InfoHub Logo

Ol kúndegi ádetinshe aıaldamaǵa erte keldi. Kún salqyndaý, jelkem eken. Mańqystaýdyń aýa raıyna bıyl bir ózgeris kirdi: atam zamanynan sáýir týysymen keletin mıyńdy shyńyldatar yssylyq bıyl aýa kóshkendeı atymen joǵaldy. Aspandy ala sharby bult torlasa-aq boldy, ili-shala jaýyn-shashyndatyp, tipti shildeniń keshinde de kóıleksheń júrgizýdi qoıdy. Qarashanyń aıaǵyna deıin jaıma-shýaqtanyp turatyn Mańqystaý dalasynyń sary kúzi de bıyl salqyndyǵyn erte ala kelgen. Bireýler: «Tabıǵat jaryqtyqtyń ózi de bizge oń kózben qarady-aý. Áıtpese, sońǵy jyldary maldyń jem shóbin sonaý Jetisý aımaǵynan tasyp, ábiger bolýshy ek. Bıyl sý da mol, shóp te shúıgin», — desip júr. Bul da durys. Degenmen munaıshylar úshin erte túsken salqyndyqtyń paıdasy shamaly: parafındi munaı tipti shildeniń ystyǵynda da jer betine shyqqanda kilegeılenip qatyp, trýba boıynan júrmeı «qyrsyǵyp» qalady.

— Siz búgin de erte kelipsiz ǵoı, salamatsyz ba? — Qamqashtyń janyna kelgen bıdaı óńdi dóńgelek júzdi qyz № 55 toptyq qondyrǵynyń masteri Zylıha Imanǵalıeva eken. Ózi janyp turǵan jas. Groznyıdyń munaı ınstıtýtyn bitirgen. Alǵashqy jyly qatardaǵy operator bolyp istedi. Bıyl masterlikke kóterildi. Qamqashtyń ózi de osy Zylıha sekildi qarapaıym operatorlyqtan bastady emes pe. Odan toptyq qondyrǵyda master boldy.

Vahta tasıtyn avtobýs óndiris basyna kelgende, Qamqash ta óz jumys ornyna bettedi. Qazir skvajına grafıkterin tekserip, qaı jerde qaısysyn jóndeýge, qaısysyn tazalaýǵa qoıý kerek — anyqtaý qajet. Áıtpese, mezgilsiz bir skvajına toqtap qalsa, myńdaǵan tonna munaı jer astynda ıgerýsiz qaldy degen sóz.. Ol basshylyq etetin 6 toptyq qondyrǵynyń árqaısysy táýligine 800-850 tonna munaı beredi. Aldyńǵy jyly bular memlekettik jospardy oryndaı almaı qalǵan. Bul oqıǵany árkimder ár saqqa júgirtip, biraz áńgimege arqaý etti. «O basta Ózenniń munaı qabattaryn durys zerttemegen eken, shynynda zertteýshiler kórsetkendeı mıllıondaǵan tonna qory joq kórinedi», — degender de boldy. Alaıda Moskvadan kelgen oqymystylar bul laqaptardyń bári de qate pikir ekenin dáleldep, munaı óndirý ádisterin jetildirýge keńes berdi. Sonyń bergi jaǵynda jer asty munaı qabattaryna gaz aıdaý, tehnıkalyq sý aıdaý ádisterin qoldaný, skvajınalardy meılinshe uqypty paıdalaný nátıjesinde ónim sapasy oıdaǵydaı deńgeıge jetti. Onyń ústine munaı óndirýshiler arasyndaǵy sosıalısik jarys ta edáýir jaqsardy. Kásipshiler odaǵy jergilikti komıtettiń predsedateli Baqytjan Sırajev bul jumysta óziniń iskerlik qabiletin kórsetip júr. Buryn tikeleı óndiriste istegen ınjener jigit ózara sosıalısik jarysty úıymdastyrýdy birden jolǵa qoıdy. № 85 toptyq munaı qondyrǵysynyń aǵa operatory Tóremúrat bastaǵan komsomol-jastar brıgadasy -qazir eńbek bıiginen kórinip júrgen ujymdar. Eńbek óniminiń órleýine ozat tehnıkanyń jańalyqtaryn paıdalaný da zor kómek etti. Qazir Ózen qalasyndaǵy munaı óndirý prosesteriniń barlyǵy derlik avtomattandyrylǵan.

Qamqash skvajınanyń birin tazalap jatqan kelesi toptyq qondyrǵyǵa qaraı aıańdady. Appaq trýbalary aıqysh-uıqysh tartylyp jatqan skvajınany tazalap júrgen jigitter men qyzdar smena bastyǵynyń kelgenin baıqamaı da qaldy. Jer astynda ǵasyrlar boıy týsyrap jatqan munaı teńizi osynaý aqshańqan trýbalardyń boıymen únsiz búıyǵyp, bas úırengen asaýdaı momaqan kúıde alyp zavodtarǵa bet alady. Tentek tabıǵatty bas ıgizetin Adam qudyreti degen osy shyǵar tegi...

Ushy-qıyryna kóz jetkisiz bop dalany beldeýleı tartylǵan bolat jolmen ekpindeı umtylǵan jolaýshylar poezy qıqýlaǵan saıyn babyna keletin báıge atyndaı zýlap keledi. İlgeri attaǵan saıyn mańǵaz dalany zyr qaqtyryp, ózimen ilestire dóńgeletip barady.

Oıly janaryn osynaý urshyqtaı úıirilgen dalaǵa qarap, terezege qyryndaı otyrǵan qaratory qyzǵa qarsy oryndaǵy qyryqtardy alqymdap qalǵan áıel:

— Al, qaraǵym Qamqash, áńgime aıta otyr, — degende Qamqash únsiz kúlimsiredi. Qasyndaǵy geolog Qanzıla Erbolova baǵana Kúlsarydan otyrǵan. Sharýa jaıymen kelgen eken. Qamqash oqyǵan Gýrev polıtehnıkalyq tehnıkýmyn tuńǵysh bitirgen qazaq qyzdarynyń biri — Qanzıla apaı qart Embide biraz jyl istep, odan Mańqystaý dúbiri shyqqanda, eń alǵashqylardyń sapynda «Qazyna aralyna» tartypty. Qamqash bul kisini aýdandyq Sovettiń sesıalarynda kórip júretin. Endi, mine, júzbe-júz kezdesip, áńgimelesip keledi. Áńgimeden keıin apaı kitap oqýǵa kiristi. Qamqash onyń kúnqaqty bolyp qońyr tartqan júzine súısine qarap, oılanyp otyr. «Naǵyz erler osy Qanzıla apaı, anaý Tóreǵalı, Súıegen sıaqty aǵalar ǵoı! Bizdiki ánsheıin ázir astyń atasy bolý daǵy...» Sonan soń qyz júzin ashyq terezeden esken samalǵa tosyp, qaraqat kózderin shalǵaıdaǵy bir núktege qadaǵan qalpy ádemi bir qıal qushaǵynda terbelip otyra berdi. Mańqystaýǵa alǵash kelgeni jaıly Qanzıla apasynyń manadan aıtqan áńgimesi onyń kóz aldynan sheber sýretshiniń qyl qalamynan shyqqan ǵajaıyp polotnodaı tizbektelip ótip jatty.

...Onda qabat-qabat sándi úıleri men búr jarǵan balǵyn aǵashtary, gúl alandary kóz jaýyn alatyn anaý Shevchenko, Ózen, Jetibaı, Eralıev sekildi qalalar úsh uıyqtasa túske de kirgen emes. Boz jýsan men sıdıǵan butalardan bederi bilinbeıtin qońyr qatqyl men arakidik kezdesip qalatyn myj-myj, qatpar taýlardyń saı-salasyna burǵy qadaǵan barlaýshylardyń jerkepeleri men kenep shatyrlary, alǵash montajdalǵan alyp munaralary ǵana kórinetin qalqıyp. Aılar boıy montajdalyp, myńdaǵan metr tereńdikten túk shyǵara almaı, qaıta buzylyp, taǵy da jańa alańǵa kóship-qonýmen ótken jyldar talaı beınettiń kýási boldy emes pe... Aqyry on jyl degende Jetibaıdan atqylaǵan munaı fontany «Qazynaly túbektiń» ǵasyrlar boıy qoınyna jasyryp kelgen syryn ashty. Mańqystaýda qys qatty bolǵan jyldary sonaý taý basynan qulaǵan tasqyn sý kebirtek dalanyń saı-salasyn alyp, órshelene ilgeri umtylady kelip. Aǵyny asa qatty, aldynda taý jatsa da asyp túsip, adýyn minez kórsetedi. Ony jergilikit halyq «Qaınardyń sýy» dep ataıdy. Qaınardyń sýy tasyǵan jyly bul mańdaǵy eldiń qaǵanaǵa qarq, mol yrysqa bir kenelip qalady. Jer qoınaýynan atqylaǵan munaı teńizi de tap osy Qaınardyń arynyndaı ekpindep «endi senderden aıarym joq» degendeı aqtaryla jónelgen. Ol kezde Qamqash bar bolǵany on jyldyqty bitirgen jasóspirim qyz edi. Armanshyl kóńildiń aǵymymen komsomoldyq ekpindi qurylys bop jarıalanǵan Mańqystaýǵa ketip qalmaq ta boldy. Biraq «onda maman kadrlar kerek. Mańqystaý qazynasy ázir sarqylyp qala qoımas, oqý bitirip kel» degen aǵasy Ońdastyń sózimen munaıshy bolsam degen ejelgi arman ony polıtehnıkalyq tehnıkýmynyń munaı bólimine ákelip edi.

Endi, mine, munaı teńiziniń arnasy atanǵan Ózen kásipshiligindegi jumystyń qyzǵan jerinde, táýligine 800 tonna munaı berip turǵan alyp qondyrǵyny óz qolymen oınatady. «Bizdiń qyzdar men jigitter qazir ne istep júr eken?» dep oılady ol. Asa bir jyly sezimmen óz ýchastogin, joldastaryn esine aldy. Sáýle men Zına trýbalardy tazalap, qoldary sál qalt etkende, qondyrǵy aınalasyndaǵy ózderi ekken gúl alańyn baptap júrgen shyǵar. Rysbek munaı fontanynyń júrisin qadaǵalap, ár skvajınanyń qansha berip turǵanyn bloknotyna túsirip alyp júr. Býferdegi qysymdy ólshep, aqshyl kepkasyn shalqaıta kıip Amanbek te júrgen shyǵar. Brıgadadaǵy ár adamnyń minez-qulqy, áreketi kóńilinde saırap turatyn Qamqash osy sát qurbylaryn saǵynyp ketkendeı boldy. Bári de ózi qatarly jumysshylar. Osydan úsh-tórt jyl buryn joldastary aǵa operator Qamqashty osy brıgadanyń jetekshisi etip saılaǵan. Sodan bergi ýaqyt ishinde bireýimen qabaq shytysqan emes. Bári de eńbek ozaty. Ótken jyly brıgada «Komýnıstik eńbektiń ozaty» ataǵyn jeńip aldy.

Sońǵy kezde Qamqashtyń jumysy kóbeıip ketti. Ol aýdandyq Sovettiń depýtaty, kásipodaqtar oblystyq sovetiniń múshesi. Osy jumystarǵa baılanysty anda-munda ketken saıyn joldastarynan qysylady da. Obaldary neshik, áli kúnge bireýiniń qabaq shytqanyn kórgen emes. Qaıta, ózderinshe maqtan tutyp, brıgadırdiń joqtyǵyn bildirmeýge tyrysady. Osynaý senim, qurmet — bári de solardyń arqasy da. Oılap otyrsa, barlyǵy da Qamqashtyń ózi sıaqty, elimizdiń túkpir-túkpirinen júrek qalaýymen kelgender. Anaý Rysbek — Túrikmenstannan, Zına — Tatarstannan. Eńbek dese elpildep turǵan jandar. Aldyńǵy jyly Mańqystaýda qys qatty boldy. Qaqaǵan aıaz bylaı tursyn, shildeniń 40 gradýstyq ystyǵynda saz balshyqtaı irkildep qata bastaıtyn Mańqystaýdyń parafındi munaıy skvajınalardy júrgizbeı qoıdy. Onda Ózen-Gýrev munaı qubyry salynyp bitpegen edi. Munaıdy teńiz arqyly tankerlermen tasymaldaıtyn. Táýlik saıyn Ózen kásipshiliginiń ózi ǵana mıllıondaǵan tonna «qara altyn» berip turǵanda, búkil Mańqystaýdyń munaıyn tasyp úlgerý qaıda! Onyń ústine, teńiz sýy qatyp qalyp, jol qatynasy da úzildi. Áı, ne kerek, sol jyly az qıyndyq kórmedi-aý. Tipti munaıy tasylyp úlgerilmegen soń, keıbir skvajınalar jabylyp tastalǵan joq pa? Ana jyly Ózen-Gýrev munaı qubyry salynyp bitkendegi búkil munaıshylar qaýymynyń qýanyshyn kórseńiz! Bul — bizdiń elimizdegi tuńǵysh «yssy munaı» qubyry. Óıtkeni, joǵary temperatýramen ǵana júretin parafındi munaı belgili dárejedegi ystyqsyz ilgeri attaı almaıdy. Árbir 50-60 shaqyrym saıyn trýbany qyzdyratyn alyp peshterdiń salynýy da sondyqtan.

Osynaý ólkede ózińniń tamshy terińdi tógip, eńbek etip júrgenińniń ózi bir mártebe emes pe, shirkin! Keıde osyndaı alys sapardan saǵyna oralyp, qumdy dalanyń qaq ortasynda shynardaı boı túzep ósken ásem qalanyń — ózińniń kóz aldyńda ósken jaýqazyn qalanyń keń aleıalarymen kele jatyp, kókiregińdi kernegen maqtanysh sezimin aıtsańshy! Son da Adam degen qudyretti kúshke eriksiz bas ıgendeı bolasyń. Meıli, saǵan erteńgi urpaq eskertkish ornatpaı-aq qoısyn. Áıteýir birkezdegi quba jondy ańyz bolar aımaqqa aınaldyrǵandar — bizdiń aǵalar men apalar dep eske alsa jetedi de.

Qamqash kýpe shamy jarq etkende, dalanyń qara kóleńke tarta bastaǵanyn bir-aq baıqady.

— Apa, apa, turyńyz, jaqyndap qaldyq! — Kózi ilinip ketken Qanzıla apaıyn oıatty. Poezd jar qabaqty saıdan buryla berdi, Ózenniń samaladaı jarqyraǵan keshki shamdary jarq etti. Al qalanyń qubyla jaǵynda, árirekte, gaz shyraqtary alaýlaıdy. Beıne bir sonaý kógildir álemniń ózimen jalǵasyp turǵandaı, birte-birte órshı túsedi. «Qazynaly túbekten» Qaınardyń sýyndaı tasqyndap jatqan munaı bulaǵynyń búgingi adýyndy aryn aǵysyn sol alaylar pash etip turǵan sıaqty.

... Osynyń bári Ózen munaı óndirý basqarmasynyń smena bastyǵy Qamqash Ibraevanyń kúni keshegideı kóz aldynda. Odan beri talaı ózgerister boldy. Mańqystaý aımaǵy óz aldyna otaý tigip, oblys atandy. Alyp zavodtar salyndy. Ol jumysshylar tasıtyn avtobýs terezesinen anaý gaz shyraqtary alaýlaǵan alqapqa taǵy da kóz salyp otyr. İńir qarańǵysynda ásirese anyǵyraq kórinip, alaýlaı túsken gaz shyraqtary beıne bir tań aldynda jarqyraǵan juldyzdar tárizdi. Iá, bular shynynda da juldyzdar ǵoı. Ylǵı da baqyt juldyzyndaı jarqyrap, men mundalap turady. Kóbeıe bersin jerdegi jaryq juldyzdar!

1969-1970

---