InfoHub Logo

Almaty oblysy, Alakól aýdany
"Á.Álimjanov atyndaǵy orta mektebi mektep jasyna deıingi shaǵyn ortalyǵy bar" KMM
4-synyp oqýshysy: Toqtasyn Jiger Aıdosuly
Jetekshisi: Kasymbaeva Gýlım Shapıoldaevna

Zertteýdiń negizgi maqsaty:

- Jergilikti jergedi  emdik shóp, aǵashtardyń adamǵa tıgizer paıdasy týraly uǵym berý, bilimin keńeıtý. Adamnyń  densaýlyǵyna  shıpa bolatyn tabıǵat ereksheligin meńgertý;

- Tabıǵat qadirin, baılyqty baǵalaı bilýge, týǵan tabıǵatty súıýge jáne qamkorlyq, janashyrlyq sezimge baýlý, oqýshylardyń tabıǵat jóninde oı-órisin keńeıtý;

- Tabıǵat pen jergilikti jerdi aıalaýǵa, qorǵaýǵa tárbıeleý. Adamgershilikke, meıirimdilikke tárbıeleý, bilimge qushtarlyǵyn, logıkalyq oılaý  qabiletin, sóıleý tilin damytý; ony qorǵaýǵa, uıymshyldykka, ózara syılastyqka tárbıeleý

Zertteýdiń kezeńderi:

1. Ádebıetter jınaqtalyp, zertteý materıaldary júıelendi.

2. Jınalǵan materıaldar oqylyp, talqylanyp, josparlandy.

3. Kórnekilikter daıyndaldy.

Zertteýdiń jańalyǵy:

- Jergilikti jerdegi tabıǵat baılyǵynyń adamǵa tıgizer paıdasyn uǵyndyrý

Qorytyndy:

Elbasynyń Joldaýyndaǵy salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýda densaýlyqty qorǵaý, nyǵaıtý, talaby, baǵytynda, sondaı-aq Joldaýda  atap ketken urpaqtyq saýlyǵy úshin atalǵan mindetter men normalarǵa sáıkes is-qımyldy júrgizýdiń bizdiń elimizde qolǵa alynǵan.  Deni saý urpaq qataryn kóbeıtýde atqarylar sharalardyń ózindik mańyzy óte zor.

Jospar                                                                                                       

1. Kirispe bólim.
2. Zertteý bólimi
2.1. Dárilik ósimdiktermen emdelý artyqshylyǵy
2.2. Adyraspannyń paıdasy
2.3. Jýanyń, sarymsaqtyń paıdasy
3. Qorytyndy bólim
4. Paıdalanylǵan ádebıetter.

Kirispe bólim

Tabıǵat ol bizdi korshaǵan orta, baılyktyń kózi. Tabıǵat - kúlli  tirshilik ataýlynyń kutty konys-mekeni, altyn uıa tal besigi. Erte kezderde halqymyz tabıǵattyń keıbir týyndylaryn kıeli, qasıetti dep uǵyp, olardy óltirýge, joıýǵa bolmaıtynyn ýaǵyzdaǵan. Sonymen birge tabıǵat pen adam birtutas, bir-birinen bólýge bolmaıdy dep qaraǵan. Sondyqtan adam tabıǵattan óz keregin ǵana alyp, qalǵanyna esh ýakytta zıan tıgizbegen.

Jalpy tabıǵat — kúlli tirshilik  ataýlynyń  qutty  konys-mekeni, altyn uıatal besigi. Barsha adamzat ókiline aýa, sý, jer ortaq. Sondyqtan jerdiń qadirin, baılyǵyn baǵalaı bilý, jalpy tabıǵatty qorǵaý - barshamyzdyń mindetimiz. Halqymyzdyń maktanyshy bolyp sanalatyn     ǵalym, etnograf, zertteýshi Sh.Ýálıhanov bylaı degen eken: "Tabıǵat pen adam egiz! Ózińiz aıtyńyzshy, tirshilikte odan ǵajap,olardan kupıa ne bar?!  Qazaqtar dúnıege úlken mán berdi. Tabıǵattaǵy keıbir janýarlar men qustardy,ósimdikter men shópterdi, aǵashtardy, kóshpeli turmyska qajetti zattardy kıeli dep qasterledi. Osy aıtylǵandardy qurmet tutý adam balasyna baılyq pen baqyt, kut ákeledi".

Shynynda da halqymyz tabıǵattaǵy ózderi qasterlegen jerlerdi "áýlıe bulaq", "áýlıe aǵash"  dep baǵalaǵan. Osyndaı qasıetti "áýlıe bulaqta", "áýlıe aǵashta", adamǵa paıdasyn tıgizetin emdik ósimdikter men shópterde bizdiń jergilikti jerimizde kezdesedi.

Qazirgi zamanda adam densaýlyǵyn saqtaý jaıyndaǵy kúres, búkil eldiń qasıetti paryzy. Ósimdik- tirshilik kózi, ózegi. Dárilik ósimdiktermen aınalysý densaýlyqty saqtaýǵa, otbasynyń qarajatyn únemdeýge, tabıǵat baılyǵyn qorǵaýǵa kómektesedi. Qazirgi ýaqytta óz jergilikti jerimizde ósetin ósimdikterdi der kezinde jınap, keptirip, shóp qaınatpalaryn daıyndasaq janǵa shıpa, dertke daýa bolary sózsiz.

Tabıǵat - asyl qazyna, adamǵa baǵa jetpes baılyq. Osy baılyqtardy qorǵap, ony muqıat saqtaı bilý bárimizdiń mindetimiz.

Zertteý bólimi

2.1. Dárilik ósimdiktermen emdelý artyqshylyǵy.

Jer sharynda ósimdikterdiń 500 mln. astam túri bar. Jyl saıyn ǵylymı-laboratorıalarda olardyń birneshe jańa túrlerin ósirip shyǵarady. Ósimdik – jer sharynyń «ókpesi» dep beker aıtylmaǵan. Tirshilik ataýlyny ósimdiksiz elestetýge bolmaıdy. Jer sharynda ósimdikter jamylǵysy birkelki taramaǵan. Qazaqstanda orman qory  21,8 mln. ga jerdi alyp jatyr. Iaǵnı, respýblıkamyzdyń barlyq jeriniń 3,35 %-yn quraıdy. Bizdiń elimizdegi ormandar júıesi negizinen Soltústik jáne Shyǵys aımaqtarda shoǵyrlanǵan. Ormandardyń birneshe tıpteri bar. Olar – sekseýil, qaraǵaı, sheten, shyrsha, samyrsyn, qaıyń ormandary, toǵaılar men butalar.

Sırek jáne dárilik ósimdikterdi de qorǵaý barshanyń isi. Bizdiń jerimiz dárilik ósimdikterge óte baı. Olar kóbinese İle Alataýy, Jońǵar Alataýy, Altaı taýlary men Qarataý taý jotalarynda kóp shoǵyrlanǵan. Ásirese altyn tamyr, maral oty, dármene, jýsan, qylsha, shaıqýraı, jalbyz, báısheshek, tartar japyraq, túımedaq, myńjapyraq, taý jýasy, sarymsaq, ermen, adyraspan, tasjarǵan, altaı raýǵashy, qyzyljıdek, sasyr, t.b. ósimdikterden dári-dármek jasaıtyn formosevtik zaýyt jumys isteıdi.

Dárilik ósimdiktermen emdeý tásilin erte zamannan beri ata-babamyz qoldanyp kele jatyr. Ertede ómir súrgen Ábý-Nasyr ál Farabı, Ábý Álı Ibn Sına, Berýnı, Ál-Djýrjanı orta ǵasyrlarda ómir súrgen shyǵys ǵalymdary halyq medısınasynyń damýyna, ásirese dárilik ósimdikterdi tanyp, paıdalanýyna yqpaly zor boldy.

Qazirgi zamanda adam densaýlyǵyn saqtaý jaıyndaǵy kúres, búkil eldiń qasıetti paryzy. Ósimdik - tirshilik kózi, ózegi. Dárilik ósimdiktermen aınalysý densaýlyqty saqtaýǵa, otbasynyń qarajatyn únemdeýge, tabıǵat baılyǵyn qorǵaýǵa kómektesedi. Qazirgi ýaqytta óz jergilikti jerimizde ósetin ósimdikterdi der kezinde jınap, keptirip, shóp qaınatpalaryn daıyndasaq janǵa shıpa, dertke daýa bolary sózsiz.   Tabıǵattyń ereksheligi sol, ashylatyn syr, sheshiletin jumbaq, qyzyqty qupıalar jaıy óte kóp. Adam tirshilik barysynda ártúrli jaǵdaıda syrqattanǵanda sol syrqattyń emin, shıpasyn bizdiń kóz aldymyzda aınalamyzdaǵy tirshilikten tabýǵa bolatynyn bile bermeımiz.

2.2. Adyraspannyń paıdasy.

Halyq medısınasynda paıdalanyp júrgen shıpaly ósimdikterdiń biri - adyraspan. Qazaq halqy adyraspan til kózden saqtaıdy, las, bylǵanyshty qýady dep, tútinimen úı ishin, oshaq basyn alastaǵan. Emdik qasıeti jaǵynan adyraspan Orta Azıada erteden belgili bolǵan. Adyraspandy kavkaz halqy uıyqtatatyn dári retinde qoldanǵan. Adyraspannyń sıpatyna keletin bolsaq, túıetabandar tuqymdas, taramdalǵan butaǵy mol, kópjyldyq ósimdik.  Shıpaly ósimdiktiń quramynda garmalın jáne garmınalkoloıdter bar.

Emdik qasıetteri: Emdik maqsatta adyraspannyń shóbin, ıaǵnı butaqtaryn, japyraqtaryn paıdalanady. Halyq medısınasynda shóbin revmatızm, qyshyma, bezgek, qotyr jáne basqa teri aýrýlaryna qoldanady. Adyraspandy ırak halqy «ÝaraýAspand» dep ataıdy, bul «barlyq aýrýǵa em» degen sóz eken.  Ǵylymda adyraspan ósimdigin 1928 jyldan beri dári-dármekke paıdalanyp keledi. Qazaq halqy bul shóptiń qaınatpasymen teri aýrýlaryn emdeıdi.

Emdeý tásilderi. Qazaq halqynyń erte zamannan kele jatqan emshilik qasıetteri óte kóp. Sol emshiliktiń bir salasy ár túrli shıpaly shóptermen emdeý bolyp tabylady. Onyń shóbin jaǵyp, tútinimen bas aýrýyn emdeıdi jáne juqpaly aýrýy bar naýqastyń bólmesin zalalsyzdandyrady.

Adyraspannyń em bolatyn aýrýlary:

• Revmatızm aýrýy
• Umytshaq aýrýy
• Tis aýrýy
• Bastyń sozylmaly aýrýy
• Taramys aýrýy
• Býynnyń qabynýy
• Bel, sal aýrýy
• Asqazan aýrýy

Sonymen, ósimdik - medısınalyq preparattardyń sarqylmas kózi. Ýly degen ósimdiktiń ózi paıdaly.

2.3. Jýanyń, sarymsaqtyń paıdasy.

Jýa. Qazaqstanda ǵana ósetin bir túri – dármeneniń dárilik shóp retinde erekshe máni bar. Onyń ashshy dámi quramyndaǵy efır maıynan.  Quramynda S dárýmeni men karotın kóp. Kóktemniń kókónis shyǵa qoımaǵan kezeńinde adamǵa  jýa   erekshe paıdaly. Birinshiden, tánge S vıtamınniń  kúndik qajetin qanaǵattandyrýǵa  kómektesedi, ekinshiden, aýrý juqtyrmaıtyn (bakterısıdtik) jáne  qyrqulaq aýrýy na qarsy zattarǵa baı. Jýanyń quramyn-daǵy fıtonsıdter irińdi jáne aýyrtatyn mıkrobtardy joıady, aǵzanyń ártúrli juqpaly aýrýlarǵa qarsylyǵyn kúsheıtedi.

Baspamen aýyrǵanda gaımorıtte, muryn bitelgende jýanyń fıtosıdimen (ıisimen) dem alady. Jýanyń shyryny jótelde qaqyryqtyń bólinip shyǵýyna járdemdesedi. Jýanyń shyrynyn ara balymen nemese qantpen aralastyryp ishse, jótelge, týberkýlezge em. Ol jáne as qorytý kezindegi iritkish úderis-terdi basady, zıandy mıkroaǵzalardyń damýyna kedergi jasaıdy.Úgilgen jýa shyrynyn jarany, oıyq jarany jazatyn em retinde, terini qyshytatyn qabynýlardy basýǵa dári retinde qoldanady.

Jýa ezindisi tyrnaqtyń zeńdi aýrýlaryn ketiredi.

Jýanyń shyryny súıeldi joıady.

Jýanyń shyryny qyr-qulaq (sınga) aýrýyna shıpaly em.

Quramynda kalııdiń kóptigi búırektiń tas aýrýlaryna, quıańǵa, sary-býynǵa, semizdikke shıpaly, ol baýyrdyń qyzmetin de jaqsartady. Onyń aterosklerozda, aǵza sharshaǵanda paıdasy kóp.  Jýanyń quramynda V dárýmeni mol bolǵandyqtan, onyń spreı túrin naýqasqa, balalarǵa, oı eńbegimen aınalysatyndarǵa kóbirek paıdalanýǵa mamandar keńes beredi.

Batýn jýasynyń ishek qurtyna qarsy áseri mol. Onyń quramynda aterosklerozdyń damýyn tejeıtin, zat almasýǵa jáne qanda holesterın deńgeıine yqpal etetin zattar kóp. Sýsamyrda aspen birge pisirilgen, buqtyrylǵan nemese shıki jýany jegen jaqsy. Jýa as qorytý jumysyn retteıdi, asqazan sóliniń bólinipshyǵýyna múmkindik beredi. Onyń járdemimen ishek fermentteri jáne uıqy bezi jasalyp shyǵady. Jýanyń jańa shyryny ish qatqanda, kóteýde (gemoroıda) jaǵymdy áser etedi. Halyq medısınasynda basty pıaz nesep aıdaǵysh retinde paıdalanylady.

Emdik qasıetteri: Jýa qabaqtarynyń sýdaǵy tundyrmasy  aǵzadan ártúrli qoqystardy shyǵaratyny. 

Batýn jýasyn Qytaıda asqazan aýrýlarynda jáne irińdep aýyrǵanda ter shyǵaratyn dári ornyna jegizedi.

Qyr jýasynyń qanazdyqta paıdasy zor, óıtkeni onda fıtonsıdtik zattar, temir, qant bar.

Kók jýanyń quramyndaǵy kalıı júrek bulshyq etteriniń jumysyn jaqsartady, onyń quramyndaǵy kálsı tis aýyrǵanda paıdaly.

Jótelde, sozylmaly tonzılıtte, muryn bitelgende ,salqyn tıgende, teri aýrýynda,kúıgen jerge, óksheniń múıizgegin ketirý jáne qataıǵan terini jumsartý úshin de pisirilgen ystyq pıaz qabyǵyn basady.

Maldy emdeýde pıaz tunbasy onyń kúıis qaıtarýyn retteıdi, iri qaranyń qatparshaq, jalbyrshaq qaryndarynyń jıyrylyp –sozylýyn údetedi, ishektegi jeldi basady. Pıazdyń qabyǵynan 5 paıyzdyq eritindi jasap, buzaýǵa 150-300 mıllıtr mólsherinde kúnine 4-5 ret ishkizse, tábeti artyp, as qorytýy jaqsardy.

Sarymsaq. Sarymsaqtyń paıdaly da shıpaly ekenin barsha jurt biledi. Sóıte tura eshkimde onyń ıisin jaqsy kórmeıdi. Degenmen, dárigerler ár adamǵa kúndelikti tamaqpen qosa bir sarymsaq jeýge keńes beredi. Ony týrap, úgitip, nemese bir bóligin bútindeı jeý kerek. Sarymsaqtyń quramynda tabıǵı eki antıbıotık 15 túrli zıandy bakterıalardy qurtady eken. Sarymsaqtyń ejelden belgili qasıetteri: tábetti ashady, bas aýrýyn basady jáne salqyn tıgenge em. Sondaı-aq revmatızm, gepatıt, qyrqulaq aýrýlaryna, baspaǵa, tumaýǵa qarsy, zár júrgizgenge, qaqyryq túsirýge qoldanylatyndyǵy halyq emshiligi ádisterinde bar. Keıingi kezde sarymsaqtyń qannyń arterıalyq qysymyn azaıtyp, qandaǵy holesterın deńgeıin  tómendetetini, qan tamyrlarynda trombylardyń paıda bolýyna qarsy áreket etetini málim bolady.Bizdiń zamanymyzdyń keremet keselderiniń birine aınalǵan alergıa da sarymsaqtan seskenedi eken. Onyń bir bóligin alyp, bir-eki qasyq qaınaǵan sýǵa úgitip, ezip alyp tamaqtan keıin kúnine 3-4 retten qabyldasa, bir aptadan keıin-aq adam saýyǵyp ketedi.Mundaı em tipti demikpe men alergıalyq sıpattaǵy teri bórtpelerine shıpaly kórinedi.Bir bólik sábiz shyrynyn, belgili bir mólsherdegi ósimdik maıyn jáne birer tamshy sarymsaq shyrynyn muqıat aralastyryp, murynǵa kúnine birneshe ret tamyzyp otyrsa, kúzde-kóktemde salqyn tıgende, tumaýǵa qarsy em eken.Keshkilik kózi kórmeıtinderge maldyń 100 gram taza baýyryna sarymsaqtyń eki–úsh úlesin qosyp, kúnine bir retten eki apta jegizse, kózdiń kórýi jaqsaratyn bolady.

Qorytyndy

Qorshaǵan ortany qorǵaý – qazirgi zamanaýı ýaqyttyń eń kókkeıkesti máseleleriniń biri bolyp otyr. Jıyrma birinshi júz jyldyq halyq sanynynń qarqyndy ósýimen, ǵylymı – tehnıkalyq progrestiń buryn sońdy bolmaǵan damýy deńgeıimen sıpattalady, al ol óz kezeginde tabıǵı baılyqtardy kóptep eksplýatasıalaýǵa alyp keledi.  Óziniń damý prosesinde qoǵam ekologıalyq jaǵdaıdyń shıelenisýimen tap bolyp otyr – tabıǵı resýrstardyń sarqylmas qorlary azaıyp, qorshaǵan orta lastanýda, ol adamdardyń densaýlyǵyna áser etip jáne barlyq tiri organızmderdiń bıologıalyq negizderi qıyn jaǵdaıǵa jaqyndap kelýde. Qazirgi kezde aınaladaǵy ortany qorǵaý men tabıǵat baılyqtaryn tıimdi paıdalaný máselesine erekshe nazar aýdarylyp otyr. Ekologıa degen sóz tirshilik etý mekeni, ómir sýrgen orta týraly ǵylym degendi bildiredi. Ony nemistiń atakty tabıǵat zertteýshisi Erıs Gekkel tunǵysh ret 1969 jyly ǵylymı sózdikti qorǵa  úlesin qosty.

Tabıǵat sonymen densaýlyq saqtaý ortasy. Sondyqtan kýrort pen saýyqtyrý keshenderi, t.b. demalys oryndarynyń tek qana ormandy jerde salynýy tekten-tek emes.

Qazaqstanda  tabıǵı jaıylymdar basym. Ósimdiktiń bizdiń jergilikti jerimizde 57000 túri ósedi. Onyń 506 túri qorǵaýdy qajet etip otyr. Joıylyp bara jatqan ósimdikter men janýarlardy saqtap qalý maqsatymen 1981 jyly «Qyzyl kitap» shyǵaryldy. Onyń maqsaty quryp bara jatqan ósimdikter men janýarlardy esepke alyp, olardy saqtap qalý. Ol úshin kóptegen memlekettik sharalar júrgiziledi. Solardyń biri – sırep bara jatqan ósimdikter men janýarlardy adam qamqorlyǵyna alyp qoryqtar uıymdastyryldy.

Qoryq uıymdastyrý isine bizdiń respýblıkamyzda sońǵy jyldary kóp kóńil bóline bastady. Qazirdiń ózinde 9 memlekettik qoryq, 5 ulttyq park, 17 botanıkalyq, 40 zoologıalyq, 2 botanıkalyq-geologıalyq qoryq qorlar qurylǵan. Almaty, Shymkent, Qaraǵandy t.b. iri qalalarda botanıkalyq baqtar jumys isteıdi. Osynyń bári sırep bara jatqan ósimdikter  pen  janýarlardy qalpyna keltirý jumystarymen aınalysady.  Kóptegen aımaqtarda jastardyń belsendiligin arttyrý maqsatymen «Jas ormanshylar», «Jasyl patrúlshiler», «Jas ekologtar», «Jas natýralıser» atty úıirmeler uıymdastyrylǵan. Olar – elimizdiń tabıǵatty qorǵaýdyń beldi kómekshileri.

Densaýlyq - adam ómirindegi eń joǵary baǵaly dúnıe. Ómirdiń shattyǵy men qyzyǵy densaýlyqqa baılanysty. Adam baqyty - densaýlyǵynyń myqtylyǵynda.

Dúnıe júzilik medısına ǵylymdarynyń uly ókilderi,densaýlyq adamzat balasyna tartqan úlken syıy dep túsindiredi.Medısına ǵylymdarynyń paıda bolýyna, onyń damýy men qazirgi kezdegi jaǵdaıyna zer salyp qarasańyz,medısına ǵylymy adamdardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa aýrýlardyń aldyn-alýǵa, aýrýlardy emdeý ádisterin taýyp,ony jetildirýmen shuǵyldanyp otyrǵan ǵylym ekeni baıqalady. Medısına ǵylymdary adamdy jáne onyń densaýlyǵyn arttyrýda eń basty ról atqarady.

Halyqtyń densaýlyǵyn saqtaý, aýrýlardyń aldyn-alý men olardy emdeý baǵyttary memlekettik, áleýmettik, ekonomıkalyq, jáne medısınalyq, bıologıalyq, fızıologıalyq másele. Qazirgi kezde memleketimizde Qazaqstan respýblıkamyzdyń Konıstýtsıasyna sáıkes densaýlyqty saqtaý máseleri jóninde memlekettik baǵdarlamalar ázirlenip, Qazaqstan respýblıksynnyń «Adam jáne azamat» bóliminiń 29 babynda adam densaýlyǵy jaıynda tolyq maǵlumat keltirilgen.

Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń bastamasymen elimizdiń barlyq mektepterinde «Densaýlyǵyńdy kútýge daǵdylan!» uranymen «Densaýlyq sabaǵy» ótkizilýde", Qazaqstan táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy» aıasynda densaýlyq sabaǵynyń basty taqyryby retinde «Salaýatty ómir salty mádenıetiniń túrli aspektileri  tańdalady: qorshaǵan  ortany qorǵaý, belsendi dene qımyly, sportpen aınalysý, durys tamaqtaný, zıandy ádetterge qarsy tura bilý, turmysta jáne jolda júrgende qaýipsiz minez-qulyqtyń bolýy».

Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2030 jylǵa deıingi strategıalyk damý baǵdarlamasynda "Qorshaǵan ortany lastaýǵa, ekologıalyk kalypty jaǵdaıdy búldirýge jol bermeýge zor kóńil bólingendikten okýshylarǵa ekologıalyk bilim berip, tabıǵatty korǵaýǵa tárbıeleý – búgingi kúnnin kezek kúttirmeıtin ózekti máseleleriniń biri" degen. Osy baǵdarlamany basshylykka ala otyryp aldaǵy ýakytta tabıǵatqa degen súıispenshilik,tabıǵat baılyǵyn qorǵap molaıtý — basty  maqsat.

Adam tabıǵatqa meıirimdilikpen, súıispenshilikpen, qamqorlyqpen qarap, úılesimdilik saqtaǵanda, adamzat balasy úshin tabıǵat – keń saraı, máńgi tozbas qutty qonys bolady. Jer betindegi barlyq tirshilik ataýly tabıǵat-anaǵa qaryzdar. Sondyqtan da Tabıǵatqa nemketti qaraý, onymen sanaspaý – ana sútin aqtamaǵanmen para-par. Adam balasy Tabıǵattyń eń uly perzenti bolýmen birge, eń uly qamqorshysy da ekenin eshqashan esten shyǵarmaýymyz kerek.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Tileýqabyluly Ó. «Shıpagerlik baıan». - Almaty: Jalyn, 1996.
2. Nurmýhambetuly Á. «Kóneniń kózi, dananyń sózi» // Jınaq. - Almaty:  QazMMÝ,  2000.
3. Joldasbekov M. «Sónbeıtin shyraq» // Á. Nurmýhamet-ulynyń  Kóneniń  kózi,  dananyń sózi kitabynda.  - Almaty:  QazMMÝ, 2000.
4. Orazaqov E. «Qazaq halyq medısınasy». – Almaty: Ǵylym, 1989.
5. Aldashev A., Álimhanov J. Qazaqtyń halyq medısınasynyń qupıasy. - Almaty: Qazaqstan, 1992.
6. Shormanov T. «Dárilik ósimdikter». - Almaty: Qazaqstan, 1975.

---