlip:

— Sátekeń Buzaýbaq ústeý berer?.. Satekeńniń qatyny ózi semiz, ózi sútti, ózi býaz, ózi kúshti, ózi bir aıaǵynyń syltymasy bar, jortaqy qatyn, — dedi.

Bári kúlisti. Sóıtip az tana qaljyńdap sóılesip, jumystaryn isteı berdi...

OL JERDİŃ JUMYSY BİTKENDE

Jer qazǵandardyń bul aradaǵy jumystary keshikpeı bitti... Oıpań qobydan túp-túzý tartylyp, jer tósek ultany jalpaq qomaqty etilip, temir jol salyndy.

Oıpań qobyǵa jalǵas kóldeneń jatqan beles kertilip, eki bólek kósildi. Temir jol sol oıpań qobydan túzý tartylǵan boıymen kóldeneń belestiń túp-túzý kertilgen jyrasymen salynyp asty. Súıtip, burynǵy temir joldyń, belestiń kúnbatys jaq kólbegen tumsyǵyn orap kelip,túzý tartqan jerinen jana jol tótelep qıyp qosyldy. Jumyskerler endi temir joldyn ilgeri jaǵyndaǵy jumysy kop bir jerine kóshpek boldy.

Jaqyn elderden attarymen, sıyrlarymen kelgen jumyskerlerdiń kóbi ilgeri barmaıtyn boldy.

Jumyskerler ýlasyp-shýlasyp nárselerin, saımandaryn, ydys-aıaqtaryn, qoqyr-soqyrlaryn jınap-túıip, kóshýge daıarlanyp jatty. Buzaýbaq qalýǵa joldastaryn qımaı, birge ilgeri kóshýge jınalyp otyr. Aqsaq balany atyna mingizip, eki sıyrdy keshe aıdatyp jibergen. Ózge nárselerin otarbaǵa salyp áketpek.

Kún batqan kezde jumyskerlerdi mingizip áketýge, júk tasıtyn qyzyl vagondardy tizbektep súırep, tarsyldatyp otarba keldi... Jumyskerler japyrlasyp, shýlasyp, sambyrlasyp bólinip-bólinip, nárselerin tasyrlatyp, vagon arbalarǵa salyp, tez apyr-japyr ministi.

Qara aıǵyr. qara mashına pysyldap, entigip aqyryp jiberip, loqsı julqydy. Shubala tirkelgen qyzyl vagon arbalardy bir-birine saqyr-suqyr etkizip alyp jóneldi.

Kún batqan kez edi. Aspan sur ala bultty. Kúnbatys jaqtyń, aqshanyń aq sańlaǵy qońyr ala bulttardyń ara-aralarynan tana sańlaýlanyp kórinip turady. Kúnbatystan aqyryn ǵana maıda jel eskekteıdi. Kesh jumsaq qana edi. Aspan bultty bolǵandyqtan jáne aıdyn týmaıtyn kezi bolǵan soń kesh onsha jaryqta emes.

Jumyskerlerdi mingizip alǵan otarba kesh jamylyp jorǵalap ıreńdep, Kókshetaýǵa qaraı saldyrap tarta berdi.

Túnde el orynǵa otyra otarba Kókshetaý qalasyna keldi. Shubalyp vokzalda edáýir turdy. Jumyskerlerdiń birazy vokzalǵa túsip, sambyrlasyp sóılesip júrdi. Kóbi minip kele jatqan vagon-arbalarynda uıyqtap jatty.

Otarba Kókshetaý qalasynyń vokzalynan júrip ketkennen keıin birazdan soń Buzaýbaq, Hasen, Sataı, Ázimhan, Halkender lezde ábiger bola qaldy... Olaı-bulaı sasqalaqtap, vagonda Gúlıa joq bolǵan soń-aq Buzaýbaqtyń júregi sup-sýyq boldy. Otarba ekinshi bir toqtaǵan bekette joldastary túsip, júgirip ózge vagondardan izdedi. Jańylyp, adasyp basqa vagonǵa minbedi me eken dep, izdesti. Joldastary qalaı izdese de, Gúlıa joq boldy. Otarbada kele jatqan jumyskerlerge búl úlken oqıǵa — áńgime boldy. Jumyskerler ózge kisilerdi túgendesti. Ózgelerdiń bári túgel kóne joldastary da óte qatty jaısyz bolyp shyqty, Buzaýbaq jáne joldastary qara jamylǵandaı bolyp otyrdy.

Ázimhannyń da ishi kúıgendeı bolyp otyr.

— Apyrym-aı, sol Kókshetaý qalasyndaǵy apasyna barýǵa qalmasa ıgi edi? - desti.

Jumyskerler jumys qylatyn jerlerine kelip túsken soń erteńinde Ázimhan bar táýir kıimderin kıinip, qaıta júrgen otarbamen Gúlıany izdep jóneldi.

Ázimhan tús kezinde Kókshetaý qalasyna kelip túsip vokzalǵa keldi. Buzaýbaq aıtqan, qymyz alyp satyp, kásip qylatyn Gúlıanyń apasynyńkin izdedi. Eki kósheniń túıisken buryshyndaǵy myjaraıǵan, jaman eski aǵash úıge keldi.

Qymyz satatyn úı sol eken. Aıtqandaı, Gúlıa apasynikinde otyr eken. Ázimhandy kórgende Gúlıanyń eki beti dý etip qyp-qyzyl bolyp ketti...

Ázimhan Gúlıamen biraz sóılesken soń-aq, qansha sózin saryp qylsa da, Gúlıanyń endi Buzaýbaqqa qaıtpaıtyny kóringendeı boldy. Jezdesi úıinde joq eken. Apasynyń Gúlıaǵa qaıt deıtin túri kórinbeıdi. Qaıta Gúlıanyń óz qolyna kelgenine úlken qýanyshty ekendigin bildirip otyrdy. Gúlıanyń ózi de qaıtpaımyn dep otyrǵan soń, jamanatty bolmaıyn degendeı, yqtıardy Gúlıanyń ózine salǵan bolyp otyrdy. Biraq emin-erkin sóılesýge Ázimhanǵa Gúlıany ońasha beretin túri kórinbedi.

Ázimhan ne qylaryn bilmeı tysqa shyǵyp, kóshege qarap turdy. Áneýgi aýylnaı Shákir men Qapan mılısıoner oıyna kele berdi.

«Áı,ıttiń balalary-aı,sendersińder-aý!» — dedi ishinen. Baıaǵy Másen pen onyń zalym joldastary esine tústi...

«Qoı, keńes zamanynda ondaı zalymdar qurýǵa tıis emes pe edi!.. dedi ishinen.

Ázimhan sot mekemesine baryp, Shákirmen Qapannyń qylyqtaryn aıtyp aryz bermek boldy.

Shuǵyldanǵan shyraımen sot úıine qaraı jóneldi...

Ol sot bastyǵyna eki qýdyń bar qylyqtaryn aıtyp berip shyqty.

Sodan el orynǵa otyryp, ornyqqan kezde Gúlıany apasynyń ruqsatymen Ázimhan ońasha sóılesýge qoraǵa alyp shyqty.

Taqtaılary ańǵal-sańǵal bolyp sýsyǵan jaman at qoranyń túbinde otyryp, Ázimhan bir jaǵy naz,bir jaǵy aqyl tárizdi birsypyra shyr.sóz aıtty Gúlıaǵa.

Ázimhannyń sózin tyńdap bolyp, Gúlıa da Ázimhanǵa ishtegi bar syryn, bar jasyryn muńdaryn aqtaryp, ándetken ádemi daýysyn syzyltyp otyrdy. Gúlıanyń shybyqtaı solqyldaǵan sulý denesi, qyzǵaldaqtyń úlbiregen japyraqtaryndaı ádemi qattalǵan erinderi, erinderiniń arasynan tizilgen merýertteı aqyryn syzylyp ándetip shyqqan sózderi Ázimhannyń kúıgen júregin onan saıyn kúıdire berdi. Gúlıanyń júreginiń túkpirinen shyǵarǵan tolǵap aıtyp otyrǵan sózin Ázimhan ishinen kúıinip oıran bop tyńdap otyrdy.

«Alyp keteıin be osy?!» — dedi ishinen.

«Ózim alyp qoıaıyn ba!» — dedi jáne ishinen.

Bul suraýdy ózine-ózi ishinen aıta salyp, ol jalań aıatyna tiken basyp alǵandaı «joq!» — dedi taǵy da.

Onyń. kóz aldyna Sovet úkimetiniń mórindegi kún astynda aıqaskan oraq-balǵanyń, sýreti elestedi.

«Kún astynda aıqaskan oraq pen balta máńgilik tilektestik, máńgi joldastyq tańbasy» degen joq pa edi? Qoı!..» — dedi ishinen ózine-ózi.

Jáne ishinen: «Átteń shirkin, dámdes, qostas, tilektes joldastyń áıeli, átteń Gúlıa-aı!..» — dep otyrdy.

Edáýir sóıleskenniń aqyrynda, Gúlıa Ázimhanǵa:

— Qyskasy, men saǵan bir-aq aıtaıyn, Ázimhan! — dedi. — Men ólsem de endi Buzaýbaqqa bara almaımyn. Qazir, áıteýir áıelge bostandyq qoı!.. Men Buzaýbaqqa bara almaımyn. Tórt-bes jyl shydadym. Endi bolar... Eki kúnniń birinde soz estip, taıaq jep otyrǵanda, men onyń nesine qyzyǵamyn?.. Búginge sheıin shydap keldim, endi shydaı almaımyn... Mysaly, men sendeı jigittiń, mysaly, senin etegińdi ustasam, ólsem de aırylmas edim. Men egerde seniń áıeliń bolsam, ystyǵyńa kúıip, sýyǵyńa tońýǵa ant qylyp, yrza bolar edim... Qaıda alyp ketseń de kóz jumyp sońyńnan erýge rıza bolar edim... Endi óziń bil... Maǵan rıza bol... — dedi.

ARTYNDA AI, ALDYNDA KÚN

Erteń erte Ázimhan qaıtty. Kókshetaý vokzalynan ótetin otarba vokzalǵa sáskede keletin edi. Júrýge daıarlanyp Ázimhan Gúlıaǵa qarady.

— Qaıyr, endi meni otarbaǵa mingizip, shyǵaryp salyp qaıt! Endi kóriser-kórispesimiz ekitalaı toı... Biraz dámdes bolyp edik... — dedi.

Gúlıa Ázimhandy shyǵaryp salmaq boldy. Gúlıa vokzalǵa baratyn bolǵan soń, apasy da ere júrdi...

Vokzalda biraz turyp, Gúlıamen qoshtasyp qol ustasty.

Otarba qozǵalyp júre bergende, Ázimhan arbaǵa yrǵyp mingen edi. Jerde qalyp bara jatqan Gúlıaǵa Ázimhan vagonnyń esiginen qarap turdy. Gúlıa da telmirip, móldirep, Ázimhanǵa qarap turdy.

— Nege keldim eken osyǵan! — dedi ishinen Ázimhan.Ketip bara jatyp kúrsingendeı:

— Qosh endi!.. — dedi.

Gúlıanyń kózinen jas móldirep, monshaqtaı domalap basyndaǵy jasyl tústi sháliniń omyraýyna, salbyraǵan shashaqty etegine tamyp-tamyp ketti. Ol da syzylǵan ádemi sulý daýysymen «Qosh endi!..» - dedi.

Súıtip, móldiregen sulý mahabbat qala berdi.

Biraq ol nege jylady? Ol nege muńaıdy?..

Ketip bara jatqan Ázimhannyń júregi aqyryn ezilip aýnaqshyp, janyna shoq, basqandaı batýly edi. Temir júrekti otarba eleńdep júıitkip,Ázimhandy kógergen zeńgir Kókshetaýǵa qaraı alyp qashty. Altyn kúnge kókke sozylǵan Kókshetaýdyń basynan asyp, aspanǵa órlegen qyzyl altyn kúnge qarsy Ázimhandy ilgeri qaraı súıreı berdi. Ómir nuryn shashyp turǵan altyn kún ǵana otarbamen baqyt sáýlesine qarsy bara jatqan Ázimhannyń qara bultsha túıilgen qabaǵyn altyn nurymen jylytyp jubatyp turdy. Ázimhannyń artynda telmirip «juldyz kózdi,aı mańdaıly» Gúlıa aldy. Biraq aldynda ómir, qaırat, jiger nuryn shashaqan kún tur edi.

Kelgen soń joldastaryna Ázimhan Gúlıanyń kelmeıtin túrin aıtty. Buzaýbaq oıran boldy. Ózgelerine de aýyr tıdi.

Hasen, Sataı, Halken úsheýine Ázimhan Gúlıanyń syrlaryn aıtty. Ázimhannyń kózine onyń qalaı jabysqandyǵyn baıandady. Jáne Gúlıany ózi sonsha unatatyn bolsa da, dámdes joldasynyń áıeli bolǵandyqtan, óziniń azbaǵanyn aıtty. Joldastary Ázimhannyń onysyna qatty yrza bolysty.

Biraq Halken:

— E, aldap-sýlap alyp kelseń etti! — dedi.

— E, aldap-sýlap ákelgenmen onyń kóńilin tappaǵan soń bola ma?- dedi Ázimhan..

— E, olaı bolsa, eptep kóńilin taýyp júrýge bolmaıtyn ba edi' dedi Halken.

Túý, joldastyqtan attap ne barqadar tabasyń! — dedi Ázimhan.

— Ne bylshyldaıdy, ıt!.. Bir qatyn úshin joldasynyn kózine shóp sala ma! — dep Hasen Halkenniń sózin jaqtyrmaı qaldy.

Sataı:

— Durys Ázimhandiki, durys bolǵan! «Qasqyr da qas qylmaıdy joldasyna» degen!

Ázimhan keýdesin kóterip Kókshetaý qalasy jatyna qarap qoıyp, aqyryn kúrsingendeı boldy.

Onyń kóz aldyna jasyn súrtip, telmirip qarap qalǵan «juldyz kózdi, aı mańdaıly» Gúlıa elestedi.

Taty da keýdesin kóterip, mańdaı aldyndaǵy kúnge qarady.

Kún astynda aıqaskan oraq pen balǵanyń sýreti kóz aldyna keldi.

Onyń artynda telmirip, «juldyz kózdi, aı mańdaıly» Gúlıa qaldy.

Biraq aldynda ómir, qaırat, jiger nuryn shashqan altyn kún tur edi.

1928 jyl.

---