InfoHub Logo

Jıyrmasynshy ǵasyr júr Mańqystaýda munaralar basyna shyraq tasyp ...

Tólegen Aıbergenov

Ymyrt úıirile ashyq mashına terezesinen sham sáýlesi syǵyraıǵan jertóleniń aldyna toqtaı qalyp edi. Kýzovtaǵy ekeý osy sátke shaq jetkendeı úsha-usha tura kelip, kabınadan túsip jatqan shofer jigitke qarasty.

— Ekspedısıa kontory osy, jigitter. Bastyqtar áli kete qoımaǵan bolar, sham kórinedi ǵoı.

Eńgezerdeı shofer osyny aıtyp, tyrtıǵan kúrtesiniń ilgegin aǵytty da kúrekteı alaqandaryn ýqalady.

Jazǵyturymǵy jardaı atandy jyǵar qyzyl jel kúnshyǵysqa baılanyp qalǵandaı áli soǵyp tur. Eki kún boıy jolsoqty bop, sary dalanyń maýjyr tynyshtyǵy men biryńǵaı yzyndaǵan mashına úninen ábden jalyqqan ekeý qýanysyp kalǵandaı edi. Qysqa plashtarynyń etek-jeńinen úrlegen jel jertóleniń dermantınmen qaptaǵan abajadaı esigine qaraı ıtermeleı berdi.

Uzyn stoldyń ortasyndaǵy ondyq shamdy qorshalaı, jumys kıimderimen otyrǵan burǵyshy-barlaýshylar esikten kirgen ekeýge jalt-jalt qarasty da, óz áńgimelerimen bola berdi. Bireý kelip, bireý ketip jatatyn ekspedısıa ómirine ábden úırenisken baıyrǵylar kóp eleń ete qoıǵan joq-ty.

— Tórge shyǵyńyzdar, — dep ekspedısıa bastyǵy kúlimsirep barlaı qarady da, aldymen kirgen suńǵaq boıly jigitke:

— Tehnık-geolog Ibragım Muradov bolarsyz?

Ibragım myna jigit, — dep ol orta boıly, qaratory júzinen balalyq uıańdyǵy áli ketpegen joldasyna qarady.

Rasıamen habarlaǵan búgin keletinińizdi. Demalyńyzdar. Álken, jigitterdi jataqhanaǵa ornalastyr.

Álken esikke bettegen Ibragımniń qolyna bir japyraq qaǵaz qystyrdy da:

— Osydan shyqqanda týra mańdaıda turǵan bıik úı jataqhana bolady, — dedi.

İńir qarańǵylyǵy qoıýlanyp ketken eken. Ár jerden samarqaý ǵana jyltyraǵan jertóle terezeleriniń ottary baıaǵy bir eski aýyldyń kelbetin elestetkenmen, ersili-qarsyly aǵylǵan mashınalar, sonadaıda jarqyraǵan gaz shyraqtary osy óńirdiń tanymsyz tirshilik tynysyn sezdirgendeı.

— Jetibaıyńnyń dańqy jer jarǵanmen, kelbeti qaryn ashyratyn eken, — dep qoıdy Tóremurat.

— Sen Almaty sekildi sáýletti qala dep pe eń?!

— Sonda da... Osynsha baılyq kózi tabylyp jatqan jer. Aldymen adamdarǵa jaǵdaı týǵyzbaı ma?...

Ibragım esik aldyna kidirip, shylymyn tastady da:

— Qoı, revolúsıamen salystyrǵanda munyń bári de túk emes áli, — dep ázildeı kúlgen beti jataqhanaǵa kire berdi.

Bular jýynyp-shaıynyp tynystaǵannan keıin keshki tamaq jaıyn oılastyrǵanmen, eshnárse shyqpaıtyn boldy: jalǵyz ashana, o da jabylyp qalypty; al kezekshi dúken múlde joq eken. Sonsoń ekeýi de chemodandaryn aqtarysyp, ótkendegi Almatydan shyqqanda jolǵa alǵan pechene, konfetterinen qalǵan-qutqandaryn shyǵara bastady. Tóremurattan qatqan nan men kolbasa da tabyldy. Olar ótken-ketkendi áńgimeleı, máz bop kúlisip, aqyry Tóremurat:

— Mine, romantıka degen osylaı ash jatý bolady, — dep kúlip aldy da, demalýǵa yńǵaılandy. — Sen keler núkteńe keldiń. Men bolsam, tańsáriden turyp alyp Ózen shahary qaıdasyń dep taǵy jolǵa shyǵýym kerek qoı.

Jol soǵyp qatty sharshaǵandyqtan ba, álde jańa jerdi jatyrqaǵandyqtan ba — áıteýir kópke deıin uıqylary kele qoımady. Árkim óz oıymen bolyp jatyr edi. Ibragımniń eń alǵash esine túskeni úı-ishi, sonaý Qostanaıdaǵy týystary boldy. Bul oqýyn qutaryp, «Mańqystaýǵa jiberetin boldy» dep aýylǵa barǵanda, anasy Kózıpa:

— Qaraǵym-aý, osy jaqtan jumys tabylmaıtyndaı, jerqıanǵa bara jatqanyń, — dep kózine jas alyp, úıdegiler oǵan «soǵysqa bara jatqandaı jylaǵany nesi» dep kúlgesin: — Qaıda bolǵanda da aman júrshi, áıteýir, — degen. Shynynda da sonaý Arqadan kári Kaspııdiń qoltyǵyna tyǵylyp jatqan Mańqystaýǵa kelem dep oılap pa edi ózi de... Áı, bul ómir degenniń san taraý soqpaqtary kóp-aý. Ata-ananyń janynda bolyp jarytpaǵany da ras. «Túıemoınaqtan» jeti klass bitirgen soń, aýdan ortalyǵyndaǵy Torǵaı mektebinde oqydy. Odan Almaty ketti. Jigit sol bir balalyq jyldaryn qımastyqpen eske túsirip, kúlimsirep qoıdy. Mektepti bitirip alǵan soń atestat alýdyń ózi bir hıkaıa bolyp edi-aý. Mektep bitirýshiler aýyl sharýashylyǵyna qaldyrylsyn dep, atestatty biraz kidirtip tastady. Bul aýyldan Torǵaıǵa kelip, Keńesbek aǵaıdyń aralasýymen ázer dep alǵany bar. Sodan bular Ráshıt, Sábıt úsheýi Amanqaraǵaı kelip, poezǵa bılet ala almaı, aqyry úshinshi kún degende Almaty qaıdasyń tartyp otyrysty ǵoı. Eń qıyny Almatyda bastaldy. Jalǵyz túıir oryspen sóılesip kórmegen aýyl balalaryna astananyń qazaǵy da orys, orysy da orys kórindi. Mektepte orys tiliniń dıktantyn «5»-pen «4»-ke jazatyn-aq edi. Endi sóılesýge kelgende kekesh baladaı jasqanshaqtaı beredi. Sol kezde ózderiniń batyldyqtary kúshti deımin...

Taý-ken ınstıtýtynyń birinshi kýrsyna túskennen keıingi birer aıda orys tilin bilmegennen kórgen qorlyǵy. Bári kókirekte saırap-aq turady. Aıtýǵa kelgende joq. Áıteýir matematıka sabaǵynda ǵana rahattanyp, ózderin adam sezinisetin. Grýppadaǵylar aýyldan kelgen 4-5 balanyń «ıks»tyń ornyna «ıhs» degenderine máz bop kúlisetin. Bular bolsa, oǵan namystanyp, «qap, bálem!» dep júretinderi esine túskende, Ibragım myrs etip kúlip jiberdi.

— Sen de uıyqtamaı jatyrmysyń? — dep Tóremurat buǵan qaraı aýdarylyp tústi. Ertesine Tóremuratty Ózenge attandyryp salǵasyn, Ibragım aıdalada qulazyp qalǵandaı boldy. Tóremuratpen birge stýdent qaýymynyń dýmandy ortasy buǵan birjola qımastyqpen qosh aıtyp bara jatqandaı. Tanymaıtyn jer. Beıtanys orta. Betterin dalanyń aptaby men yzǵyryǵy qaraqoshqyldandyryp, jalpaq alaqandaryn múıiz qaptaǵan osynaý adamdardyń syrtqy túri qandaı qatygezdeý kórinse, ishki jan-dúnıeleri de sonshalyq dóreki kórinip ketti. «Túý, ne degen aqymaq edim ózim,— dep oılady ol keshkilik jataqhanadan shygyp, poselke syrtyna qaraı bettegende. — Ózim emes pe em, Mańqystaýǵa baram dep otyryp alǵan. Qazaqtyń qaı túkpiri jatsynady..."

Kóktem erke minezdi qubylmaly ǵoı. Keshe shań-tozańnyń bárin birjola qaǵyp-silkip alaıyn degendeı, aqpan-toqpan jeldetip, burq-sarq bolyp edi. Búgin typ-tymyq. Kúni boıy aınalanyń bárin ózimen birge masaıratyp, jaımashýaqtanyp tur. Jan-jaqtyń bári yńǵaı qatqyl. Tek Temirqazyq bette dóń tóbeler kórinedi. Tóbeniń kúngeı bókteri kógistenip qalǵanǵa uqsaıdy. Ótken jyldyń bitik shyqqan jýsany men buıyrǵyny, balyq kózi bastary shańǵa bógip bozaryp, túp jaǵy endi-endi tebindep keledi eken. Jigit jeńil plashyn ıyǵyna salyp tóbe basyna qaraı júre berdi. Qalampyr tústi shalbarynyń balaǵy shóp basynyń bozamyq shańyna kómilip keledi. Keńpeıil dalanyń qannen-qapersiz jaıbaraqat kelbeti jigit janyn baısaldy baıyptylyqqa baýlyp, ón-boıyn jadyratqandaı edi. Kún kózi batar aldynda altyn kirpikterin jaýdyrata móldirep, qas qaqpaı túr. Jigit tóbe basyna órlep, saharanyń munaı men gaz ısi áli sińip úlgermegen saýmal samalyna balǵyn júzin tosty.

Komandırovka birer kúndik dep shyqqanmen, jumaǵa jýyqtap qaldy. Áýeli Qaramandybasqa, odan Asardaǵy úsh svajınaǵa soqty. Sońǵy eki kúnde Qaýyndy men Qoqymbaıda bolyp, qalaǵa oralǵan beti. Osy núktelerdiń bári — Ońtústik Mańqystaýdaǵy munaı fontanyn beredi degen jańa alańdar. Seısmıkterdiń ızogıs kartasyna kóz júgirtsek, bul alańdardyń qaı-qaısysy da munaıǵa baı. Qazir ol jerlerde qanshalyq qor bar ekendigin burǵyshylar zertteýde. Mańqystaýdyń ataǵyn shartarapqa máshhúr qylǵan Jetibaı men Ózen munaı alańdarynyń kartasyna barlaı qarasa, buryn bilmeıtin adam tań-tamasha qalǵan bolar edi. Ásirese, táýligine mıllıondaǵan tonna munaı berip turǵan Ózenniń ornalasqan jeri-aq qyzyq: kádimgi ultaraqtan aýmaǵan alań. Alaıda ǵalymdar osynaý alańnyń baılyq qory talaı urpaqtarǵa jetedi dep tujyrymdaýda. Al geologtar men burǵyshylardyń nazaryn ózine qadaǵan ondaǵan barlaý alańdary she?! Onda Mańqystaý dalasynyń árbir atshaptyrym jeri qala bolar edi-aý... Sol qalalardyń turǵyndary búgingi mynaý at sabyltyp alań izdep júrgenderdi, alyp munara astyna almas burǵyny qadaǵan saıyn mańdaı terdi qalaı sypyrǵandaryn eske alar ma eken? Al otyz bes jasqa ıek artqaly otyrǵanyna qaramastan, budan on shaqty jyl buryn Mańqystaý kelgendegi oıyl qara shashyna japatarmaǵaı kúmis syzattar túse bastaǵan myna jigitti she?

Ol mashına terezesinen tymyq dalada japalaqtap jaýǵan qarǵa qarap keledi. Úlpa qar ústi-ústine bastyrmalatyp, tereze áınegine qaqtyǵysyp taramdana bergen soń, tazartqysh tetigin burap qoıdy. Sonsoń «durys pa» degendeı shofer jigitke qarap kúlimsiredi.

Dala balapan baýyryndaı úlpildep jatyr. Bıylǵy alǵashqy qar. Ótken jyly da kópke deıin qara qatqaq bolyp, qańtar týysymen qar dúrmek jaýdy da, arty Mańqystaý eli kórmegen qysqa aınaldy. Skvajınalar toqtap, áýe qatynasy da, jol qatynasy da bitelip qaldy. Eki júz shaqyrym jerdegi Ústirt túgili, osy turǵan Asarǵa burǵylaý quraldaryn jetkizýdiń ózi kúshke tústi emes pe... Biraq burǵylaý jumysyn qaqaǵan qysyń da, aptap ystyǵyń da toqtatýǵa tıis emes. Ásirese, boran-aıazdarda dolotony aýystyrýdyń qıyndyǵyn aıtsańshy! Ertindige malmandaı bolyp, dáý temir trýbalardy alyp-salyp jatqan burǵyshylardy kórgende, dúnıedegi eń qudyretti adamdar osylar ma dep qalasyń. Mańqystaýdyń eń kórnekti jerine eskertkish ornatar bolsa, solarǵa — burǵyshylarǵa ornatý kerek der edi. Geolog-burǵyshynyń kózi desedi. Ras, árıne. Geologsyz burǵylaý — «soqyr teke» oınaǵan balanyń oıynymen teń. Biraq, burǵylaý jumystarynyń beınetine tózý — kez-kelgenniń qolynan kele bermeıdi-aý. Ibragımniń oıyn shofer bóldi.

— Shynymen, jańa jyldy jol ústinde qarsylaımyz ba? — dep gazdy basyńqyrap qoıdy.

— E, báse, baǵanadan beri osylaı demeısiń be? — Ibragım de rıza pishinde edi. Tarıhtyń taǵy bir paraǵy aýdaryldy. Ýaqyt qalaı tez ótedi, á? Ótken jyl este qalar ne ákeldi? Qandaı is tyndyrdy aýyzǵa alar? Mańqystaý burǵylaý jumystary tresiniń ózi basqaratyn geologıa bóliminde birshama jumystar isteldi. Osy túbekte ashylǵan alańdar, ónim bere bastaǵan kásipshilikter — bári de geologtardyń tarazysynan ótken ister. Bólimge jas mamandar keldi. Oqý bitirgen jergilikti kadrlar. Osynyń ózi qanshama qýanysh! Buryn maman kadrlardyń kóbi Azerbaıjannan, Tatarıadan, Kavkazdan kelgender bolatyn. Kadr turaqtamaýshylyq, birer jyl tabys taýyp ketip qalý degenderdiń bári sol jergilikti kadrlardyń jetispeýinen edi ǵoı. Eń bastysy — sonaý Túrikpenmen shektesip jatqan Ústirtke burǵy qadaldy. Ústirtke alǵashqylar bolyp attanǵan burǵyshylar Joldas, Vıktor Borsh, Súıegen Salmanov, Nıkolaı Tarabrınderdiń kelbeti elestedi... Óz ómirindegi bir qýanysh — aspırantýraǵa syrttaı oqýǵa tústi. Mańqystaýda burǵylaý-barlaý jumystarynyń erekshelikterin zerttep jazbaq. Partıa qataryna ótti. Jastarmen jumys — munyń partıalyq tapsyrmasy. Jetibaıda jumys istegen tórt jylda qatarynan komıtet múshesi bolyp, keıin komsomol jumysyna atsalysqany úshin VLKSM Ortalyq Komıtetiniń qurmet gramotasymen nagradtalǵany bar.

Joldyń sol jaq qanatynda samsaǵan gaz shyraqtarymen Teńge kásipshiligi kórindi. Bul — Mańqystaýdaǵy ekinshi gaz kásipshiligi. Biri Jetibaıda. Bul túbek tek munaıdyń ǵana emes, basqa da san alýan baılyq kózi bolyp otyr. Sonyń biri — osy tabıǵı gaz. Bul mańnyń turǵyndary Ózen qalasyn áli kúnge deıin «Gaz-qala» dep ataıdy. Óıtkeni o basta bul jerden úlken gaz kásipshiligi qurylady delingen eken. Bertin kele munaıdyń mol qory tabylǵan soń, munaı kásipshiligi ashyldy da, gaz óndirisi soǵan qosyldy. Jelsiz tymyq aýada gaz shyraqtary mazdaı alaýlap tur.

Sonsoń ol búgingi jańa jyl keshine ázirlik ústindegi úı-ishin elestetti. Úı-ishi bolǵanda Aınash pen kishkene Áseli ǵoı. Aınash endigi shyrsha quryp úlgergen bolar. Mańqystaýǵa shyrsha aǵashynyń kele bastaǵany da bıyl ǵana. Onda da talasyp-tarmasyp kezekke turyp alatyn Aınash.

— Jylda qonaqtyq deımiz, kesh deımiz, bıyl bir óz úıimizde qarsyalaıyq ta, — dep shyrsha qurýǵa «bastama» kóterip júrgen de sol. Ótkende Ibragım ózi Gýrevke komandırovkaǵa barǵanda, shyrshaǵa iletin túrli oıynshyqtar ala kelgen-di... Sondaǵy Aınashtyń qýanǵanyn kórseń! Ózderi óz bolyp, semá qurǵaly Áseldi ortaǵa alyp, jańa jyldy qarsy alamaq edi. Saǵat tili ilgeri basqan saıyn Aınash ishteı: «Búgin kelmeıtin reti joq edi, saý bolsa jarar edi», — dep, sóılep qoıyp, byldyrlaǵan Áselge: «Qazir papa keledi!»— dep mazasyzdanyp júrgen shyǵar. Ol qolyndaǵy saǵatyna úńildi. Syrtynan sabyrly bolǵanmen, geolog jigit te, ózi sıaqty, úıine jetýge asyǵyp kele jatqanyn shofer de sezgendeı edi.

— Myna fakelderdi sóndirýge bolmaı ma osy? Qysy-jazy mazdaıdy da turady ǵoı.

Shofer qalyp bara jatqan gaz shyraqtaryn meńzedi.

— Joq, olardy sóndirýge bolmaıdy, — dep Ibragım dalaǵa qarap biraz otyrdy da: — Olar sónbeıdi... ómir shyraqtary ǵoı, — dep kúbirledi.

Shofer shala estidim be degendeı birqyryn otyrgan oǵan jalt qarady da, úndegen joq. Baǵanaǵy ústi-ústine japalaqtaǵan qar endi saıabyrlaıyn dedi. Jeltoqsannyń sońǵy túni maıda, bıazy edi. Búlar asfált joldyń boıymen shyǵysqa qaraı sál oıysqanda, aldyńǵy jaqtan Ózen qalasynyń ottary jymyńdaı jarqyrady.

---