InfoHub Logo

Qońyr kúz. Alataý bókterindegi aǵashtardyń japyraǵy endi-endi sarǵaıyp, qyzaryp, jasyl jelekpen aralasa túrli túske bólenip turǵan. Sol bókterdiń birinde, alma baǵynyń shetindegi eki daraqtyń naǵyz kemeline kelgen kezi edi. Onyń bireýi Aport ta, ekinshisi jabaıy Sıvers almasy bolatyn. Ekeýiniń de boıyndaǵy almalar kókjasyl, alqyzyl túske malynyp, aınala tóńirekke hosh ıisterin jaıyp, «bizdi kórip qalyńdar» degendeı alystan kóz tartatyn. Almalary pisip-tolysqan qos daraq kóńilderi jaılanyp, jaıymen esken erke samalmen terbelip, óz ara áńgime-dúken quryp turǵan. Kenet olardyń áńgimelerin saı jaqtan jylap-eńirep, súrinip-qabynyp kelgen Alma shybyǵynyń daýsy buzdy.

— Óı, ne boldy? — dedi Aport qyzynyń kók shybyqty, jasyl japyraqty «shashynan» sıpalap, — Qurbylaryńmen taǵy kelispeı qaldyńba?

— Iá! — dedi Alma óksigin basa almaı solyqtap. — Qurbylarym — Órik, Alqory, Shıe úsheýi meni jabyla mazaqtap, keketýmen boldy. «Seniń atyńdy nege «Alma» dep qoıǵanyn bilesiń be? Seniń jemisińdi adamdar da, jan-janýarlar da «almasyn, jemesin, tatyp almasyn» dep, «Alma» qoıǵan. Sendeı ájetke jaramsyz qurbyny biz de kerek qylmaımyz», dep, menen teris aınaldy.

Alma «I-ı-ı»-deptaǵy eńireı bastap edi:

— Qoı, qyzym, — dep Aport anasy basý aıtty. — Olardyń aıtqanynyń bári beker sóz.

— Iá, beker sóz, — dedi Sıvers te ony qostap. — Degenimen, eger tyńdaıtyn bolsań, onyń ózinshe tereń de qıal-ǵajaıyp tarıhy bar. Tyńdaısyń ba?

— Árıne, tyńdaımyn!

— Onda áńgime bylaı. Ǵalymdardyń aıtýynsha, biz jer betinde elý mıllıon jyldan beri ósip kele jatyrmyz. Al odan buryn bizdiń daraqtarymyz jumaq áleminde jaıqalǵan eken. Sol tusta jer betindegi adamzattyń túp-tegi, alǵashqy Ata-anasy — Adam ata men Haýa ana da jumaqta ómir súrgen eken. Jyl, ǵasyr, ýaqyt sanamaı uzaq ta baqytty ǵumyr keshken. Jumaq bolǵan soń, ne ishem, ne kıem demeı, alańsyz, qamsyz dáýren qurǵan. Degenimen ol jaqta İbilis te kezip júretin bolsa kerek. Sol malǵun Adam ata men Haýa ananyń bul ádemi turmystaryn kóre almaı, qatty qyzǵanyp, olardy azǵyrýdyń amal-áreketin izdeıdi. Birde Haýa ananyń alma aǵashynyń  túbinde onyń hosh ıisti, qyp-qyzyl kóz jaýyn alǵan jemisterine súısinip, qyzyǵa qarap turǵanyn kóredi de, janyna jetip barady. Sol jerde ol jylanǵa aınalady da, olardyń iship-jeýge tyıym salynǵanyn bile tura aǵashtyń butaqtaryna órmelep shyǵyp:

— Ys-s. . . Ymm, qandaı tátti jemister, jep kórshi, úzip alyp jep kórshi, — dep azǵyrady.

Onsyz da esi ketip, tamsanyp turǵan Haýa ana jylan sózine arbalyp, qolyn soza beredi.

Haýa ananyń azǵyrýǵa ergenin baıqaǵan Jemis aǵashy qatty qobaljyp, ony toqtatpaq bolyp:

— Al-ma, al-ma! — dep qalaı tilge kelip ótingenin bilmeı qalady. Biraq Haýa ana onyń bul sózin jemistiń aty dep uǵyp, bir jemisti úzip alady da, alaqanyna salyp, «Alma» dep súısine tamashalap, sol arada «qyrsh-qyrsh» etkizip jep qoıady. Sóıtip, baıqaýsyzda iship-jeýge tyıymsalynǵan jumaq tártibi buzylady.

Bul jónsiz áreketti estigen Jaratýshy ıemiz qatty qaharlanyp, Adam ata men Haýa anany jumaqtan qýyp, Jerge aıdap aparady. Olarmen birge alma aǵashyn da jer aýdarady. Mine, sodan beri biz taý baýraıyndaǵy osy óńirde taralyp ósetin bolyppyz. Sol atamzamannan beri adamzat balasy, jan-janýarlar da bizdiń jemisterimizdi talǵap jep, ózekterine arqaý etip keledi.

Mine, solaı, balam, biz jumaqtan túsken, adamzat balasyna sol jumaqty eske salatyn qasıetti aǵashtyń birimiz. Al, qurbylaryń bul ańyzdy durys túsinbegen ǵoı, shamasy, — dep jyly kúlimsiredi.

— Ala-qaı! — qolyn shapattaı qýandy Alma aǵashy. — Biz jumaqtan kelgen qasıetti aǵashpyz! Qyzyqeken! Taǵy, taǵy aıtyńdarshy! — dep, ekeýine qıyla kezek qarady. — Taǵy da qyzyq áńgimeestigim keledi!

— Bul apań jabaıy alma — Sıvers aǵashy, — dep órbitti endiáńgimeni sheshesi Aport. — Biz osy aǵashtan taraǵan mádenı tuqymdastarǵa jatsaq,   bul apań sonaý álimsaqtan beri jabaıy túrde ósip-órkendep, tek osy ólkelerde, ıaǵnı, İle, Jońǵar Alataýy, Tarbaǵataı, Qarataý bókterlerinde ǵana orman-toǵaı bolyp shoqtanyp ósedi. Al Jer júziniń basqa óńirlerinde biz sıaqty mádenı suryptar bolmasa, jabaıy túrde basqa esh jerde kezdespeıdi. Sondyqtan Sıvers almasyn dúnıe júziniń ǵalymdary almalardyń Anasy, gendik qory dep óte joǵary baǵalaıdy.

— Gendik qor degen ne?

— Álginde aıttym ǵoı, almalardyń túpki Anasy dep. Biz sıaqty mádenı tuqymdardyń  jer júzinde 6myńnan astam suryby bar eken. Olardyń bári de ýaqyt óte kele, tabıǵat pen ekologıanyń, hımıkattar men dárilerdiń, aýrýlardyń áserinen tuqymy azyp, quryp ketýi múmkin. Al, Sıvers apań sıaqty jabaıy almalar tabıǵı túrde óz-ózin jańartyp, jaqsartyp, jetildirip otyrady. Ystyqqa shydamdy, sýyqqa tózimdi, onyń ústine almanyń jańa suryptaryn alýǵa, mádenı almalardy jańartyp, jańǵyrtyp otyrýǵa óte  qolaıly. Jalpy, jańa suryptar alý úshin býdandastyrý maqsatynda bizdiń Sıverske qyzyǵyp, «quda túsip» júrgen elder kóp.

— Ol jurttar nege bizdegi jabaıy kóshetterdi óz elderine aparyp otyrǵyzbaıdy?

— Talaıy óz elderine aparyp otyrǵyzǵan, biraq eshqaısysy jersinbegen, óspeı qýrap qala bergen. Bizdiń Sıverstiń otanshyldyǵyn sodan bile bergin.

— Áı, qurbym, sen meni qatty maqtap kettiń. Shyntýaıtyna kelgende, óziń de otanshylsyń, ózge jurttar bizdegideı aportty óz jerlerinde qansha baptasa da ósire almaı keledi ǵoı. Olar qatty qyzyǵatyndaı, álgi 6 myńnan astam suryptyń ishindegi eń eregi de óziń emessiń be. Balanyń basyndaı iri jemisteriń, kózdiń jaýyn alatyn alqyzyl túsiń, muryn jarǵan jupar ıisiń, til úıirer tátti de súıkimdi dámińniń ózi qandaı keremet! Germanıa, Fransıa, Ulybrıtanıa, Vengrıa, Reseı syndy halyqaralyq kórmelerde jemisteriń árdaıym altynnan alqa taǵyp, álemdik dárejedegi eń jaqsy degen ataqty da alǵan seniń jemisteriń emes pe.

— O-o, qandaı ǵaja-ap! — dep Alma shydaı almaı sheshesine súısine qarady. — Anashym meniń, sen týraly da qyzyq áńgimeler kóp eken ǵoı! Ý-ý-ı! — dep dińinen qapsyra qushaqtaı aldy

— Umytyp barady ekem, myna bir qyzyq jaı esime sap etip túskeni, — dep oǵan meıirlene, kúlimdeı qaraǵan Sıvers sózin qaıta jalǵady. — 1913 jyly Reseı ımperıasyn 300 jyl boıy bılep kelgen Romanovtardyń patsha áýleti osy mereıtoıdyń qurmetine ulan-asyr toı jasaıdy. Álemdik kólemde ótip jatqan bul toıǵa qazaq dalasynan qyryq shaqty adam shaqyrylǵan eken. Olar toıǵa ár túrli syı-tartýmen birge bizdiń Alataýdyń da aportyn alyp barady. Olardyń ár qaısysynyń salmaǵy 1200 — 1300 gramnan shyqqan edi! Toıǵa jınalǵan qaýym sol jerde ólshep kórip, bizdiń Aportqa tań qalysady! Nebári 300 gramnyń aınalasyndaǵy ózderiniń «Antonovka» sıaqty almalaryn ǵana kórip júrgen jurt rıza bolǵany sonshalyq: «Muny bizdiń patshaıymnyń qurmetine «Aleksandra» dep ataıyq! » deıdi tabanda. . . Mine, bizdiń áýlettiń atyn asqaqtatyp júrgen Aporttyń osyndaı keremetterine qalaı tamsanbassyń!

— Asyra maqtady dep osyny aıtady.

— Qalaı maqtasam da qany tamǵan shyndyqty aıtyp otyrmyn emes pe! . .

— Al maǵan munyń bári óte ǵajaıyp, áıbat áńgimeler! ! ! Al, apalar, aıtyńdarshy, sonaý tómende  saıdyń tasyndaı bolyp aǵarańdap jatqan qalanyń atyn nege Almaty  qoıǵan? Ol da bizge baılanysty ma! ? — dep, Almanyń kózi kúndeı jarqyrap jaınap ketti.

— Onyń jóni bylaı, — dep áńgimeniń kezegin Aport aldy. — Bizdiń osylaı aport bolyp dáýren súrip júrgenimiz beriden, ıaǵnı, HİH ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynan bastalady ǵoı. Al, Sıverstiń álemdi aýzyna qaratyp dúrkirep júrgenine myńdaǵan jyldar kýá. Kúni keshe qalanyń tarıhı jerlerin qazyp júrgen arheolog degen ǵalymdar kóne mys teńgelerdi taýyp alypty. Sol teńgelerdi myń jyl buryn osy qalanyń ózinen basyp shyǵarypty. Onyń betindegi arabsha jazý «Almatý» dep oqylypty. Iaǵnı, qala myń jyldan asa ýaqyttan beri Almaty dep atalyp kele jatyr degen sóz. Sol ýaqyttan beri bul qala almasymen dańqy shyǵyp, osylaı atalsa kerek. Kóne zamandardan beri dáýirlep turǵan Uly Jibek joly arqyly Alataýdyń almalary álemge taralyp, bul qala almanyń Atasy atansa kerek. Sodan da búgingi Almatynyń rámizinde Alma gúli beınelengen.

— So-laı, — dedi Sıvers te únsiz qala almaı. — Almatynyń atyn shyǵarǵan aport desek, aporttyń atyn asqaqtatqan Almaty ekendigi aıtpasa da belgili. Beınelep aıtqanda, Almaty men aport egiz uǵymǵa aınalǵan!

— Iá — á! . . — dep tamsandy Alma. — Ekeýińniń keremet qyzyqty áńgimelerińnen kóp nársege qanyqtym ǵoı! Jumaqtan túsken jemis. . . Dúnıe júzin tań qaldyrǵan Aport. . . Sıvers — almalardyń Anasy. . . Almalardyń Atasy. . . Almaty men aport egiz. . . — dep qıalǵa berilip turdy da, áserlengeni sondaı:

Alma aǵashtyń gúlindeı-aý,

Tekemettiń túrindeı-aý! . . — dep ándetip, shyr kóbelek aınalyp bıleı jóneldi.

---