InfoHub Logo

Jeti sanynyń qasıettiligi
Kirispe
«HHİ ǵasyrda bilimin damyta almaǵan eldiń tyǵyryqqa tireleri anyq» dep Elbasynyń halyqqa arnaǵan joldaýynda atap kórsetilgendeı, urpaǵy bilimsiz eldiń keleshegi de bulyńǵyr ekeni barshaǵa aıan. Árbir memleket, árbir ult óz ókiliniń bilimi men boıyndaǵy erekshe qasıetteri, talanty men daryndylyǵy, ózgelerden erekshe tabıǵı qabileti arqyly bıikterden kórinip, basqalarǵa qarǵanda oq boıy ozyq turatynymen baǵalanady. Óz ultynyń salt - sanasy men ata - babasynan kele jatqan dástúrin boıyna ana sútimen, áke qanymen sińirgen biz keleshekt urpaq osy zaman talabyna saı bilimmen qarýlansaq, el keleshegi eńseli, mártebesi bıik, armany asqaq, eldiń mereıi ústem bolmaq.
3, 4, 5, 6, 7, sandarynyń qadir - qasıetin bile otyryp, árbir san jaıly oı tolǵanysyn týdyrý, bilimge qushtarlyqty oıatady. 1001 – dańqy shyqqan Sheherızada sany. Bul sannyń ereksheligi nede?

Qazaq halqynyń kıeli sandaryn oqı otyryp, sandar men olardyń syrlaryn tereń uǵyný arqyly óz boıymyzǵa sińirip, ári qaraı damytamyz. Al osy kıeli sandar jaı sandar qatarynan da oryn alady. Kıeli sandar sıaqty jaı sandardyń da eń mańyzdysyn, eń qyzyqtysyn qatar qoıa otyryp, sheshilmegen problemalardy kórsettik.

Bizdi jan – jaqtan sandar qorshaıdy. Olar bizge barlyq jerde qajet. Biz sandar arqyly sanap qana qoımaımyz, biz olarmen sanaımyz. Sandarsyz biz ýaqytty da, kúndi de belgileı almas edik, sandarsyz biz zattardy satyp ala almaımyz, ózimizde bar nárseni qaıta sanaı almaımyz nemese bizge taǵy da qansha qajet ekeni týraly da aıta almaımyz. Sondyqtan sandardy oılap tabý qajet boldy. Olardyń shyǵý tarıhy óte shytyrman jáne biz qazirgi kezde paıdalanyp júrgen qarapaıym júıege kelý úshin adamdarǵa birshama uzaq ýaqyt qajet boldy. Qazir sandar bizge barlyq jerde jáne árqashan qajet. Bizdiń álem sandarsyz qalaı bolar edi, sony kózińizge elestetip kórińizshi..

1. Negizgi bólim
1. 1. Sandar qalaı paıda boldy?
Biz zertteý jumysymymdy sandardyń shyǵý tarıhynan bastaımyn. Adamdar qalaı sanaı bastaǵan? Adamdar sanaı bastaǵan kezde, sirá, sanaý úshin qol saýsaqtaryn paıdalanǵan bolýy kerek. Barlyq adamdarda on saýsaqtan bolǵandyqtan, ondyqtarmen sanaý yńǵaıly bolǵan. Bizdiń qazirgi zamanǵy sanaýdyń ondyq júıesi osylaı týyndaǵan. Adamzat balasy sandardyń ataýyn oılap tapqanǵa deıin saýsaqtar esepteýdiń eń qolaıly tásilin tabýǵa kómektesken. Sen birdeńe sanaý kezinde saýsaqtaryńdy paıdalansań, eshqashan da jańylyspaısyń. Saýsaqtaryńa qarap – aq, sandardy atamastan olardy kóz aldyńa elestete alasyń. Saýsaqtar men sandar arasyndaǵy baılanys kóne zamandardan beri bar. Tipti qazir de biz «digit - san» sózin paıdalanamyz, ol «saýsaq» degen uǵymdy bildiredi. Biz dene músheleriniń kómegimen sanaı alamyz. Jańa Gvıneıadaǵy Papýa araldaryndaǵy taıpalar da sanaýdyń kem degende 900 ártúrli júıesi bar. Kóptegen taıpalar saýsaqtarymen sanaıdy, biraq ondyq júıeni paıdalanbaıdy. Bir taıpa qol saýsaqtarynan keıin aıaq bashpaılaryn sanaıdy.

Júz myńdaǵan jyldar boıy adamdarǵa tek saýsaqtarmen sanaýdyń ózi – aq jetkilikti bolyp keldi. Biraq osydan 6000 jyldaı buryn dúnıe ózgerdi. Taıaý Shyǵysta turatyn halyq mal sharýashylyǵymen jáne eginshilikpen aınalysa bastady da, olar fermerlerge aınaldy. Mal sharýashylyǵymen jáne eginshilikpen aınalysa bastaǵan adamdar bazarda saýda jasaýǵa kiristi. Olarǵa qoldarynda qansha nárseniń bar ekenin, qanshasyn satqanyn nemese satyp alǵanyn naqty bilý kerek boldy, áıtpese adamdar birin – biri aldaýy múmkin edi. Sondyqtan fermerler jazba jasap otyrdy, ol úshin aǵash taıaqtarǵa nemese súıekterge ketikter túsirdi nemese jipterge túıinder baılady. Irakta ózen balshyǵynyń dymqyl kesegine belgiler jasap otyrdy. Dymqyl kesek kúnge kepken kezde, ondaǵy jazbalar uzaq saqtalatyn edi.