InfoHub Logo

ROMAN

I

Aqyra týǵan aqpannyń ekpini doly jelge án salǵyzyp, bozǵylt aspandy qara sur bulttarmen qaptaı qoıdy.

Aqpan aqyrdy...

Jel eńireı umtylyp, aspandaǵy bulttardy seńdeı aǵyzyp, kerýendeı kemipip, áldeqaıda — alysqa áketip barady.

En dalanyń betin búrkegen maqtadaı qardyń úlpegi "jel damyl taptyrmady, men de kóshemin» degendeı bolyp, keıde eńirep, keıde aıbyndanyp ysqyryp, jelden soqqy kórip joǵary ytqyıdy.

Boran kóterilgen saıyn jeldiń yli ózgerip, ekpini qúsheıip, ash bópi qusap ulıdy. Jaıqalǵan japyraqtardan adyra qalyp, qıqy-shoıqy bolyp turǵan qaıyń aǵashtary, butaqtary tyrbıyp, quldyrap turǵan boılarymen, kúshti boranǵa qosylyp ókiredi.

Qaıyń aralaı ósken ór kókirek qaraǵaılar anda-sanda bastaryn bip shulǵyp qalyp, ulyǵan jel-boranǵa keýde tosyp, kezek kútken batyr tárizdenedi.

Jel ulıdy, qalyń orman ókiredi.

Qapa sur bulttar aspan sharyqtap, túksıip, bipin-biri qýalap aıdap barady.

Qulaǵy qalqıǵan, quıryǵy sholtıǵan badyraq kóz qoıandar sekektep, bip qýystan bir qýysqa, bip aǵashtan-bir aǵashqa kelip qonyp júr.

Áldeneshe kúnderden bepi qorek taba almastan, tilderin salaqtatyp, tentirep júrgen kókjal qasqyrlar da, kóringen tóbeshikterge shoqıyp otyra qalyp, súıir qara tumsyqtaryn joǵary shúıirip, qardy uıytqyta ceppip, kókke qarap ulıdy.

Qasqyrlar ulıdy, jel de ulıdy...

Sibirdiń bip kezderdegi ashýly qysy, mine, osyndaı edi...

II

Qalalyq polısıa bastyǵy Grıgorıı Medvedevtiń bul jeksenbide «kataıtsaǵa» jekken qos qara jorǵasy búgingi tamashalaǵan jurttyń barlyǵyn da tań qaldyrdy.

Úlken kósheniń eki jaq boıynda jurt sımaı turdy. Munda barlyǵy da bar. Kókshil sheneldi, altyn, kúmis pagonnyń, qabaǵynan qar jaýǵan chınovnıkter de, jandarm ofıserleri de, kazak-orys bastyqtary da, eki tyshqan jaǵaly tıin ishikti áıelder de, boıjetkender de, túlki tondy, buıra bópikti qazaq, noǵaı, orys baılary da, saýdagerleri de bar. Usaq zavodtyń jumysshylary da, qalanyń kedeıleri de, aýyl-aýyldan qalaǵa sybtak, teri-tersek, shóp, otyn, jún-jurqa ákelgen qazaqtar da bar. Bala da, shaǵa da bar. Jik-jik bolyp tur.

Sóıtken samsaǵan halyqtyń ishinde, jańa ǵana tiktirip kıgen qyzyl maqpal tysty tymaǵyn basynan asyra kóterip, aıǵaılap, typyrshyp qalyp turǵan dembelshe bip qara bujyr jigit kórindi. Aıaǵyna kıgen bastama kónetoz etikshe, túte-túte bolǵan baıpaǵynyń qonyshyna, ústindegi qoldan ılegen qaýdyr sary tonyna qaraǵanda, bul jigittiń ne bip qunsyz baıdyń myrzasy ekendigin, ne bıylǵy jyly bip tymaqqa jaryǵan kedeıdiń balasy ekendigin eske túcipedi. Eki kózi tecireıip, tabanymen qardy túıgishtep, shapqan, jorǵalaǵan attardyń tuıaǵynan kózin almaı, ushyp kete jazdap turdy.

Qasynda turǵan qazaqtaryń bipeyi:

— Apyrmaı! Mynaý baıǵus birdeńege soq bolar ma eken? Anaý qos jorǵalardyń tuıaǵy damyl taptyrmaı tur-aý! — dep, mańaıdaǵylarǵa qarap ezý tartty.

Qapa jorǵalardyń artynan ilecip, jalǵyz tory jorǵamen qalanyń jaqsy at ustaǵan noǵaı «Sháriptiń Shákipi» degen bipey ótti. Halyq oǵan da tańdandy.

Qaz daýystylaý kelgen uzyn boıly sary qazaq túlki tymaqty qara jigitke jaqyndaı túsip:

— Shirkin, qara jorǵalardyń júrisi-aı! Paı-paı-paı! Júrisine kóz ilespeıdi! — dedi de, jaýyrynǵa qaǵyp qoıdy.

— Bizdiń qolǵa túser me edi... Aq kóbigin shubyrtar edik! — dedi anadaı turǵan bipeyi.

— Táıir, tory sholaǵyńdy baptap ustap, endi jorǵasy qalyp pa? — dedi sary jigit.

Arǵy atań Baısal baıdan bepi jóndi mal bitip kórmegen qý suǵanaq edi, endi saǵan jorǵa qaıdan bitedi? — dedi, keıindeý turǵan býryl saqaldy bip shal, kúrkildeı bepip.

Qapa jigit eshqaısysyna qaraǵan joq. Qara jorǵa qarsy aldyńnan ótken saıyn, tymaǵyn basynan asyra bylǵap, qıqý salyp qalyp turdy.

Kún tómen syrǵanap, qalanyń bıik úıleriniń syrtynda, qyzara bórtip, shoqtaı jaınap tur. Kósheniń keıbir buryshtaryndaǵy fonar ornatqan baǵanalardyń qasyna fonar jaǵýshylar kelip, joǵarydan fonardy buryn túsirip, maı quıyp, jaǵýǵa qamdanysty.

Birneshe pet olaı bulaı jeldirtip ótken kezinde túlki tymaǵyn bylǵap qalyp turǵan qara jigitke qarap Medvedev betin tyrjıtty, qabaǵyn túksıtip jerge túkipip qalyp otyrdy.

Qoc qara jorǵanyń artynan, qalaı ótse de ilese jelip otyrǵan úsh qula at edi. Úsh qulany jekken kasheva shanada kilemdi syrtyna qaıyryp tastap, Medvedevtiń áıeli, bala-shaǵasy otyr.

"Ardaqy tóreniń» megejin-bóltirikterin keshe de domalatyp almaıyn degen kisishe, aldy artyna jaltaqtap, shananyń aldynda at ustap Naımanbaı otyr.

Medvedev: «Qos qara jorǵany ózim bip júrgizip kóreıin, áıtpese sen skotına kırgız, júrisimnen jańyldyrasyń. Bala-shaǵanyń mingen shanasyna otyr. Baıqa! Qulatyp alsań, morjańdy byt-shyt qylamyn!» — degennen keıin Naımanbaı búgin úsh qulanyn, bojysyn ustap edi.

Qara jorǵa álden ýaqytta yzǵytyp kelip, qazaqtar turǵan buryshqa jeter-jetpeste, typ toqtaı qaldym. Gorodovoıdyń bipi, Medvedevtiń qasyna dereý jetip kelip, qolyn kótepip tura qaldy. Medvedev qoıý murtyn qorazdana sıpap, gorodovoıǵa kijine qarap, shananyń ústinde otyryp tepkilenip:

— Sen, moshennık, gorodovoımysyń? — dedi gorodovoıǵa.

— Tak tochno, taqsyr... Gor-radovoı, — dedi qarnyn shertıtip turyp gorodovoı.

— Ne qarap tursyń, svoloch!

— Kó-kó... kósheni, taqsyr.

— Qashan qaradyń, aqymaq?

— Bú-bú... búgin, taqsyr.

Naımanbaı troıkeni aıdap jeldirtip óte shyqty. Shanada otyrǵan qatyn, bala-shaǵa qaraı-qaraı etti.

Gorodovoıdyń kózi jymyńdady. Mas kisideı sendeldi, epni búlkil qaǵyp qoıa berdi.

— Sen ıtsiń, gorodovoı emessiń! — dedi Medvedev.

— Tak tochno, taqsyr, — dedi gorodovoı.

— Áne, qarashy! Skotına kırgız bópigin bylǵap ápi úpiktipip, ápi nachalstvony mazaq qylyp tur. Sen ony nege kórmeısiń, kanalá!

— Kóremin, taqsyr.

— Qashan kóresiń?

— Qazir kóremin, taqsyr.

— Jónel jyldam! Marsh!

Medvedev sol sózdi aıtyp, atty bip salyp, qos jorǵany terbetip kete bardy. Ol kózden joǵalǵansha, gorodovoı kótergen qolyn tómen túcipgen joq. Qaqqan qazyq qusap ańyraıyp turyp qaldy.

Kósheniń jıegindegi syrǵanaq teyip júrgen balalar, kósheniń ortasynda qol kóterip qaqıyp turǵan «tártipshini» túrlishe sózben mazaq qyp barady.

— Gospodın gorodovoı, qarnyń ócip barady, jarylmasyn.

— Áı... áı!.. Al, at basty!

Sóıdegende-aq gorodovoı selk etip, qolyn tómen túcipip, eki ókshesin sart etkizip, jalt buryldy.

«Tártipshi» sabaz taýyqtardyń qorazy qusap, aıaǵyn ipi-ipi attap qazaqtarǵa taman kele jatyr. Muny baıqaǵan adam joq. Jalǵyz-aq manaǵy balalar ǵana izinshe qarap, mazaqtap kúlisip qaldy.

Gorodovoı jeter-jetpeste, manaǵy qara jigit jeldirtip ótip bara jatqan shanalylarǵa qarap, ótip ketkenshe tymaǵyn basynan asyra bylǵap qıqý sala berdi. Gorodovoıdy eshqaısysy baıqaǵan joq. Gorodovoıdyń oǵan kózi tústi. Kózin jypyq-jypyq etkizdi. Upy mysyqsha eńkeıip kelip, tymaq bylǵap turǵan qara jigittiń bileginen shap bepip ustaı alyp edi, jalt buryldy:

— Óı, qoıa ber! — dedi sheginshekteı bepip.

— Nachalstvony sen nege mazaq qylasyń, aqymaq?− dedi gorodovoı.

- Oı, mynaý ne deıdi? — dep qara jigit qasyndaǵylaryna qarady.

Ne degenin estigen adam joq, gorodovoıdyń ekpinin kóre sala mańaıyndaǵylardyń kóbi shetke serpilip edi.

— Áı, aǵataılar−aý! Myna nememen sóılesińdershi? Meniń qolymnan nege ustap tur? Qarańdarshy? — dedi qara jigit tóńiregindegilerge qarap.

— Nachalstvony mazaq qyldyń, atyn úrkittiń... Davaı malaqaıdy! — dep gorodovoı malaqaıǵa jabysty.

— E, nege beremin?

— Davaı, skotına, arda, svoloch, kırgız.

— Joq, ne davaı! Meniki emes...

— Meniki neznaıt. Davaı! Atý, katalochkege júr!

— Barmaımyn da, bermeımin de... aýlaq júr, óziń! Osy ne qyl dep tur ózi? — dep jan-jaǵyna qaranyp edi, túte-túte jaman tulyp kıgen búkip shaldan basqa tanys eshbip adam kórinbedi.

Jaqsy kıim kıgen myrzalar, kógendeýli qoı qusap, ekeý-úsheý bop aǵylysqan qalanyń toǵyshar-obyvatelderi, tymaqqa talasqan qazaqty kekete kúlip ótip barady.

Búkir shal «áne-mine» dep gorodovoıdyń qasyna jaqyndaı bepip edi, gorodovoı qylyshtyń syrtymen upyp, qýyp jiberdi.

— Sol qurǵyr tymaqty surap tur ǵoı! Bershi! Bastan qulaq sadaǵa! Bepshi, — dedi, keıin baryp cúmireıip turǵan búkip shal.

Gorodovoı tymaqty qolyna qysyp, judyryqty bulǵańdatyp kete bardy. Qara jigit eki qulaǵyn ýqalap tóbesin sıpalap qala berdi.

Kósheniń fonarlary tegic jaǵylǵan, úı-úıdiń shamdary da terezelerden qyltıyp kórine bastady.

Batqan kúnniń qyzara bórtken alaby, aqyryndap-aqyryndap qara kúreńdenip, usaq-usaq bulttar ertken qorǵasyn sıaqtanyp turǵan aspan-kóktiń betin, joǵary órlep búrkep barady.

Kóshedegi jurttyń birtindep azaıa bastaǵan kezdepi edi.

At jeldirgen úlken kósheniń bip jaq jıegimen júrip bara jatyp, eki qulaǵyn álsin-álsin ýqalaǵan qara jigit bip fonardyń jaryǵynda qońyraýy syldyrlap, aıańdap bara jatqan troıka atty kórdi. Troıkanyń shanasyndaǵy aq tyshqan jaǵany, tıyn ishikti, qara qalpaqty, basyndaǵy qyzyl maqpal tysty tymaqty kórdi.

Qara jigit tymaǵyn tanydy.

— Anaý meniń tymaǵym ǵoı! — dedi qasyndaǵy búkir shalǵa.

— Káne, — dep búkir shal burylyp qaraǵansha, troıka at óte shyqty.

— Qap! Kóre almaı qaldyńyz-aý! Áı, ıttiń ǵana balalary, tymaǵymdy ıttiń basyna kıgizgeni neci?! — dedi óz-ózine qara jigit.

Búkir shalmen ekeyi, páter túsken úılerge jetkenshe bip-bipine sóz qatqan joq. Álden ýaqytta qaqpasynyń aldy men qorasynyń ishi shóp, otyn, teri−tersek, artqan shanalarmen lyq tolyp turǵan tápeltek ecki bip aǵash úı kórindi.

Qara jigit sol úıdiń qaqpasynyń aldyna jete bepip, sarǵaıǵan eki qulaǵyn ýqalap syrt buryldy.

— Ata, álgi ıt meniń tymaǵymdy ne qylmaısyń dep aldy? Túsindińiz be? — dedi shalǵa.

Búkir shal on-on bes adymdaı jerde teńsele basyp, taltańdap kele jatyr edi.

— Ne deısiń? — dedi, basyn joǵary kóterip alyp qara jigitke.

— Álgi ıtti aıtam-aý?

— E, anaý ma?

— Ia, tymaǵymdy nege aldy osy?

— E, shyraǵym-aı, nege aldy deriń bar ma? Ańǵal kózdi, ańqaý halyqpyz ǵoı!.. Ne kórmeı kelemiz? Aı, shirkin-aı! — dedi búkir shal, tómen qarap aýyr kúrcinip.

Qalashy túcipgen úı — eki bólmeli tópgi úıde bes jany bar úı ıeci Salaqı abzı jatady. Qalǵan bip bólme qalashylar úshin arnalǵan. Eki bólmeniń ekeýinde de úı jasaýynan kózge túserlik dáneńe joq. Úı ıeci jatatyn bólmede aǵash kerýet ústinde búkteyli eski kórpesheler. Ecki kip-kip jastyqtar. Ortada tórt buryshty bıik ústel, jaǵalaı synǵan, búlingen oryndyqtar. Otyra ketseń, jalpıa túsedi. Tór jaq qabyrǵadan synǵan, beti teńbil-teńbil ecki aına, saýyt-saba jınastyrǵan shkaf. Edende qyryq quraý ecki kilem. As úıdiń edeninde shóp tóselgen, ústi túte-túte kıiz.

Dalaǵa shyǵatyn úıde as pisiriletin bolǵandyqtan úıdiń ishi bý, tútin. Ecik ashylsa, daladaǵy sýyq batpandap kiredi.

Qara jigit mana shaı isherde bastaǵan áńgimesin jańa taýysty. Sondaǵy áńgime ǵyp otyrǵany: «kataıtsa» kúngi kóshedegi yǵy-jyǵy kóp halyq, shabysty, jelisti attar, ásirese qos jorǵa.

— Buryn qalaǵa kelip kórmep pe ediń? — dedi úıdiń bip jaq buryshynda janbastap jatqan bóten eldiń bir qalashysy.

— Kelip kórip otyrǵanym osy. Qala tursyn, sonaý óz aýylymyzdan on-on bes shaqyrym otyrǵan orys poselkesine de barǵanym joq. Bar kórgenim — kisi qolynda jalshylyq, jer jyrtý, egin egý, mal baǵý, qora-qopsy bútindeý,- dedi qara jigit.

Salaqı aǵaıdyń áıeli Bádirnısa jeńgeı qazan qaınatyp, astyń kóbigin alyp, ot basynda júr edi. Qazannyń qaqpaǵyn kótergen saıyn, astyń býy burqyrap, tóbege soǵylady. Daladan kirip kelgen adamǵa úıdiń ishindegi adam kórinbeıdi, dabyr ǵana estiledi.

— Qalańdy kórgenim bylaı tursyn, jańa tiktirip kıgen qyzyl maqpal tysty tymaǵymnan aıryldym, — dedi qara jigit.

— E, ne ǵyp?

Tymaqtan qalaısha aırylǵandyǵyn, eki qulaǵyn álsin-álsin ýqalap úıge qalaısha qaıtqandyǵyn, tymaqty eń aıaǵynda kimniń basynan kórgendigin áńgime etip berdi. Dabyr kúsheıdi. Árkim ár jaqtan kımelep, tymaqty sóz ǵyp ketti.

— Óı, atama olardy! Bul... Bul gorodovoı degeniń — buzylǵan ıt.

— Jalǵyz gorodovoı ǵana emes-aý, odan joǵarylar da...

— Sol ıtter emes pe, túneý kúni qalaǵa ákelgen birneshe qoıdyń stagin «pechat basqyzbapsyń» dep áýre qylyp... katalachkaǵa súırep... Aıaǵynda áreń qutylǵam.

— Kóringen bireýi dikeńdeıdi.

Peshtiń qasynda júrgen Bádirnısa jeńgeı de qosyla ketti. Qalanyń nadzıratel, gorodovoılarynan o da zarlandy. Kóshege qar tókkizbeıtindigin, para suraıtyndyǵyn, úıine túsken qalashylarǵa damyl bermeıtindigin, «zakonnaıa» tys shtraf salatyndyqtaryn, katalachkamen qorqytatyndaryn, tizbektep aıtty kelip:

— Qahar soqqan abyraliniki shýl endi, ashaý, kishi qanyn ishý, laǵnátlar!.. Áli, mine, kórshi qorada páter tura turǵan Maqsut ıshimli raboshyny úıinen ústiráp shyǵaryp, ıt ornyna soıdylar, kóshege qar tókkónsin dep. Bir jumǵa balnısa ıatyp shyqty. Tıri zavodynda ishlı turǵan edi, miskin qatyn, balalary bir jumǵa ash otyrdylar. Kórshi tırádágilár giná musylmandyq sharapattıná ash kirtip, balnısa ıatqan. Maqsutniń qatyn-balalaryn toıdyryp turdy. Qoıyńyz endi, bý qahar soqqan gorodovoılaryn da, názárá-tilárin de, taǵy állá nılárin!.. Raboshy dısá, sháshlári ýrá tura, kózlári shaqmaq qatli bola, — dep qoıdy, astyń betin sapyryp alyp. Bul jerde qarǵystyń, zardyń kóbi nadzıratel, gorodovoılarǵa ǵana tógildi. Qalanyń basyna minip otyrǵan jandarmdar, polısıa nachalnıkteri, chınovnıkter, ofıser-atamandar, aýyzdaryna túspedi. Óıtkeni, bular joǵarǵy orynda otyrǵan patshadan bylaıǵysyn ákim dep uǵynatyn. «Kókte qudaı, jerde patsha» degen qarańǵy oıdy ǵana biletin.

Qazandaǵy as áldeqashan túsirilip, iship, jelingen. Qalashylar birtindep dalaǵa shyǵyp, kólikterin jaılasyp keldi. Kishkentaı ǵana sham joǵarǵy peshtiń bir jaǵasynda qyltıyp janyp tur. Bádirnısa ydys aıaqtardy saldyrlatyp, qazandaǵy jyly, sýǵa salyp, tazalap, as úıdegi sharýasyn bitirip, ishkergi úıge kirdi.

Basy jastyqqa tıgen qalashylardyń bireýi qoryldaı tústi. Jalǵyz qara jigit qana oıaý otyr. Onyń kózine áldeneler elestedi. Ol áldenelerdi oılandy.

«Tymaq?!.. Ol kimdiki? Meniki, joq meniki emes, kisiniki. Qalaısha kisiniki bolady?.. Túlkini óz qolymmen soǵyp alǵam... Mingen ushqyr at baıdiki. Baıdyń sal bókse balasyniki... púlis tys qana onyki; tigip bergen — jesir qatyn Qadısha. Joq meniki de emes, baıdyń balasyniki de emes!.. Endi kimdiki? Kim kúshti bolsa soniki. Kim abyroıly, ataqty, dáýletti bolsa soniki. «Mynaý qaýdyr tonǵa túlki tymaq dóp kelmeıdi eken» dep kim kóringen aıtyp júrgen joq pa edi?..

Kishkene, kishkene tura tur!.. Jas jıyrma birde... Segiz-toǵyz jyl jalshy. Ákeni de, shesheni de bilmeımin, bala kúnimde ólgen... Jesir qalǵan apamdy ǵana, Qadıshany ǵana bilemin. Segiz-toǵyz jyl!.. Sonan bergi tapqanym qaıda?.. Meniń óz sharýam, óz dúnıem qaıda? Joq... Endi qalaǵa kelemin. Qala baıyna jaldanamyn. Aqymdy eldegi baıdan túgel alamyn. Túgel! — Qunanshyǵar... Taıynsha, tý qoı... kıim-keshek...»

Qara jigit oıdy aqyryn órshite kelip, kózi kirtińdep, jumyla bergen soń, uıqyǵa erik berdi. Birazdan soń uıqy sabalap, qoryldaǵandarǵa erip kete berdi.

İİİamnyń kózi qysýly. Úıdiń ishi qara kóleńke. Qara jigittiń qasyndaǵy búkir shal keýdesin tyr-tyr qasyp, yńyrsyp, uıqyly-oıaý túrde:

— Atymtaı, daladaǵy attarǵa kózińdi saldyń ba? — dep qasynyp aýnaqshı tústi. Qara jigittiń aty Atymtaı edi.

Shaldyń ol yńyrsyǵanyna uıqydaǵy adamdardyń qoryldarynan basqa jaýap bolǵan joq.

III

Kirpish saraıdyń batys jaq saıyndaǵy jıyrma-otyz shamaly úıler Kirpish saraı atalady. Óıtkeni, kirpish istep shyǵaratyn zavod sol saıda bolatyn.

Kirpish saraı — qalashyǵy ejelden kileń jumysshylardyń, kedeı adamdardyń úılerinen qurastyrylǵan qala. Basynda Dombaı deıtin shaldyń atyndaǵy qala bop júrse de, beri kele jumysshylardyń deni kirpish zavodyndaǵylar bolyp ketkendikten, jurt ony Kirpish saraı atap ketken.

Jebireı taýy deıtin taýdyń bıik jaryn boılap tómen qaraı tússeń-aq, aldyńnan myjyraıǵan kishkentaı-kishkentaı lashyq úıler kezdesedi. Qaı úılerdiń bolsa da beldeýi jerdiń astynda, qur bir-eki áınegi ǵana jerdiń ústine qarap, jyltyrap turady. Tipti keıbireýleriniń áınegi tóbesinen shyǵarylǵan. Syrtynan qaraǵanda, bul úılerde adam turady dep oılaı múmkin emes. Syqyrlap esigi ashylsa, qaraıyp kisi kórinse, sonda ǵana baryp munyń da adam turatyn baspana ekendigin bilesiń.

Biraq joǵarǵy qalada turatyn adamdar Kirpish saraıdyń turǵyndaryn adam qataryna qospaıtyn, «ury-qarynyń uıasy» deıtin. Maldary joǵalsa, shubyryp gorodovoı, nadzıratel ertip Kirpish saraıdaǵy úılerdi tintetin.

Osy sıaqty qaýesetterdiń saldarynan, jalǵyz-jarym adam Kirpish saraı kóshesinen keshke turym júrmeıtin bolyp aldy.

Óıtkeni, Kirpish saraı tóńireginen keıde joǵalǵan mal da, óltirip tastaǵan adam da tabylyp júrdi. Osynyń barlyǵyn da jurt saı astyndaǵy adamdardan kórdi.

Sóıtken Kirpish saraıda, Telegın deıtin orys baıynyń sabyn zavody qasynda, syrtyn qyzyl balshyqpen sylaǵan kishkentaı ǵana bir lashyq úı kórinedi. Aınalasy biletenmen qorshaýly. Bul úıdiń kóshe jaǵynda syǵyraıǵan eki kishkentaı terezesi bar.

Bu — Qylyshtyń úıi.

Qylyshtyń bastapqy áıeli Qanyshtyń baladan qaıtys bolǵanyna eki aıdan asqan. Qanyshtan Qylyshtyń qolynda bir jasar er bala qalyp edi. Ony kútetin Qylyshtyń qoly jumystan bosamaǵandyqtan bala da, Qylysh ta kóp azap shekti. Qylysh tańerteń shyqqannan kún bata bir-aq qaıtady. Ol eki ortada balany kútip, tamaǵyn berip, mezgilinde tárbıe kórsetip otyratyn adam — kórshidegi bir úıdiń kári kempiri Bıbıhanym boldy.

Qylysh ekinshi jar-joldas tapqanǵa deıin Bıbıhanym balany óz sheshesindeı kútip, eń aıaǵy jumysynan aryp-sharshap qaıtqan Qylyshtyń da tamaǵyn ázirlep berip turdy.

— Qylysh, shyraǵym, ana bolmaǵannan keıin balanyń da baby kelmeıdi. Júdep júrgenin kórdiń be?.. Shyraǵym, kóńilińe unaǵan bireýdi al. Tym bolmasa, sábı balanyń kózi ashylsyn. Shirkin-aı! Qanysh marqum qandaı edi!.. Qudaı tek aqyrynyń qaıyryn berip, jalǵyz balańdy tárbıelep, kútip, ósirip, qyzyǵyn kórýge jazsyn! — dep Bıbıhanym aýyq-aýyq kóziniń jasyn syǵyp alatyn edi. Qylysh onda:

— Áje, siz endi aýyrsynbaı biraz baǵa turyńyz, renjitpespiz. Qaıteıin... Qarap júrgenim joq. Ógeı sheshe óz sheshesindeı bolmaıdy ǵoı!.. Sonda da... Sheshe aty bar, táýir bolar edi. Azyraq shydańyz, kóreıin, — deıtin.

Sóıtip júrgen Qylysh bir kúni keshke dembelsheleý kelgen taspa beldi bir qara tory áıeldi úıine ertip ala keldi.

Bıbıhanym balanyń bóstegin jýyp jatyr edi.

Áje!.. Mynaý bir shúıke basty ákeldim. Kóńilimniń qalaǵany osy boldy. Kelinińizben tanysyńyz! — edi Qylysh, ústi-basyn sheship jatyp, mińgirlep.

Qutty bolsyn, qutty aıaǵymen kelsin! Qane, shyraǵym, kelin, joǵary shyq. Búginshe qonaqsyń. Erteńine óziń bılep áketesiń ǵoı! — dep kempir jańa kelinshektiń tóńireginde shyrq aınaldy.

Jańa kelin qaımyǵyp qarap otyrǵan joq, birazdan keıin úıdiń ishimen tanysyp, kóz úıretip alǵannan keıin úıdiń ishin jınastyrýǵa kiristi.

Oıbaı, qaraǵym, kelin, otyr. Búgingi mindet meniki. Otyr! – dep kempir kelindi ornynan turǵyzbaı qoıdy. Ol eki ortada bala jylap edi, jańa kelinshek balany jubatty.

Otyryp úsheýi áńgimege kiristi.

— Shyraǵym, eldikimisiń, qalanykimisiń? — dedi kempir jańa kelinshekke.

— Eldikimin.

— Rýyń qaı el?

— Básentıin... Kúıeýim bar edi. Byltyr tıgem, jińishke aýrýmen aýyryp, eldegi baqsy-balgerlerdiń barlyǵyna qaratyp, onan dáneńe bolmaǵan soń qalanyń doktrine ákelgenbiz. Asqynyp ketken aýrý eken, bolnısada jatyp dúnıeden qaıtty. Osynda tıirmende jumys qylyp júrgen bizdiń eldiń bir adamy bar edi, sonda jatqamyz. Ol adam bul kisige tanys eken... Sóıtip dám jazyp kelip otyrmyz, — dep kelinshek Qylyshqa qarady.

— Áje! Qalada bolmaǵan kisi! — dedi Qylysh

Kempir basyn ızep, aýzyn sylp etkizip:

— E, baıǵus-aı!.. Úırenedi ǵoı áli. Kóndigip alǵansha ǵana. Kelin, shyraǵym, atyń kim?"

— Kátish.

Kátish sol kúnnen bastap Qylyshtyń jar joldasy boldy. Qylyshtyń úıine kelgeniniń ekinshi kúni tıirmen jumysshysynyń úıinde qalǵan kórpe-jastyqtaryn, kıim-keshekterin baryp ákeldi, jumysshynyń áıeli birge ere keldi.

— Qylysh! Qosaǵyń qaıyrly bolsyn! Toılaryńdy qashan kóremiz? Álde úndemes bola ma? — dedi tıirmen jumysshysynyń áıeli Kúmisaı.

Qylysh qarq-qarq kúldi.

— Osy aldaǵy jeksenbige shamadan kelgenshe tyrysyp baıqarmyz, — dedi Kátishke qarap.

Kátish jymıa qoıdy.

Jeksenbiniń keshinde Qylyshtyń kishkentaı lashyǵy kisige lyq toldy. Aınaldyrǵan on eki-on úsh kisi taýyqtyń uıasyndaı ǵana úıge kóp sıaqty kórindi.

Joǵarǵy qaladan: garmonshy Mataı, skrıpkashy Aleksandr; teri zavodynan: Gromov, Maqsut; Mynaýnyıdan: Balta, Baltanyń áıeli Umsyndyq tıirmen jumysshysy Qabyl, onyń áıeli Kúmisaı; Kirpish zavodynan: bir-eki jumysshy, kórshi-qolańdar otyrdy.

Áıelder biryńǵaı, erkekter biryńǵaı shyqty.

Garmon men skrıpka qosylyp, tatardyń «Zıláılýk», «Balamıshka» deıtin kúılerin eńiretip jatyr.

Skrıpkashy kiráshin Aleksandr toı bolǵan jerdiń qaısysynda bolsyn, ashshy daýyspen aıtatyn «Dobryı vecher, gospoda!» deıtin óleńin aıtýǵa kiristi. Sary sepkil beti qyzaryndy, shegir kózi qysyldy:

Dobryı vecher, gospoda,

Tam toje láı-aı...

Sháı ishábiz baqshada,

Tam toje láı-aı... —

dep shıqyldap qoıa berdi. Basy aınalyp, kózi qyzarańdap, kiráshin Aleksandrdyń jyryn tyńdap otyrǵan Gromov «gospoda» degen sózdi estigen soń-aq selk etip, ushyp túregeldi: «Y-chto-o?.. Gospoda? Onyńnyń bizge ne keregi bar? Jyrla... shyrqa!.. Biraq baıqa! Munda gospodalar otyrǵan joq, rabochılar otyr. Seniń gospodańnan keler paıda joq. Halyq jyryn, erkindik jyryn, shattyq jyryn jyrla! Gospodanyń keregi joq. Sonaý túkpirde, taıgada sen bilmeısiń ǵoı. Áne, olar gospodalardyń tepkisinde jatyr. Vot saǵan gospoda!.. Ah, sen anturǵan! — dep, basyn qaıqańdatyp, kózin ashyp-jumyp otyrǵan Aleksandrdyń qasyna Gromov jetip bardy.

Garmon tyndy, Maqsut Gromovtyń bileginen shap berip ustaı alyp:

— Gromov! Saǵan ne boldy? — dedi.

— Dáneńe joq... Tóbeleskeli tur dep oılama! Biraq gospodalar týraly jyrlaǵannyń keregi joq, keregi joq! — dep Gromov basyn ustap ornyna kelip otyrdy.

Maqsut Gromovpen nedáýir sóılesti.

Álden ýaqytta Gromov Qylyshty shaqyryp alyp, Maqsutqa qarap (óıtkeni Qylysh oryssha tildi az uǵynatyn):

— Sen Qylyshqa aıt, meni keshsin. Men tóbelesýge oılaǵam joq. Nege mazasyzdanǵanymnyń mánisin óziń bilesiń ǵoı! — dedi.

Maqsut Qylyshty dalaǵa shyǵaryp alyp:

— Qylysh! Gromovqa sın ábıjatsa etmá. Ol sından ǵapý ótinirge qoshty. Aleksandr gospodalar haqynda jyrlady. Bıt gospodalar alar: baılar, báıbıtshálár. Alardan biz birdá ráhım kórmıbiz. Shońarǵa ol biraz qyzyp aldy. Ábıjatsa etmá! — dedi.

Qylysh kúlimsirep:

— Qoı, ol ne degeniń! Men oǵan nege ábıjatsa eteıin. Baımyrzadan qaısymyz bolsa da ıgilik kórgemiz joq. Ondaı bolsa, Aleksandrdyń jyrynyń keregi joq, garmon oınasa bolǵany. Jaraıdy, Gromovqa aıt, men oǵan qaıta rahmet aıtamyn, — dedi Qylysh Maqsutty jetelep ishke kire berip.

Bal−syra jaǵalaı úlestirilip, stakandar biriniń artynan biri bosatylyp jatyr. Otyrǵandardyń shekesi qyzdy. Bir buryshta otyrǵan áıelder de kóńildenýge aınaldy. Umsyndyq bilegin sybanyp, qonaqtardy syılaýǵa myqtap turyp kiristi.

Kirpish saraı jumysshysy bir tatar jigiti túregelip, myqynyn taıanyp, qolyna stakandy ustap, teńselip, oń aıaǵymen edendi tepkilep:

Súıálgánsiń shatta baǵanaǵa,

Iapyraq túsli sary ıýzláriń.

Qyzǵanımsha halim shydı almı,

Bıgirák muńly qarı kýzláriń...

dep tatardyń «Zıláılúk» degenin shyrqap qoıa berdi. Otyrǵandar:

— Teptir, Hamıt, teptir! Dúnıesi aınalsyn!

— Vot horosho, vot pesne molodes!

— Soq, Hamıt, soq! Kirpish qalaǵandaı soq! — desti.

Áıelder jaǵy saqyldap kúldi. Jalǵyz-aq Kátish qana kózi móldirep, árkimniń betine bir qaraı beredi. Oǵan bul jıyn birtúrli jat, jańa, ózge kórinedi. Onyń kóńilinde — aýyl, kóziniń aldynda — qala. Onyń qalaǵa kelgen betinde kórip otyrǵany, mine, osy. Birinshi qyzyǵy da osy. Jas edi, ósti. Syldyr qaqty, erkeledi... Sháli jamyldy, jylady. Áldenetken jyly qushaqqa kirdi. Basta barlyq tamyry tartyp, qol-aıaǵy tyrysqandaı boldy. Biraq bir ǵana tún sóıtti. Artynan bir-eki kún denesi sal-sal bolyp júrdi. Onan soń úırendi. Keshti saǵynatyn boldy. Biraq, bul uzaqqa barmady, jyly qushaqtan aıryldy. Kúni-túni yńyrsyǵan aýrýdyń, mola sasyǵan sasyq ıistiń qasynda boldy, aýrý baqty... Kóp azap shekti. Onyń qulaǵynan yńyrsyǵan dybys áli ketken joq, keıde kóziniń aldynda appaq qýdaı bolyp, kózi ılbıip, jaǵy sýalyp, sereıip jatqan bastapqy kúıeýi erekshe elesteıdi. Ol elestegende Kátishtiń júregi muzdaı bolady.

Osylardyń barlyǵyn oılap, Kátish otyrǵan jurtqa qarady.

Kúlki... Oıyn... Shattyq...

«Shirkin, tirshilik! Únemi osylaı óter me edi?» — dedi ishinen aýyr kúrsinip Kátish.

— Kátish, al! — degen daýysty estip basyn kóterip qarasa, Umsyndyq stakan usynyp tur eken.

— Al, Kátish, óz qýanyshyń, óz baqytyń úshin al! Bul qala qymyzy bolady! — dedi kóńildengen túrmen Umsyndyq.

Kátish stakandy qolyna aldy. İshindegisi sary. Qoıý, ıisti. Murnyna alyp baryp, keýdesin ustaı qoıdy.

— İship kór! — dedi Qylysh artyna aınalyp qarap.

Kátish kózin jumyp qaǵyp saldy. Onsha qorqynyshty dáneńesi bolǵan joq, dámi tátti-aq!

Kátish ony da úırendi, ári-beriden soń qasynda otyrǵan áıeldermen stakan qaǵystyrýǵa aınaldy, kóńil kóterildi, júregi tebindi.

Tysta aı jaryq, kishkentaı ǵana syǵyraıǵan terezeden kóshe, aspan kógildirlenip kórinip tur. Kóshede Joldyń beti, aı sáýlesi túsken jer merýert tógilgendeı túrlenip, qubylyp jylt-jylt etedi.

Qylyshtyń úı ishindegi aıqaı, ý-shý kósheniń arǵy jaǵynan qulaq qoıǵan adamǵa áldeqaıdan talyp kelip estiledi.

Jaqynda parovozdyń da daýysy qulaqqa keledi. Bul — shoıyn kópirden beri qaraı ótip kele jatqan túngi poezd.

IV

Buqpan Kómeev notarıýsterge, sol kúngi chınovnıkterge, qara halyqqa ózin-ózi: «Kópes Trıtaı Geldı» dep tanytatyn. Shynynda, ol maqtanshylyq pa, ras pa, ony Buqpan otaǵasynyń ózi biletin. Buqpan otaǵasy osy kúnge deıin ol ataǵyn joıatyn kóńili joq, ol ataq mańdaıyna basylǵan mór sıaqty kórinetin.

Bir sandyq jatqan Buqpan otaǵasynyń qaǵazdarynda, vekselderinde ár eki jazýdyń basy orysshalaǵanda "Gospodıný kırgızskomý kýpsý Trıtaı geldıı Býkpaný Komeevıchý Komeevý» dep keledi. Neshe túrli tórelerdiń qoly Buqpan otaǵasynyń qaǵazdarynan tabylady. Buqpan otaǵasynyń ózi álipti taıaq dep bilmeıtin nadan adam. Biraq onyń saýdasy jalǵyz Reseı baılarymen ǵana emes. Aǵylshyn, amerıkan, nemis baılarymen de úzilmeıtin. Peterbordaǵy Ivan Ivanovıch baı arqyly Buqpannyń saýdasy shetelge de shyǵyp ketip edi. Buqpannyń iri saýdasy: ógiz, teri-tersek, qyl−qybyr... Ásirese, ógiz jaǵynan Buqpan otaǵasynyń bedeli Reseı baılaryna, ári assa shetelge "ardaqty" bop ketti. Buqpan otaǵasynyń kontorke ústeliniń ústinde shetelden, óte-móte aǵylshyn kampany Voıl Djekson myrzadan kelgen mánerli kámpıtterdiń Syrtynda Buqpan otaǵasynyń aty syrly jazýmen jylt-jylt ótip: «Por Rassıa. Kompanen Anglo-ros. Pormeıstr Výhvan Kommeı»... dep turatyn. Buqpan otaǵasy munyń birine de túsinbeıdi. Hatshysy chınovnık Metreech:

— Aǵylshyn baıynan... — dep aýzyn ashsa bolǵany, Buqpan otaǵasy qarq-qarq kúlip, Metreechti arqaǵa qaǵyp:

— A... A... Znaı... Baıl Jekson... Baıl Jekson... 500 ógiz. Ie. Bilem, — dep qoıatyn.

Buqpan otaǵasynyń uzyn turqy: boıy bir jarym kez jáne bir súıem, kebeje qaryndy, eshki saqaldy, torsyq betti, túıe tabandy, aıaq-moıyny qysqa (tipti moıyn da joq!), salpıǵan buǵaqty, esek qulaqty, tyrbıǵan semiz saýsaqty, túkti bilekti adam.

Sóılemeıdi, móńireıdi, móńiremeıdi eken, baqyrady — daýysy sondaı.

Buqpan otaǵasynyń dańqy baılyq jaǵynan qandaı kúshti bolsa, qunsyzdyq jaǵynan onan da jaman jeksuryn, onan da jaman qomaǵaı sarań.

Ústine kıgeni: kóılektiń syrtynan jeńsiz qamzol, dál keýdesinde úlken dorbadaı bolyp qaltasy turady. Onyń ishinde atam zamannan bergi maılanyp, ter ıisi sasyp turǵan búkteme bylǵary kúmájnık, bir jaq erneýinde dáret alǵanda aýzyn shaıatyn jýan mesýegi turady. Oń jań keýdesinde baýyn ilgishinen bylaı qaraı salbyrata baılaǵan kúmis saǵaty bar. Aıaǵynda — budan eki jyl buryn İrbit jármeńkesine barǵanda ákelgen jyltyraýyq mási. Erneýi sógilip, shajamaıynan joǵary sary bylǵarymen bir-eki jeri jamaýly. Shalbarynyń, kóbinese, bir qonyshy ishinde júredi de, biri syrtynda turady.

Buqpan otaǵasy qala ishinde, kóbinese, jaıaý júredi. Jaıaý júrse de, at pen júrse de minezi sol, jerde jatqan eski temir-tumyrdy, taǵa, jip, shege sıaqty nárselerdi jıa júredi. Eń aıaǵy, kóshede ushyp bara jatqan qaýyrsyn, qaǵaz bolsa da búlkildep qýyp júrip alady, ne kisi boıynan joǵaryraq jerge qoıady. Ásirese, qaǵaz kórinse, jumarlanyp jatsa, ony jazyp, ony tápteshtep qaltasyna salady. «Munyńyz ne?» — deseń; «Allanyń esimi jazylǵan» bolady. «Qaǵazda Allanyń esimi bolady, shyraǵym», — deıdi.

Atpen bara jatqan kezinde, eki kózi arbanyń jeteginde, attyń bóksesinde bolady. Attyń túgi jerge tússe de, ne quıryǵynan bir tal túse qalsa da, atqosshysy bolsa, atqosshy ózi bolsa ózi arbadan ádeıilep túsip, jerge túsken túkti, qyldy shýmaqtap-shýmaqtap arbasynyń aldyna tastaıdy. Eń aıaǵy at, «jamanyn» túsirse de, moınyn buryp oǵan bir qaramaı qalmaıdy. Baıqap turǵan adam Buqpan otaǵasynyń ol minezinen «Átteń, shirkin qaldy-aý!» degen keskin elestedi.

* * *

— Sen atańnyń kórin... Qoranyń ishin áli kúremepsiń, shilıeni áli tikpepsiń, — dep Buqpan otaǵasy at jegip jatqan Atymtaıdy qolyndaǵy uzyn qamshymen tartyp-tartyp jiberdi.

Qaýdyr sary tonda qamshynyń izi jol-jol bolyp qalyp otyrdy. Jaýyrynyn sıpap artyna burylyp qaraǵansha bolǵan joq, úıge teńselip kirip bara jatqan Buqpandy Atymtaı bir-aq kórdi.

Atymtaı, sonaý tymaq oqıǵasyna bir talaı ótken soń-aq, elden qalaǵa kelip edi. Buqpanǵa jaldanǵaly jylǵa jaqyndaǵan kez, ekinshi qys.

«Bul ıt ne qylmaısyń dep tur? Shilıe tigilgeli qashan. Anaý óziniń beıaýzyndaı bolyp jaltyrap turǵan qora atasynyń qaq shekesi me eken? Ony men kúremegende, kim kúregen? Óı, óz atańnyń aýyzyn:..» dedi ishinen yzalanyp Atymtaı.

Bul Atymtaıdyń «jeń ishinen judyryq» kórsetkeni boldy. Qaqpa ashyq.

At jegildi. Atymtaı kasheva shananyń aldyndaǵy qaryn sypyryp túsirip otyryp, úıden shyǵatyn baıdy tosty.

Kún sáske, qorada jan adam joq. Kóshede kúrtik qardy kirt-kirt basyp, syqyrlap óte shyqqan dybystar ǵana bilinedi. Qaqpa ashyq.

Tań sáriden tamaq izdep shyqqan Sary malaı ıyǵyna qabyn arqalap, taıaǵymen jerdi shuqylap kelip, baıdyń esik aldyna kelip tura qaldy.

— Áı, baı, baı! Qudaı úshin, qaıyr sadaqa dep kelip turmyz. Áı baı... Báıbishe, úıde barmysyń?..

Atymtaı úndemeı biraz qarady. Álden ýaqytta:

— E, Sary áke!.. Beri kel! — dedi.

Sary malaı moınyn buryp bir qarady da, «Áı, táıir, basymdy aýyrtpashy, senen tamar deımisiń» degen túr kórsetip, qaıta syrt berdi.

— Áı, baı! Berseń ber, bermeseń qoı... Qudaı úshin beresiń, — dep Sary malaı qolyndaǵy taıaǵymen esiktiń qaqpaǵyn bir-eki sabalap qoıdy.

İshki esik ashyldy da, tyrs etip qaıta jabyldy. Sary áke! Ket jyldam! Baı shyqsa taıaq jeısiń, — dedi Atymtaı Sary malaıǵa taǵy da.

Sary malaı kózin ilbıtip biraz qarap turdy.

Áı, sen ne dep bylshyldap otyrsyń... Aqshań bar ma ózińniń? — dep Atymtaıǵa edireıe bir qarady.

— Aqshany qaıtesiń?

— Sen qaıtesiń?

— Qatyn alam.

— Bes tıynǵa ma?

Sary malaıdyń ne dep turǵanyna Atymtaı túsine de qoıǵan joq, ol eki ortada esik ashylyp qolyna bir tilim nan ustap Buqpannyń qyzy Kúltaı shyqty.

— Má, Sary malaı!

— Almaımyn.

— Nege almaısyń?

— Et kerek, kúmis aqsha kerek.

— Áı, adyra qal sol... Tamaq taýyp jeı almaı júrip... Kúmis aqshany qaıtpeksiń?

Kúltaıdyń qolyndaǵy nandy julyp aldy.

Aq qasqa kúshik Sary malaı qoraǵa kirgennen beri sháýildep úrip, mańynan ketpeı tur edi.

— Kúsh, kúsh! Má! — dedi, nandy ıtke laqtyryp tastaı berip.

— Sary malaı, anturǵan, onyń ne? — dedi aýzy kóntektenip Kúltaı.

Qatyp, sýqar bolyp qalǵan nanǵa aq qasqa kúshik azýdy salyp, kitirletip jatty.

— Áı, qyz, qyzbysyń, qatynbysyń, bilmeımin. Bul da ákeń Qarynbaıdyń maly. Meni toıǵyzba, sony toıǵyz. Sońyra soıyp alyp, terisin shekpen qylyp jamylarsyń, jaraı ma? — dedi Sary malaı, taıaǵymen jerdi bir túıip.

— Óı, moınyń úzilsin!.. Óı, ashtan qat! Óı, nan ursyn!..

Sary malaı ony tyńdaǵan joq, bet aldyna mińgirlep, kóshege qaraı shyǵa jóneldi.

Buqpan isinip, taltańdap kelip kashevaǵa jalpıa ketti.

Qaqpanyń aldyna shyǵar-shyqpasta Atymtaıdy myqynǵa bir túıip qalyp:

— Boınáǵa tart! — dedi.

Búgin boınáda Buqpan otaǵasynyń shetten aıdap ákelgen úsh júz shamaly ógizi qyrmanǵa túsetin kún edi. Qyrmanshylardyń kóbiniń ádeti — maldyń etti, maıly jerlerin urlap, kóılekteriniń, shalbarlarynyń balaǵyna tyǵatyn edi, kúnde keshke qyrmannan qaıtqan áıel-erkekterdiń kóbi óneboıy bylqyldap teńselip júre almaı keletin.

Osyndaıdy sezgen Buqpan otaǵasy soıǵyzǵan malynyń bir japyraǵyn bolsa da bótenniń qolynan aman saqtap qalý úshin bul kúni boınányń basyna tartty.

Atty aıaq búlkilge salyp kele jatqan Atymtaıǵa:

— Ólimisiń, tirimisiń?... Atty nege aıdańqyramaısyń, kók soqqyr! — dedi Buqpan otaǵasy.

Atymtaı bojyny qaqqyshtap jiberip, biraz jer barǵannan keıin, basyn tartyp toqtata qoıdy.

— E, ne boldy? — dedi Buqpan aldyna úńile qarap.

— Jaı, ásheıin... Anaý bir taǵa jatyr eken.

Atymtaı Buqpannyń minezin ábden úırenip alǵan bolatyn.

— Oıbaı, jyldam ala ǵoı endeshe! — dedi Buqpan.

Eski qajalǵan taǵany ákep kashevanyń aldyna tastaı berip, atty aıdap jóneldi.

* * *

Boıná.

Jaǵalaı — taǵan, qamba. Qan sasıdy.

Bireýler maldy jyǵyp, aıaǵyn baılap, pyshaq salyp jatyr. Bireýler taǵanǵa asyp, terisin pyshaqpen, sylyp jatyr. Bireýler ishek-qarynyn aqtaryp, qambaǵa aýdaryp jatyr.

Buqpan otaǵasy pysyqshalaý kelgen bir qazaqtyń qasyna jetip kelip:

Bul kimniń maly? — dedi. Álgi qazaq irep jatqan terisin bir jaq pushpaǵynan ustap turyp, Buqpannyń óne boıyna kóz júgirtip shyqty da:

— Qaıdan bileıik, baı-ekesi... Aıdap ákeldi, soı dedi, soıyp jatyrmyz... Sizge kimdiki kerek? — dedi. Meniki kerek.

Meniki degen sózdi estigen soń-aq qyrmanshylardyń birtalaıy Buqpanǵa qadala qarady.

— Sizdiki me? Tanymadyq. Úsh júz ógiz be?..

— Osy kisiniki shyǵar?.. — desti jan-jaqtan qyrmanshylar.

Áıelderdiń aýyzdary sylp ete tústi, saýsaqtaryn betine janyp:

— Kótek, tanymadyń...

— Betim-aý, baıdyń ózi eken... — desti birine-biri.

— Meniki ǵoı!.. Búgin soıyp bolasyńdar ma? — dedi qyrmanshylarǵa qarap.

Eshkim úndegen joq.

Qyrmanshylardyń júristeri jyldamdady. Birine-biriniń aıǵaıy kóbeıdi.

Buqpan ishek-qaryn aınaldyryp jatqan áıelderdiń qasyna kelip:

— İshek-qaryndy taza jýyńdar, bólek qatyryńdar! — dedi.

Onan Buqpan otaǵasy taǵan qasyna kelip, olardyń birine:

— Óı, sen anturǵan, jelke maıdy qalpymen terige jiberdiń ǵoı! Terini búldiripsiń... Mynaý ne?... Tegi shurq-shurq tesik qoı? Kesipsiń ǵoı! — dedi.

Baıdyń syrtynda syrt aınalsa, ojyraıa qaraýshylar kóbeıdi.

«Osy ıt qaıdan keldi! Kúndegi bylqyldan qur qalamyz ba? Kózińdi... niń kózi qalaı edi...» degen ózara kúńkil de boldy.

Qyrmanshylar dúrsildetip maldy jyǵyp jatyr. Baýyzdap jatyr. Taǵanǵa ilip jatyr. Sylyp jatyr. İshek-qarynnyń ishindegisin, qan-sóldi qambaǵa qulatyp jatyr.

Buqpan otaǵasy báriniń qasynda shyr kóbelek aınalyp shyǵyp, bir qambanyń qasynda syrt berip turyp aldy.

Qyrmanshylarda júris te, turys ta, jumys ta jyldamdady.

Jylmańdaý kelgen pysyqsha qazaq bes-alty qyrmanshylarmen manadan sóılesip tur edi. Álden ýaqytta Buqpannyń mańaıynda jurt topyrlaı qaldy. Biri ishek-qaryn aýdarystyrǵan bolyp, biri arqan ákele jatqan bolyp, biri teri súıretken bolyp Buqpan otaǵasynyń qasynan ersili-qarsyly júrip jatty.

Sóıtip jatqanda jan daýysy shyqqan, qaqalǵan, shashalǵan adamnyń aıqaıy estildi.

— Áı, o ne?

— O kim? Ol kim?

— Áı, ne bopty?

— Betim-aý, mynaý masqarany qara!

— Baı qambaǵa túsip ketipti.

Sóıtip, ańtarylǵan qyrmanshylardyń arasynda, bet-aýyzy qan jalaǵan tóbettiń bet-aýzyndaı bolyp, keńirdeginen qan-jynǵa malynyp qambada turǵan Buqpan kórindi.

— Óı, arqan ákel!

— Qolmen tartyp shyǵaraıyq ta.

— Baıqap júrseńder bolmady ma?

— E, qambanyń qasynda tursyn degen kim bar oǵan?..

Osy sıaqty aıǵaımen qyrmanshylar boınány bastaryna kóterdi.

Boınányń dovernaıy shegir kózdi bir orys kelip Buqpan otaǵasyn qambadan súıretip shyǵardy.

Buqpan otaǵasynda ún joq.

Qyrmanshylar oryndy-oryndaryna baryp:

— Qap!

— Ústi-basy búlindi-aý!

— Sýyq ótpese ne qylsyn?

— Baıqap baspaǵan ǵoı! — desip tańdaı qaǵysty. Áıelder aýyzdaryn qaıta-qaıta sylp etkizdi.

Atymtaı dirildep, qalshyldap, tisin saq-saq etkizip turǵan Buqpan otaǵasyny kıgizge orap, kashevaǵa salyp jatqanda, boınányń qorasyndaǵy qyrmanshylar qarq-qarq kúlisip, birine-biri kóz qaǵyp, máz-máıram bolyp jatysty.

Shanada jatqan Buqpanda ún joq.

Atymtaı atty aıdap ala jóneldi.

* * *

Konserv zavodynyń bergi jaǵyndaǵy buzylǵan, tastalǵan bir qoranyń ishinde denesi jap-jalpaq, tórt buryshtanyp kelgen qyzyl shyraıly bir orys áıeli, kóldeneń tartqan arqanǵa jýǵan kirlerin ilip júrdi. Arqannyń bir ushy qoranyń tórinde soraıyp, japadan jalǵyz turǵan bir dińgekke baılaýly; bir ushy qoranyń kóshe jaq túkpirinde qısaıyp, qulaýdyń az-aq aldynda turǵan kishkentaı ǵana bir eski sarǵaıǵan aǵash úıdiń mańdaıshasyna baılaýly. Áıeldiń aıaǵynyń astynda eki jaq, erneýinde tutqasy bar bir toqyma kárzeńke jatyr. İshi jýǵan kir. Áıel sol kárzeńkeniń ishindegi kirlerdi birindep alady da, silkip-silkip arqanǵa jaıa beredi.

Kún ashyq, sáske mezgili. Jumystan bos kún — jeksenbi.

Qoranyń ishindegi kúrtik bop qatqan qardyń betinde kúnniń kózi jyltyldap, qardyń úlpegin neshe túrli ádemi túrge salyp gaýhardaı qubyltyp turdy.

Áıel qolyndaǵy bir kesek kirin arqanǵa ilip, kúnniń kózine qarap, kózin jypyqtatyp, esinep, uzaq ýaqyt kerilgen sıaqty boldy da, kárzeńkege ıile berip óz-ózinen jymıa tústi.

Onyń kóz aldyna úıde aǵash kereýettiń ústinde, aq shúberekte, qol-aıaǵy sholtańdap oınap jatqan bir náreste bala elestedi. Bala birese kóziniń jasy móldirep jylaǵan tárizdi, birese bulqynyp qalyp qolyn-aıaǵyn sholtańdatyp, tilin shyǵaryp kúlgen tárizdi. Kir ilip jatqan áıel onan jaman kúlimsirep, jymıa berdi. Tisteri marjandaı bolyp tizilip, appaq bolyp jyltyraı tústi.

Áıel ári-beriden soń, aýyr-salmaǵyn salmaı ǵana arqanǵa asylynyp turyp, tereń oıǵa shomǵandaı boldy. Kóz qadaǵan jeri — kúnniń kózimen shaǵylysyp kók, qyzyl, jasyl, sarǵylt túrde qubylyp turǵan appaq qar. Álden ýaqytta manaǵy kúlimsiregen ajary sóndi. Kózi uıasynan shyǵyp kete jazdap, qabaǵy qarys kóterilip, áldeneden shoshyǵan keskin berdi.

Onyń kóz aldyna bir sharbaqtyń túbinde eski qıqym shúberekke oraýly jatqan, beti búrkeýli bir jas bala elesteıdi. Keshkiturym ýaqyt. Kún jel, boran. Qalqıǵan qora-qopsylardan, qańyltyr tóbeli úılerden áldeneshe túrli dybystar estiledi. Ysqyrady, ulıdy, «qańǵyr-quńǵyr» etedi. Bala!.. Aýzynda rezeńke emizik. «Tastandy bala!..» shyńǵyryp jylaıdy. Ózegin órtep óksıdi. Ol ony qoınyna tyǵyp, qushaǵyna qysyp júgirip úıge alyp kele jatyr. Alaq-julaq qaraıdy. «Eshkim kórgen joq pa eken?»

Syrttaǵy úıdiń taqtaımen, qańyltyrmen jamaǵan eski esigi ashyldy da, qısaıyp shalqıa tústi. İshinen túbit sháli jamylǵan bir aqquba áıel shyǵa keldi. Bul ony sezgen de joq, oıǵa shomǵan qalpy.

— Nadejda-a-aý?..

Arqanǵa asylynyp, oıǵa shomyp turǵan áıel selk ete tústi de, burylyp qarady.

— Á, Nadejda?

— Áý-ý-ý!.. Qaıat, Qaıat! Saǵan ne boldy? Balany japadan jalǵyz tastap...

Úıden shyqqan aqquba, juqa óńdi áıel kúlip, Nadejdanyń qasyna keldi:

— Balany besikke bóledim.

— Qoıshy?!

— İshiń pysty ma? Tysqa nege shyqtyń?

— Iá, saǵan bolysýǵa shyqtym.

— Má, saǵan!.. Nechego, Qaıatýshka!..

Qaıat kárzeńkege ıile bergen Nadejdanyń syrtynan alaqanymen qaǵyp qaldy.

— Urma, jesir qaldyrasyń!

Sońynan ekeýi de syqylyqtap, raqattanyp turyp kúlip jiberdi.

Nadejda, Qaıat ekeýi de jesir áıelder. Bular ekeýi de konserv zavodynda isteıdi.

Nadejda Vıktorovnanyń eri buryn konserv zavodynda júrip, German soǵysy bastalǵan kezde soldatqa alynyp, soǵys maıdanyna jóneltilgen. Sonan beri habar-osharsyz joǵalǵan bolatyn. Qaıattyń eri de sondaı, konserv zavodynda istep júrip, ótken jazda bolnısada jatyp ólgen. Ekeýi de bala kótermegen áıelder. Alǵan aqy kúneltýge jetkiliksiz bolǵan soń, árkimniń kirin alyp jýyp amal etti.

Kárzeńkedegi endigi qalǵan kirdi ekeýlep ilip jatty.

— Qaıat?

— Áý, janym!

— Sen qalaı oılaısyń? Menimshe, bizdiń osy tabyldyń balamyz turmaıdy ǵoı dep oılaımyn! — dedi muńaıyp qana Nadejda.

Qaıat, basyn joǵary kóterip aldy.

— Tpý, Nadejda! Esimdi shyǵardyń ǵoı! Jaman sózdi nege aıtasyń? Bir jumanyń ishinde qandaı ońalyp qaldy, baıqaısyń ba? Menimshe, bul bala aman-esen erjetip, bizdiń ekeýmizdi de asyraıdy áli! — dedi Qaıat, qýanǵan, jubatqan túr kórsetip.

Nadejdanyń óńinde kúlkiniń izi az ǵana bilindi. Onyń esine taǵy da basqa oı tústi. Balany taýyp alǵannan beri Qaıat pen ekeýi ony kezek-kezek baqty. Bir kishkentaı shynyǵa sıyrdyń pisirgen sútin quıyp, onyń basyna rezeńke emizik ornatyp, balany sonymen qorektendirdi. Keıde Nadejda tamaqty aýyzynda jibitip, shaınap berip júrdi. Konserv zavodyndaǵy keıbir tentek qatyndar «Nadejdanyń joldan tapqan balasy», «ekeýiniń joldan tapqan ortaq balasy» desip júrdi. Qaıat pen Nadejda ondaı sózdi kóp estidi. Biraq olarǵa dáneńe aıtqan joq, oıyn sózben jubatyp júre berdi. Nadejdanyń oıyndaǵysy ol da emes, basqa edi.

— Qaıat? — dedi taǵy da Nadejda.

— Men munda!

Qaıat Nadejdanyń qasyna jaqyn keldi.

— Qaıat! Bala ekeýmizdiki, á?

— Endi qalaı? Ekeýmizdiki! — dedi jymıyp Qaıat.

— Atyn kim qoıamyz? Molda qosa ma? Pop qosa ma?

Nadejdanyń bul suraýyna qarsy Qaıat balanyń bas barmaǵyn aýyzyna salyp, oılanyp tómen qarady. Úndemedi. Dinniń tar sheńberi alqymnan qysyp «musylmandyǵyńdy umytpa!» dep turǵan sıaqty boldy. «Dúnıaǵa týǵan adamnyń barlyǵy musylman bolyp týsa eken» degen sıaqty bolyp turdy. «Endeshe, súndetteý kerek!» degen qorytyndyǵa keldi.

— Nadejda!

— Al, qulaǵym sende, aıt!

— Moldamen sóılessek qaıtedi?

— Á, poppen aqyldassań?...

* * *

Qalanyń batys syrtynan, moıka jaq daladan, usaq qara sýlardyń boıynan qaraǵanda, etekte balshyǵy qyp-qyzyl bolyp bıik qulama jarlar kórinedi. Sol jarlardyń biriniń tóbesinde sary syrǵa boıalǵan ádemi úı turady, sary altyndaı bolyp jyltyraıdy. Onyń qasynda aǵash murjalary soraıyp, zavod kórinedi, arǵymaq qamaıtyn saraılary kórinedi.

Aleksandr Bogomolov — qalanyń eń úlken baılarynyń biri. Onyń teri zavody onsha úlken de zavod emes. Jumysshylary da shamaly, eki júzdeı ǵana kisi. Biraq jumys kóp, zakaz únemi úzilmeıdi...

Aleksandr Bogomolovtyń otyz-qyryq shamaly arǵymaqtary boldy. Barlyǵy da ataqty Orlovtyń jylqysynan órbigen tuqym.

Bogomolov German soǵysynan esh zıan kórgen joq. Shamasyna qaraı bul da baıydy. «No ı to je! Úlken balyq — úlken sýda, kishkentaı balyq usaq sýlarda júzedi. Bizge osy da jetedi!» — dep qoıatyn. Muny ol keıde ózi qusaǵan baılarmen kompanıada otyrǵanda, iri baılardyń soǵys tusynda baıyǵanyn, saýdasynyń óskenin sóz qylǵanda aıtatyn, kóshede shanaǵa tıelip, mas bolyp, ý-shý kótergen rekretterdi (jańa alynǵan soldattardy) kórgen saıyn uzyn, qoıý, jıren murtyn eki jaqqa shıratyp: «İhim... ihim!.. ton kerek bularǵa, ton kerek!» — dedi, murtynan kúlip mińgirlep.

Qolynda shybyq tárizdengen uzyn órme qamshy. Basynda uzyn qulaq malaqaı, ústinde syrty qulynnyń terisinen istelgen ishi jyly tulyp. Jeńil, názik shanaǵa arǵymaqtarynyń kúnde birin jegip shyǵady. Kúnde tańerteń bank kóshesiniń bir basynan bir basyna jeldirtip, jorǵalatyp, shapqylap júrgeni.

Sóıtip, ómir súrip kele jatqan Bogomolovtardyń sońǵy kezde «mazasy kete» bastady. Idiń, sasyq shaıyrdyń ishinde tańerteńnen keshke deıin topyrlap júrgen jumysshylardyń arasy kúnnen−kúnge ózgere berdi. Keıde aqy daýlap, keıde kıim daýlap, baıdyń kontoryna jumysshylar jıi keletin bolyp aldy. Baıdyń daverennyıy óziniń kórshisi Iarkov deıtin bir qara júz neme edi. Kontorǵa kelip daý soǵyp turǵan keıbir qazaq jumysshylaryn:

— «Arda!.. Qazir tabanyńdy jaltyrat! Áıtpese, ýchaskege jóneltkizemin!» — dep, jelkege túıip qýyp shyǵaratyn edi.

Biraq Iarkovtyń bul amaly uzaqqa barmady. Gromov jumysshylardy birte-birte uıystyryp, Iarkovke qarsy qoıdy. Bári de biraýyzdy bolǵannan keıin, endi qaıtyp qol jumsamady.

Polısmeıster Medvedev Bogomolovtyń úıine kelgen saıyn:

− Aleksandr Aleksandrovıch! Sizdiń jumysshylardyń arasy saý emes. Býntovchıkter barlyǵy seziledi Ony baıqaısyz ba? — dep júrdi.

Bogomolovqa bul jańa sóz. Kózin tasyraıtyp qolyn bir-aq sermep:

— Qoı, ol ne degenińiz! Men osy zavodpen birge qartaıyp kele jatyrmyn, tipti ondaı oqıǵa bolyp kórgen emes, — deıdi.

— Menimshe solaı, Aleksandr Aleksandrovıch!

— Nanbaımyn. He qylǵan býntovshık?! Kóbi derevnıanyń sasyq mujyqtary, biren-saran aýylda qoıdaı mańyrap ósken jýas, momyn qazaq, birazy osyndaǵy jataq, tatarlar. Men árqaısysyn saýsaqpen sanap kórsetemin.

— Jo-o-oq, Aleksandr Aleksandrovıch, siz baıqamaǵan ekensiz. Túneý kúni Zenkovtyń bylǵary zavodynda ne bolǵanyn bilesiz be? — dedi qabaǵy qars jabylyp polısmeıster.

— Á, ıe, bilem. Onyń jóni basqa. Onda tóńkerisshilerdiń jasyryn uıymy...

Onymen qatar...

— İzderine túsken bir tyńshyny muzdyń astyna súńgitip jibergen.

— Tó-tó-tó... Áne sol! — dedi, barmaǵyn janyp, joǵary kóterip Medvedev.

— Olardyń ishinde ysylǵan svolochtar — katrjandar bolǵan. Á, bizde ondaı nemeler joq... Aıtyp otyrmyn ǵoı, men bárin de tanımyn.

— Beker olaı oılaısyz, Aleksandr Aleksandrovıch! Olaı senýge bolmaıdy. Qazir qaýipti, mazasyz ýaqyt. Bul — juqpaly nárse. 1905 jyl esińizde bar ma?

Bogomolov ıeginiń astyn qasyp, tómen qarap oılana ketti.

— Bizde qazir saıası qashqyndar samsap júr. Birtalaıy tutqynda otyr. Biraz adamdardy budan birneshe ýaqyttar buryn Peterbýrgtiń suratýy boıynsha, Shlesselbýrg qamalyna jiberdik.

— Da, bir oılaǵanda solaı da. Menińshe, bizdiń jaqqa da kóz-qulaq bolyp júrersiz dep oılaımyn!

— Ábden, Aleksandr Aleksandrovıch! Ábden! — dedi, polısmeıster Medvedev, Bogomolovtyń qolyn ustap, — biz patsha aǵzamnyń kózi atalamyz!

— Senemin!

Sońǵy ýaqyttarda jandarmdar Bogomolovtyń qorasyna jıi-jıi kórinip ketip júrdi.

Bir kúni tústen keıin teri salǵan «sańnyń» qasynda turǵan Gromovqa arǵymaq baǵatyn malaılardyń biri jetip kelip:

— Sizdi kontorǵa shaqyryp jatyr! — dedi.

Gromovtyń oıynda dáneńe joq. Ústi-basy iı, sháıir sasyǵan boıymen kontorǵa júgirip keldi.

— E, ne bar? — dep jan-jaǵyna qaranyp alǵansha bolǵan joq, qolyna kinege ustap turǵan bir nadzıratel ústeldiń qasynda otyrǵan Iarkovqa qarap basyn ızedi.

— Da, Gromov osy! — dedi Iarkov.

Nadzıratel jeńinen bir qaǵaz alyp:

— Petr Ivanovıch Gromov? — dedi Gromovqa qarap.

— Ia, men sonyń ózi! — dedi Gromov.

— Kásibiń ne?

— Jumysshy.

— Jasyń neshede?

— Otyzda.

Nadzıratel kinegesine jazyp alyp, qolyndaǵy qaǵazdy Gromovqa usyna berdi.

— Mynaý kinegege qol qoı, gospodın Gromov!

— Poveske me?

— Da, da tak tochno.

— Erteń saǵat... 11-de...

— Da, da... qol qoı!

Kinegede de jazylǵanyna qaraıtyndaı mursatana bolǵan joq. Gromov qol qoıdy. Endi aınalyp tysqa shyqqansha bolǵan joq, qarsy aldynan eki gorodovoı shyǵyp, Gromovty toqtata qoıdy.

— Alyp júrińder! — dedi, artyna ilese shyqqan nadzıratel murtyn sylap qorazdanyp, eki gorodovoıǵa...

— Erteń saǵat 11-de dep jazylǵan emes pe, gospodın nadzıratel, bul qalaı?

— Molchaıt!

Gromov dáneńesine túsingen joq, aıaǵyn aqyryn basyp qoradan shyǵyp bara jatty. Arǵymaq baqqan malaılar, «sańnyń» qasynda júrgen jumysshylar ıirilip turyp, birine-biri qarady.

— Baıǵus Gromov, osymen tórtinshi ret! — dedi bir jumysshy kúbirlep.

Doverennyı Iarkov esiktiń aldynda turyp, eki qolyn qaltasyna salyp uzaq ýaqyt esinep aldy da, kózimen jep turǵan jumysshylarǵa, malaılarǵa qarap aqyryp qoıa berdi.

Jumystaryńdy bilińder, ne tamasha bar, svolochtar!

— Sen óziń svoloch!

Baıdyń qanshyǵy!

— Kadet! — dedi jumysshylardyń ishindegi birnesheýi shý ete túsip.

Erni búlkildep, kózi alaryp, judyryǵyn túıip Iarkov kantorǵa kirip jóneldi.

Jumysshylardyń qoly jumysqa áreń bardy. Birine-biri anda-sanda kúńkildep qoıdy.

— Hege áketti?

— Qaıdam...

— Gromov ejelden patshaǵa qarsy adam ǵoı, birdeńe aıtqan bolar.

Gromovtyń tóńiregine ábden uılyǵyp qalǵan jumysshylardyń sózi basqa edi. Olar bul oqıǵanyń neden bastalǵandyǵyn, sońǵy kezde polısıanyń bul qorany nege kóp aınaldyrǵanyn biletin, sezetin.

— Barlyǵymyz uıymdasyp Gromovty bosatyp alýymyz kerek! — dedi kári jumysshy, burynǵy lomovoı (júk tasýshy) Ivanov.

— Iá, aryz jazyp bosatyp alý kerek! — dedi, qazaq jumysshysy Botaı.

V

— Buqpan otaǵasy naýqastanyp qalǵan eken, soǵan baryp keleıin, meniń medal taqqan mýndırimdi sandyqtan alyp bershi, — dedi jýas qana, tolyq kelgen semiz sary báıbishege, Beısembaı qajy Bulanov.

Báıbishesi Nurıla tápteshtep biriniń ústine birin salǵan úsh syrly sandyqtardyń bireýiniń astynan jipke tizgen kiltterdi syldyrlatyp aldy da, ústińgi sandyqty burap qalyp edi, dańǵyrlaǵan dybystar shyqty.

Beısembaı qajy japsarǵa súıeýli turǵan aınanyń aldyna baryp, úńilip pishinin qarady. Onyń kózine joǵarǵy erniniń ústi eki jaq ezýine deıin qaptaı ósken qoıý qara murt, ıegindegi shoqsha qara saqal, salbyrap omyraýyna túsken qalyń buǵaq, ózine bólek bir ózgeshe kelbet berip turǵan sıaqty kórindi.

— Qatyn, osy búgin juma ǵoı! — dedi, alaqanyn ıeginiń astynan joǵary qaraı serpip, shoqsha saqalyn sıpap qajy Bulanov.

Sandyqty aqtaryp-tóńkerip jatqan Nurıla ony estigen joq.

— Saǵan aıtamyn, qatyn.

— Ia, ne deısiz?

— Búgin juma ma?

— Ia, juma. Buqpandikine barsańyz, juma namazyna keshikpeısiz be?

— Joldan Qamıdollaǵa kirip, sonymen birge meshitke baram.

Nurıla eki dana «Qazaq» gazetine oraǵan mýndırdi qajynyń qasynda turǵan oryndyqtardyń biriniń ústine ákep qoıdy.

— Juma namazyna deıin úıge kelip, kıim jańartyp ketetin bolarsyz?

— E, nege kelem?

Qajy eki úlken kózin tasyraıtyp Nurılaǵa qaraı qoıdy.

— Kiresh medalmen namazǵa barmaıtyn shyǵarsyz degenim ǵoı? — dedi Nurıla múláıimsip, tońǵan adamdaı eki qolyn birine-birin úıkep, jumyrlap berip.

— E, ol qaıtýshy edi! Meshit qudaıdiki, medal patsha aǵzamdiki. Qol oramalmen búrkep, baılap tastap oqı beremin.

— Endi sizge meniń keregim joq shyǵar? — dedi Nurıla.

— Shulǵaýym daıar ma?

— Daıar.

— Kıiz galoshymshy?

— Alyp qoıdym.

— Túlki ishik?

— Bári de daıar.

— Bar, endeshe.

Nurıla báıbishe aqyryn aıaǵynyń ushymen ǵana basyp, ishkergi úıge shyǵa jóneldi.

Qajy Beısembaı kúmis saǵaly, eki jaq qulaqqa qoıatyn kózildirigin ornata qoıyp, birese kózildiriginiń tóbesinen asyra, birese áınegi arqyly aınaǵa qaıta-qaıta úńildi eki ernin jybyrlatyp «pismylda» dep kók shuǵa mýndırdi bir silkip qoıyp, ústine kıdi. Sol jaq tósinde shúberekke tikken kúmis medal teris aınalyp, teńsele tústi. Qaltasynan qol oramalyn alyp táj kıgizgen qos basty qara qus bar jez túımelerdi birinen soń birin súrtip, medaldi ońyna qaratyp qoıdy. Ony da oramalmen bir-eki úıkep, súrtti.

Ábden túımelep, mýndırdi náshine keltirip kıip alǵan kezde, qoqyraıǵan qyzyl jıekti jaǵa qajynyń butaǵyn burynǵydan da úlkeıtip tómen túsirip, isindirip jiberdi. Basyna túriktiń qoıý qara shashaqty qyzyl pásin (bıik taqıasyn) kıdi. Sóıtti de, aınanyń aldynda ersili-qarsyly júrip kórdi. Sol kúngi baıshyl romantık kári bir «asan qaıǵy» túrik shaıyrynyń bir aýyz óleńi esine tústi. Qajyǵa barǵan jyly Stambýlda bir túrikten jazyp alyp, jattap qoıǵan edi. Aınaǵa qarap turyp, jylamsyraǵan mosqal áıelderdiń daýysyn shyǵaryp sony aıtty.

Jahad áıla, Bir qarıp danaıy ol

Ia bir sanam latıp ragnaıy ol

Bo ekisinin birinı bolamazsań

Tárik áıla masıvaı, tánhaı ol

"Men osy ekeýi de bolamyn!» dep turdy ol óz-ózine. Onyń kóz aldyna óziniń aty shýly qyzmeti, qyzmet orny elestedi.

"Mýndır! Medal... Ol aq patshanyń qyzmetimdi baǵalaǵan belgisi, umytpastyq syıy. Áýeli, men — patsha aǵyzam bılegen Reseıdiń «pachetnyı grajdany", ekinshi, men — qajy (keıbireýler, árıne Beısembaı jaldanyp baryp qajy bolyp keldi deıdi, onysy nıchego ne znachıt! Qansha aıtsa da men qajy!). Úshinshi, men — ýeznoı nachalnıktiń pomoshnıgi (keıbir Balta, Qylysh, Gromov, Maqsut sıaqty kók soqqan «basáktar» men «qara júz tyńshy» dep te ósek taratqan. O da nıchego ne znachıt! Qansha aıtsa da men shen alǵan gospodın Býlanov). Keıbir qyzyl aýyzdar, meniń ýeznoı náchándik hatshysyn qalamnyń sabymen mańdaıǵa qoıyp qalǵanymdy ózinshe joryp, ult geroıy, sosıalıs, revolúsıoner «dep laqap shashyp, bedelime qol suǵyp ta baıqady. Onysy da nıchego ne znachıt! (Qansha aıtsa da men gospodın, pochetnyı grajdanın, manargıst Beısembaı Beısembaevıch Bulanov. Ult geroıy bolsam, onyma bolashaq qazaq bal asy qýansa!»

Úlken, qalyń aınanyń aldynda ersili-qarsyly júrip, Beısembaı qajy Bulanov ózi týraly osyny oılap aldy. Mýndırdi kıgennen keıin, onyń óne boıy raqattanyp, ishi sýdaı tasyp, júregi qýanyp lobylyp turdy.

— Qatyn, áı, qatyn!

Nurıla esiktiń aldyna keldi.

— Búgin gazet keldi me?

— «Qazaq» gazeti me, mana balalar ustap júr edi.

— Jergilikti «Prıeshım» gazeti joq pa?

— Kórinbeıdi.

— Jýrnal keldi me?

— «Aıqap» pa?

— Ia.

— Joq.

— Al, esikti ilip qal. Úıge syǵan-myǵan kirip ketpesin.

Beısembaı qajy Bulanov kúrke taýyqtyń qorazyndaı bolyp isinip, tysqa shyǵa jóneldi.

— Ata, alyp baryp tastaıyn ba? — dedi, esiktiń aldynda, atty shanaǵa jegip, daıyn ǵyp turǵan qysyq kóz bujyr sary bala.

— Tońyp qalmaısyń ba?

— Joq.

VI

Úlken qyzyl tas úıdiń astyńǵy podvaly lyq tolǵan tutqyndar.

Munda túrlishe qylmystylar bar: kisi óltirgender, at urlaǵandar, qaltaǵa túskender, mastar, qasy-kózi boıalǵan jezóksheler, shtraftan bas tartqan qala jataqtary...

Petr Gromov osylardyń arasynda tórt kesh qondy.

Podvaldyń ishi sasyń, bylyq. Bıt, búrge quj-quj qaınady. Tútin. Bir múıiste kózi baqyraıyp, óne boıyn qası berip, Sary malaı da otyr. Keıbir beıbastaqtar ony áýre qylyp jatty.

Jaǵyn kir oramalmen tańyp alǵan bir jýan sary áıel bet-aýyzy kókpeńbek bolyp isinip, kózi jumylyp ketken sary saqaldy aryq bireýdi moınynan qushaqtap, burqyratyp shylym tartyp otyr. Keıde áldekimdi boqtaıdy, keıde aıaǵymen edendi tepkilep óleń aıtady:

Aq, sharaban moı, sharaban

Deneg ne býdet.

Tebá prodam.

Podvaldyń aınalasyndaǵy ishi áınek, syrty temir sharbaqpen qaptaýly joǵarydaǵy syǵyraıǵan kishkentaı terezelerden daladaǵy sáýle az ǵana kórinedi. Qara kóleńke.

Bir múıiste birneshe adamdar dóńgeleı otyryp, qarta oınap jatty. Tysta tyqyr bilinse, qarttaryn jasyra qoıady.

Petr Gromovtyń oń jaǵyndaǵy bet-aýzyn túk basqan, dorba saqal, bujyr qara bireý tańerteńnen beri búktetilip jatyr edi. Álden ýaqytta kúrik-kúrik jótelip, basyn joǵary kóterip, Gromovqa jaqyndaı tústi de, myńq etti:

— Osy jerdikimisiń?

Gromov betine úńile qarap:

— Ia, — dedi.

Ol Gromovtyń iı sasyǵan, qaıystalyp qalǵan sholaq tonyna, aıaǵyndaǵy qysqa qonysh etigine kóz júgirtti.

— Rabochıı?

— Ia.

Barmaǵymen óz tamaǵyna shertip qalyp:

— Búıtkensiń ǵoı? — dedi.

Onysy «mastyqpen túskensiń ǵoı!» degeni edi.

— Nege ustalǵanymdy ózim de bilmeımin! — dedi aqyryn ǵana tamaǵyn kenep qoıyp.

— Ózim de bilmeımin... Qa-qa-qa!.. Nege bilmeısiń, á? Vot, chýdak! Men ózimniń nege ustalǵanymdy, nege qamalǵanymdy bilemin, sen...

— Sen nege jatyrsyń?

— At urladym. Ishım ýezinen at urlap ákelip, bazarǵa salyp turǵan jerden ustap aldy.

— Sol-aq pa?

— Sol. Men «aq úıdi» talaı kórgen kisi. Meniń at urlaýdan on bes jyldyq stajym bar. Men kóp jerlerde boldym: İrbit, Makarja, Saratov, Samar, Omskıı, Tomskıı.

— At urlaýdyń ne qyzyǵy bar? — dedi Gromov «sóz joqta sóz bolsyn» degen kisishe erinip qana.

Qara bujyr tarqyldap kúlip aldy da, Gromovty arqaǵa qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

— Sen mundaǵy Iarohın degen ataqty at urysyn estigeniń bar ma?

— Ia, estýim bar.

— Ol bizdiń quda. Biz dúnıeniń qyzyǵyn birge kórdik.

— E, ony bas-aıaǵyn dal-dal qyp jurt uryp óltirgen joq pa edi?

— Ia.

— Seni bir kúni sóıtpesin qaıdan bilesiń?

— Nıchego! Uryp óltirgenshe áli talaı zaman bar. Sen ózi qyzyq adam ekensiń.

— E, nege?

— E-e-h! Sen óziń at urlaýdyń lázzátyn bilmeıtin adam ekensiń! — dedi qara bujyr saq-saq kúlip.

Gromov teris qarap otyrdy.

Kesh. Ymyrt jabylyp, qas qaraıyp bara jatqan mezgil. Bir-eki soldat sham ákelip jaqty da, qolyndaǵy qaǵazǵa qarap, Gromovty shaqyrdy.

— Petr Gromov!

— Men munda.

— Qane, tez jyldam, beri júr!

Gromov ornynan ushyp túregelip esiktiń eki jaǵynda turǵan eki soldattyń ortasyna tústi.

— Úsh som shtraf, sonymen shabash! — dedi, óz oıynsha Gromovty «mas bolyp ustalǵan» dep oılaǵan túkti bet, qara bujyr at urysy, bir jaǵyna aýnaqshı berip.

Podvaldaǵylar Gromovty kózben shyǵaryp saldy.

* * *

— Svoloch! Razboınık!., z-z-z-zzadavlú, — dedi polısıa bastyǵynyń kabınetinde, edende soqqyǵa jyǵylyp jatqan Petr Gromovqa polısmeıster Medvedev, erni búlkildep, kózi shatynap. Medvedevtiń qolynda rezeńke taıaq (rýzga) otyr edi.

— Túregel!

Keıinirek turǵan eki jandarmnyń biri jelkesinen, biri qoltyǵynan julmalap, Gromovty polısıa bastyǵynyń aldyndaǵy oryndyqqa qaıta otyrǵyzdy. Gromovtyń bet-aýzy qan, mańdaıy rýzganyń izi, sala-sala.

Medvedev esiktiń eki jaǵyndaǵy qaqıyp turǵan eki jandarmǵa ıek qaqty. Olar chestberip, syrtqa shyqty.

— Men, gadına emes, jumysshy.

— Molchat, svoloch!

— Svoloch ta emes.

— Endi kim?

— Ádildik úshin, teńdik úshin kúresýshi, jumysshy.

— Ádildik?! Teńdik?!.. Má, saǵan!

Rýzga Gromovtyń jelkesine taǵy da sart ete tústi.

— Urmańyz, gospodın polısmeıster!

— Bálem, seni urmaq túgil, túrmede shiritermin!

Ústeldiń ústindegi zvonokty basa qoıyp edi, manaǵy eki jandarm jetip keldi.

— Túrmedegi razboınık qyrǵyzdy ákeldi me?

— Tak tochno, gospodın polısmeıster, ákelgen.

— Munda jiberińder.

— Qup bolady gospodın polısmeıster.

Eki jandarm saýdyrap shyǵa jóneldi.

«Bul kim eken?» dedi ishinen oılanyp Gromov. Kózi tunyp, óne-boıy ashı bastady. Soqqynyń astyndaǵy eki saǵat ýaqyt oǵan eki kún sıaqty boldy. İshke, búıirge tepkilegende tiri qalamyn dep oılaǵan joq. «Shynymen-aq, endi qaıtyp jaryq dúnıeni kóre almaıtyn bolǵanym ba? Shynymen, osy ıtterdiń qolynda ólgenim be?»

— Petr Gromov! — dedi az ǵana jumsarǵan daýyspen polısmeıster Medvedev. Súı dedi de, ústeldiń qasyna kelip otyrdy.

Gromov Medvedevtiń ilezdiń arasynda neǵyp jumsara qoıǵanynyń mánisin sezdi. Bul minezdi ol tórt qabat tutqynǵa túskende, Medvedevten birneshe ret sezip edi.

— Petr Gromov!.. Sende qatyn, bala-shaǵa bar, á?

— Bar.

— Úı bar toı?

— Bar, ıttiń uıasy qusaǵan. Bizdeı kisi bul kúnde úıge jaryǵan ba?

— Sonda da... Sonda da...

— ???..

— Dúnıede turǵyń keledi ǵoı?

— E, nege kelmesin! Barlyǵynyń da dúnıede turǵysy keledi. Men dúnıeden toıdym dep kim aıtady dep oılaısyz?

— Da, turǵyń keledi. Endeshe, nege búıtip otyrsyń?

— Búıtip otyrǵany qalaı?

— Alǵanyń janǵa batatyn jaza...

Gromov yzaly túrde myrs etti.

— Bul — sizdiń ónerińiz.

— Men qylmysy joq adamdy, aıypsyz adamdy búıtpeımin.

— Meniń sondaǵy qylmysym ne?

— Seniń qylmysyń, bizdiń patsha aǵzam úkimetiniń zańy boıynsha, úlken qylmys, saıası qylmys. Patshashylyqqa, patsha aǵzamǵa qarsy nıet. Sen, seniń tilektesteriń 1905 jylǵy alǵan syılaryn umytqan joq shyǵar?

— Ony patsha aǵzamyńyz da, siz de umytqan joq shyǵarsyz?

— Árıne, biz sabaq berdik, patshaǵa qarsy beıbastyqtardyń, razboınıkterdiń betin toıtardyq, qaıtyp turmastaı qyldyq.

— Men anarhıs emespin.

— Endi kim?.. Bári bir saıtan emes pe?

— Joq. Ruqsat etińiz, endeshe men sizge bul jóninde jik−jikke bólip túsinis bereıin.

— No, molchat, Gromov! Jeter! Seniń pálsapáńniń maǵan qajeti joq. Sen — merzaves, bolshe nıchego!

Esik ashylyp jandarmnyń biri chestberip tura qaldy.

— Tutqyn daıar!

— Beri kirgiz!

Álden ýaqytta aıaǵyn áreń basyp táltirektep tómen qapap bireý kirip keldi de, esiktiń aldynda turǵan qalpy aqyryndap basyn joǵary kóterdi. Gromov syrt qaraı otyr edi.

— Petr Gromov! Mynany tanısyz ba? — dedi Medvedev, esik jaqty nusqap.

Gromov syrt buryldy. Alǵashqy qaraýda Gromov tanyǵan joq. Birte-birte shyramyta kelip, kúbideı bop isingen bet aýyzdyń ishinen Balta ekenin bile qoıdy, ishi ottaı jandy. Denesi ystyqty-sýyqty bop ketti. Gromov Baltaǵa qarap «sezdirme!» dep belgi bergenshe bolǵan joq. Balta qalshyldap jaqyndaı berip.

— Petr! Petr! — dedi.

Gromov Baltanyń isingen bet-aýzyna, jyltyraǵan kózine qarap, shydap tura almady.

— Munyń jazyǵy ne? — dedi Medvedevke burylyp.

— Seniń jazyǵyń ne bolsa, onyń jazyǵy da sol!

Sóıdep, Medvedev eki qolyn artyna salyp, bólmede taǵy da árli-berli júrdi.

— Znachıt! — «Balyqshy balyqshyny alystan tanıdy» degenińniń saldary osy! — dedi Balta men Gromovqa qarap.

— Ia! Gospodın polısmeıster! Jumysshy jumysshyny tanıdy. Biraq oǵan qarap jazyqty qyla almaısyz.

— Meniń sózim ras emes pe? Sender naǵyz razboınık emes pe? Qaıdaǵy-jaıdaǵy qyrǵyz bar ma, syǵan bar ma, bári de senderde. Árıne, razboınık!. — dedi Medvedev óz sózin ózi qýattap.

— Ia, biraq siz oılaǵandaı razboınık emespiz. Jumysshy — taptyń negizi ınternasıonaldyqqa úıretedi. Bizde ultqa bólý joq, tapqa bólý bar! — dedi Gromov, manadan edende aýnap jatqan berigin alyp basyna kıip.

— Jeter, merzaves! — dedi ústelge jaqyn kelip zvonok berip. Syrttaǵy eki jandarm kirip keldi.

— Ekeýi de túrmege jóneltilsin! — dedi Medvedev, tutqyndardy oqty kózimen atyp.

— Túrmede shirısińder! — dedi shyǵyp bara jatqan ekeýine.

VII

Qol basyndaı ǵana býryl saqaldy, beti ıge túsip shyqqan terideı bolyp sarǵaıyp qatpar-qatpar bolyp qalǵan búkir bir shal kúmisteı jyltyraǵan serippeli, eki kisilik varshava kereýetiniń ústinde bıqasap tysty qalyń kórpege oranyp jatqan aýrýdyń qasynan tura berip, myńqyldaı tústi.

— Depýıs qandaı?...

Bul aýyryp jatqan Buqpan Kómeıulynyń úıine ádeıilep shaqyrtylyp alynǵan doktor Arnenbaým edi. Onyń shırek ǵasyr ómiri shetelderde júrip ótken. Parıjdan áskerlik dárigerler mektebin bitirip, Evropanyń birtalaı qalalaryn kezgen adam. Orys tiline aralastyryp latyn, fransýz, nemis tilderin battastyra sóıleıtin.

Munyń álgi myńqyldaǵanyna bylaı otyrǵan adamdar túsingen joq. Jalǵyz-aq, Metreech qana túsingen adam qusap kózin jypyq-jypyq etkizdi de, Arnenbaýmǵa:

— Depýıskýnızekorýs — dedi.

Buqpan jatqan bólmede báıbishesi men toqalynan, Metreechten basqa, úlken magazın ıesi Shamsýtdın degen tatar baıy, Beısembaı qajy Bulanov otyr edi.

— Ý−ý−ý−ýh! Al-laı!.. Ne deıdi? Óledi deı me?! — dedi Buqpan, bir aýnaqshı túsip.

— Alla saqtasyn, ol ne degenińiz! Jazylasyz qudaı buıyrtsa, jazylasyz!— dedi, qopaqtaı túsip, Beısembaı Bulanov. Doktor Arnenbaým, Buqpannyń kantor ústeliniń qasynda Metreechpen sóılesip otyrdy. Metreech oıyn, boınáda bolǵan oqıǵany, sonan beri Buqpan Kómeıulynyń jatyp alǵandyǵyn, saýda-sattyq jumystardy óziniń basqaryp turǵandyǵyn, jumystan qoly bosamaıtyndyǵyn qysqasha túsindirip aıtyp berdi.

Buqpannyń onsha janyna batqan naýqasy joq edi. Ol; kóbinese, jurt kózine kórinýden uıalyp jatty. Onyń kóz aldyna ózi qusaǵan «bedeldi» baılar: Shamsýtdınov, Qabanbaı, Bogomolov, Kazansev, taǵy áldekimder elestedi. «Olar estidi-aý á?.. Olarǵa ne betimmen kórinemin? Masqara boldym-aý!» dedi ishinen oılap, kóńilin surap úıinde otyrǵan Beısembaı men Shamsýtdınovke bettep qaraı almaı, japsarǵa buryla berdi de, aýyr kúrsindi.

Doktor Arnenbaým bir japyraq qaǵazdy — resepti Metreechke usynyp jatyp:

— Sýyq tıgen, dáneńe etpeıdi. Biraz kún tósekte jatsyn. Dalaǵa shyqpasyn.

— Súıdep aıtady, — dep turǵan Metreechtiń sózin estigennen keıin, Buqpan aqyryn basyn kóterip turyp, kerýettiń bas jaǵyndaǵy jýan báıbishege qarap:

— Meniń jeńsiz kamzolymdy ápershi! — dedi. Buqpannyń báıbishesi Qadısha edi.

— Peshke súıengeni nesi? Qane, ápershi! — dedi Qadısha, peshke arqa súıep turǵan alasa boıly qara tory jas áıelge — Buqpannyń toqalyna.

Toqal keýde jaǵynda úlken qaltasy bar qara sáten tysty jeńsiz qamzoldy Buqpannyń qolyna ustata berdi. Buqpan keýde qaltadaǵy úlken sary ámıandy ashyp qalyp edi, eki ortasyndaǵy jýan mesýak aldyna tústi.

— Má, bershi! — dedi Buqpan, Ekaterınanyń sýreti bar jıyrma bes somdyq qaǵaz aqshany qolyna sytyrlatyp ustap. İshinen: «Dos-dushpannyń aldy shyǵar, kórsin!» — dep oılady.

Doktor Arnenbaým kishkentaı ǵana bylǵary dorbasyn qolyna ustap, basyn álsin-álsin shulǵyp búkireıip shyǵa jóneldi.

* * *

— ... Qazirgi qaısy sháhár bolsa da botalyshlar sezılıp tura Bogomolovtyń áıtýiná qaraǵanda, ishshilár arasy tynysh týgildı. Állá qaıda dı, ısimdá ıýq unttym... frontqa jibárilá turǵan soldattar da bash kýtárıp: «10 ındi bızni aldı almassyz, soǵysh bizni toıdyrdy» dep, kazarmalarynyń tárázálerin ýatyp, kúl-parsha ıtkenler, dı, magazınlarynyń jımirgánlárdı! — dep qoıdy Shamsýtdınov. Tyrbyqtanǵan qysqa saýsaqtary eki ortasyna qysqan jýan tobyr shylymdy olaı-bylaı qozǵap qoıdy. Jańa ǵana sorǵan shylymnyń kók tútini qursaýlanyp, tóbesinen joǵary bara jatty.

Beısembaı, Shamsýtdınov, Metreech, Buqpan tórteýi tórgi úıde áldeqashannan ońasha otyr. Buqpan jeńsiz kamzoldy ıyǵyna jamylyp, tósektiń ústinde otyrdy. Onyń endi óńi kirdi, beti ashyldy. «Uıaty» áldeqashan joǵaldy. Beısembaıdyń, Shamsýtdınovtiń manadan beri sóılegen sózderi, ony «jazataıym qıynshylyqtarǵa soq bolǵan jalǵyz men emes ekemin ǵoı! Aqshaly, eń dáýletti jer dushpansyz, qaǵajýsyz bolmaıdy eken ǵoı! Kóppen birge ekem!» degen oıǵa keltirdi. Ol ózin-ózi jubanǵan baladaı boldy.

Olar ne aıtty, qaı jóninde sóıledi?..

Shamsýtdınov sózi qalanyń úlken kóshesindegi eki qatarly óziniń úlken magazıninen, ondaǵy saýda-sattyq jumystarynan, aqshadan, kiris−shyǵystan, pirkáshikterden bastaldy. Pirkáshik arasyndaǵy keıbir toıymsyz qylyqtardan, jalaqy arttyrý máselesinen bastaldy. Sonyń aıaǵy kelip, «botyshý» máselesine — revolúsıaǵa kóshti... Shamsýtdınov keıbir tatar baılaryndaı nadan emes edi. Sol kúngi aǵymnan habary bar, oryssha, tatarsha gazet-jýrnaldardy oqyp turarlyq málimeti bar adam edi. Aqsha saıasatyn, kapıtaldyq órshý joldaryn, onyń neshe túrli amaldaryn biletin adam edi. «Ýaqyt aqshadyr, ǵapyl bolma qarashadyr» degen máteldi ol aýzynan tastamaıtyn. Bul mátel onyń aqsha alatyn kasasynyń aldynda, magazınniń ishinde de jazylynyp qoıylǵan bolatyn, Shamsýtdınov - arab, túrik ádebıetin jaqsy biletin baı. Stambýlda, Júsip Aqshýra ulynyń (tatar Akchýrın baılardyń tuqymy) shyǵaryp turǵan «Túrik jurty» jýrnalyn ol úzbesten alǵyzyp turdy. Shamsýtdınov, negizinde, «Panıslamıs»1 edi. Biraq ol kapıtal máselesine kelgende; «Baılyqqa shekara joq, evropa baılyǵyna shomylyp alý kerek», — degen pálsápáni soǵatyn.

Shamsýtdınov salbyrap omyraýyna túsip turǵan buǵaǵyn tyrbıǵan qysqa, semiz saýsaǵymen bir qasyp qoıyp:

— Gospodın Bulanov! Siz muńar nı áıtesiz? — dedi, Beısembaı qajyǵa qarap, Beısembaı Buqpan Kómeıulyna qadala qarap, kúlimsireı tústi:

— Baıeke! Siz áli estigen joq shyǵarsyz?

— Ol ne? — dedi ojyraıa qarap Buqpan.

Osyndaǵy qyzyl aýyzdardyń birnesheýi Medvedevtiń qolyna tapsyryldy.

Bulardyń tilinde «qyzyl aýyzdar» jumysshylardyń arasyndaǵy tóńkeris uıymynyń adamdary edi.

— E, bárekeldi! Kim-kim?..

— Balta, Maqsut, Gromov degender bar eken ǵoı?

— Gromov?... Bilem, bilem... Bir qahar soqqan nárse. Maslakov degen baıda grýzchık te bolyp turdy. İlik tá bolyrǵa kırák, — dedi Shamsýtdınov Beısembaıdyń aýzyna qarap.

— Ol ıtterdiń kózin joǵaltý kerek qoı endi, — dedi Buqpan kúrkiregen daýyspen.

— Tura turyńyz, onyń qyzyǵy bar! — dedi Beısembaı bir umtylyp.

— Al?!..

— Áıtip qaraǵyz áli!

Beısembaı sol jerde jelkesin kújireıtip, qabaǵyn qars jaýyp eńkeıe berdi. Manadan úndemeı, qozǵalmaı tyńdap otyrǵan Metreech te (Metreech qazaqsha sóıleıtin, túsinetin) qozǵalyp tamaǵyn kenep qoıdy.

— Davaıte, gospodın Býlanch!

Beısembaıdyń manaǵy qajylar qusap shalqaıyp, kúlimsirep otyrǵan keskini joǵaldy. Tóńiregindegilerge birese kózildiriginiń ústimen, birese astymen qarady. Naǵyz baryp turǵan jaýyz tyńshylardyń, pravokatorlardyń qalpyna tústi. Otyrǵandardan ózge baıqap turǵan adam bolsa, «ataqty pravokator, tyńshy Beısembaı Bulanov óz qalpyna tústi» dep oılaıtyndaı boldy.

— Men sizge aıtsam, bul qyzyl aýyz adamdardan búkil Rossıa patshalyǵynyń qol asty saý emes eken. Tipti bulardyń bir tizgini bizdiń kraıdan tys — Germanıa, Shveısarıa, Anglıa degen memleketterde jatqan kórinedi.

— Poı-poı-poı! — Metreech, otyrǵan jerinen ushyp kete jazdady.

Beısembaı sózin jalǵap:

— Siz mynaǵan qarańyz: budan bir jyl buryn jandarm otdelenıasynyń qolyna túsken, osylardyń uıymy shyǵarǵan bir proklamasıada... — Beısembaı ishki qaltasynan bir kineshke sýyryp alyp: — ...bir proklamasıasynda: «Búkil jer júzinde Amerıkadan bastap Japonıaǵa deıin, Shveısarıadan alyp ońtústik Afrıkaǵa deıingi jerlerdiń barlyǵynda da proletarıattyń tıanaqty uıymdary bar» delingen sózder jazylǵan. Muny 1913 jyly osy qyzyl aýyzdardyń bir bastaýshylary jazǵan. Proletarıat degeniń, baıqasańyz, jalań aıaq, jalań bastar, jumysta júrgender eken. Bulardy qutyrtyp júrgen joldyń ózi, budan áldeneshe jyldar buryn Marks degen bir nemis shyǵarǵan jol eken. 1798 jyly osy Rossıada shyǵyp turǵan "Vestnık ınostrannoı lıteratýry» degen eski bir jýrnalda sol Markstyń bir kitabyna qarsy jazǵan statány oqydym... Oıboı, Baıeke, bul saıasat degen nárseniń ózi, adamnyń basyn byt-shyt etetin kórinedi. Qysqasy... bulardyń alǵan joly, patsha aǵzamǵa, onyń sán-saltanatyna, baılyqqa, jeke adamnyń malaı, jumysshy jaldap baı bolyp turýyna qarsy jol eken...

— Ne deıdi, aınalaıyn-aý!? — dedi Buqpan jótelip qalyp. — Ol ne degeni! Baılyqty qudaı bergen. Qolynan kelse olar da baıysyn! — dedi artynan taǵy da.

Buqpan saıasat degenimizdi uqpaıtyn adam edi. Onyń on uǵymynsha, dúnıede baqytty, bedeldi, kúshti bolyp júrý úshin bir ǵana jol bar. Ol — baılyq. Ony tyrnaqtaıdan jınap ustap tura bilseń, onda sen máńgi baqyttysyń. Egerde ony bilmeseń, orynsyz shashsań, ústi−ústine jamamasań, onda «baılyq — bir aılyq». dep qana uǵynatyn. Ol, ekinshi jaǵynan, baılyqty báseke dep biletin. «Pálen baı bankrot bolǵan eken, búlingen eken» degen habardy emis-emis etip turǵanda, ol ózinshe pálsapa ashyp: «Áne, dúnıe ustap tura bilmeseń, básekeniń amalyn uqpasań, aqyr aıaǵy kóretin kúniń sol!» — deıtin. Onyń bilgen saıasaty sol ǵana edi.

Beısembaı Bulanov sózin jalǵaı berdi:

— Ia, súıtip sol qyrsyq bizdiń qalany da shalǵan kórinedi. Men sizge qupıa bir áńgime aıtaıyn. Árıne, Baıekeler, bul osy jerde, óz aramyzda ǵana aıtylatyn áńgime. Medvedev myrza meni bir kúni kabınetine shaqyryp alyp, kóp sóılesti. Onda menen basqa Aramqanov ta otyr edi. Gospodın Bulanov! Osy oblystaǵy qyrǵyz saharasynyń baǵaly aqsaqaldarynyń biri siz bolasyz. Sizdiń eńbegińizdi baǵalaı bilemiz: Omby janaral — gýbernatory siz jóninde bizge úlken «rekomendasıa» berip turady. Qalaıda, siz úkimetke qarsy qupıa uıymdardyń qalada bolsyn, saharada bolsyn betin ashyp berip turý jaǵyna óte kóńil bólińiz. Sahralarda bolsa, sizdiń hımmátińizdi ózińizben birge istes bolǵan bolosnoı, kresán nachalnıkteri, uly aqsaqal-qajyrlar arqyly bilemiz. Árıne, búginge deıin, siz olardy, olar sizdi umytqan joq shyǵar. Al, endi qalada bolsańyz, sizdiń taıanyshyńyz biz jáne ataqty, qurmetti baılar, qalalyq ýprava degen sózderdi aıtty. Árıne, ol sózdiń aıaǵy nege ákep soǵatyndyǵyn men sezip, bilip otyrdym...

— Siz, tegi, razboınık Gromovlarny nıshik tutqanlaryn áıtigiz áli! — dedi Shamsýtdınov, sabyrsyzdanyp.

— Qazir aıtamyn... Ia, sezip, bilip otyrdym. Muratov, Kochkov, Palekov tıirmenderinde, Zenkov, Trýsov zavodtarynda jumysshylardyń, lomovoıshylardyń arasynda anda-sanda qupıa jıylystar bolyp turady eken degendi Aramqanovtan esitip júretin edim. Aıtqandaı, Menovnaı jumysshylarynyń arasynda da sondaı bir jasyryn jıylystar bolyp ótken eken. Siz qazir osymen aınalyssańyz eken. Sizge kómekke gorodovoılardan basqa gospodın Aramqanovty jáne «Zaıchık» degen orysty beremin» deıdi.

— Kim aıtty? — dedi Buqpan.

— Medvedev myrza. Sonan birneshe kún ótkennen keıin, Trýsov zavodynda isteıtin Gromov degen bireýdiń Zenkov zavodyndaǵy jumysshylar arasynda qupıa jıylys ótkizgendigi týraly jandarm otdelenıesine habar ákelindi. Onan bir kún buryn Tólendi balasy Balta degendi konserv zavodynda bir jerden ustap ákelip edi. Zenkov zavodynyń Maqsut degen bireýi qolǵa túspeı qashyp ketipti. Súıtip, osy kúni Gromov pen Balta degen qaraqshylar «aq úıde» otyr. Bulardyń bir lańy sol: bular qyrmanshylar arasynda da ýyt jaıǵan kórinedi. Onyń bir nátıjesi Býkaevkeńniń qambaǵa jaǵylǵany bolsa kerek. Jandarm otdelenıesindegi materıaldar sony aıtady.

Manadan úndemeı tyńdap qana otyrǵan Metreech jıren murtyn bir shıratyp qoıyp:

— Olardy katorgaǵa jiberetin bolady, — dedi.

— Konechno, konechno, álbette! — dedi Shamsýtdınov, Metreechke jaltaqtaı berip.

Beısembaı kózildirigin túzep alyp, basyn shaıqady.

— A, kak je, kak je! Bulanych! Daje, daje eshapoǵa salyp asyp ta jiberetin bolady, — dedi qıpalaqtatyp Metreech. Sonan biraz ýaqyt aýzyn ashyp ańqıyp turyp qaldy.

Beısembaı Bulanov judyryǵyn túıip, sózin zildendirip bylaı dedi:

— Naǵyz glavnyı sebep — dáleldi materıal. Bul ıtterdi biz ondaı zor materıaldarmen qolǵa túsire almaı júrmiz. Bul týraly men sosıal-demokrat, qazir qalalyq ýpravada qyzmet isteıtin Alekseı Ivanovıch Vendokomen kóp sóılestim. Ol qazir Medvedevpen de jaqyn júredi. Sol aıtady: RSDRP (b) men bizdiń aramyzda úlken shekara bar. Olardyń negizgi programmalarynyń biri — revolúsıany jumysshylardy uıystyryp otyryp, qural kúshimen ornatý kerek deıdi, olardyń jasyryn taratqan proklamasıalaryn, tyqqan qarý−jaraqtaryn taýyp alý kerek, sóıtse, dar aǵashynyń joly olarǵa ózinen−ózi ashylady deıdi.

— Muńar qaraǵanda, tigi áli mınshevık dıp ıýrgınlári bizge alaı uq dýshman da týgil ıkán labasa. Miná, ınshik! − dep qoıdy basyn silkip Shamsýtdınov.

Beısembaı Bulanov jalpaq kúmis baýly saǵatyn jan qaltasynan alyp qarady da:

— Ýaqyttyń ózi ótip ketken eken. Eptep úı jaqqa aıańdaý kerek,— dedi túregelip.

Otyrǵandar birinen soń biri qonaq úıge shyqty.

* * *

Buqpan otaǵasynyń toqaly Shamsıa men Atymtaı eki ortadaǵy kóńil qosqan minezdi, ózderinen basqa esh adam sezgen joq. Kúdiktengen de eshkim joq, kóńil suraı kelgen kisiler ketkennen keıin, olardan qalǵan sarqytty as úıde otyryp Atymtaı men Shamsıa iship, jedi. Keıde biri men biri ázildesip te qoıdy.

− Bıalaıyń qýrap qalypty ǵoı! — dedi peshtiń moınynda turǵan syrty kón bıalaıdy ýqalap Shamsıa.

— Qýrasa ýqalap tursyz ǵoı, ıkemge keltirersiz, — dedi kúlip qana Atymtaı. Shamsıa myrs etti.

Tamaǵyn iship, kıinip jatqan kezde, Shamsıa Atymtaıdyń ishki kamzolynyń jeńinen ustaı alyp:

— Kamzolyńnyń etegi qaq aırylypty ǵoı! Tigip bereıin, — dedi aqyryn erkelegen daýyspen. Shamsıanyń erke daýysy Atymtaıdyń júregin qytyqtap ótti. Kózine qadalyp qarap turdy. «Ash belinen qushaqtap alyp baýyrǵa basyp jatar ma edim», — dedi ishinen. Súıdep oılaǵansha bolǵan joq, jaqyndap kelip qalǵan Shamsıany qushaqtaı alyp, tamaǵynyń astynan súıip aldy.

— Oıbaı, kele jatyr! — dedi sybyrlap qana, demin zorǵa alyp Shamsıa. Atymtaı qoıa berdi.

— Keshke jamap beresiń ǵoı, — dedi Atymtaı esikten shyǵyp bara jatyp. Shamsıa súıinip qarap qaldy.

Gromov pen Balta túrmeniń bir kamerasynda, iri-usaq urlyqpen túskenderdiń arasynda jatty. Bul kamera joǵarǵy qabatta edi.

Túrmeniń ishinde on kisi qatarlasyp jatatyndaı ǵana taqtaı sákiden basqa, ústel-oryndyqtan dáneńe joq. Japsarynyń keıbir jerlerinde aq izbesi qoparylyp túsip, qyzyl kirpishteri kórinip tur. Keıbir jerlerin kómirmen, qaryndashpen syzǵan syzyqtar, jazǵan jazýlar, adamdy, atty, sıyrdy jasaǵan sýretter bar.

Alǵashqyda on tórt adam bir kamerada jatty. Beri kele azaıdy. Keıbireýleri ekinshi qalaǵa jóneltildi. Keıbireýleri merzimdi kúni bitip, bosanyp shyqty. Qazir sonan toǵyz-aq adam qalyp edi. Tamaqty úsh mezgil berýshi edi: bir tilim qara nan, ystyq sý, keıde laı sorpa bolyp júrdi.

Búgin Gromov pen Balta jáne birneshe tutqyndar joǵarǵy qabattaǵy úıdiń korıdoryndaǵy dárethanany tazalady. Qaraýylshy soldattardyń qaramaǵynda júrip, shelektep las sýlardy tasydy.

Túrmeniń astyńǵy bir kamerasynda kileń áıelder jatatyn edi, sol kúni olar da dárethanany tazalady.

Betin qyzartyp boıaǵan, kózi úńireıip ishke batqan bir áıel shelek kóterip bara jatqan Gromov pen Baltaǵa qarap saqyldap kúldi de, kózin qysty.

— Onysy nesi? — dedi Balta Gromovqa mińgirlep.

Gromov kúldi:

— Ózinen sura!

— Bulardyń jazyǵy ne?

— "Qyzyl panar" shyǵar?

— Ol qandaı oryn?

— Patsha Reseıiniń ol da bir ashqan «tárbıe orny»...

— Túsinbeımin, — dedi Balta.

— Túsinersiń áli!

Túrme qorasynyń tórt buryshynda, bıik quımanyń tóbesinde turǵan chasovoı soldattar, qoranyń ishinde jumys istep júrgen tutqyndardan kózderin almady. Keıbireýler áıelderge sóz aıtty:

— O, tetke! Neǵyp júrsińder?

— Kórip turǵan joqsyń ba? Jumys istep júrmiz.

Syrttan qaraýyldap turǵan soldattar aqyryp qoıa berdi.

— Tutqyndarǵa sóılesýge ruqsat joq!

— Endeshe, olar nege tildi qytyqtaıdy?

— Molchat!

Manaǵy áıel Gromov pen Baltanyń qasynan óte berip:

— Áı, ádemi jigitter! Shylymdaryń bar ma? − dedi.

Gromov áıeldiń kekesinsózine túsine qoıdy. Óıtkeni Balta men ekeýiniń ádemilikke jatatyn keskinderi joq edi. Polısmeıster Medvedevtiń rozgasynyń izi ekeýiniń bet aýzyn kókpeńbek qyp isirip jibergen bolatyn.

Balta qaltasynan kesetin alyp, ýystap áıelge mohorka berdi.

— Rahmet! Bizge qonaqqa kelińder! — dedi áıel, "mohorkany" peshpetiniń qaltasyna salyp. Súıdep, jan-jaǵyna qarady da, Gromovtyń qolyndaǵy bos shelektiń ishine bir qaǵazdy tastaı berdi:

— Senderge berdi!

— Kim?

— Bilesińder. Kelip júrińder!

— Jibermeıdi, — dedi Balta.

— Jiberedi. Nadzırateldiń kóńilin aýlańdar.

— Nemen aýlaımyz?

— Aqshamen, araqpen. Qosh bolyńdar!

— Qosh!

— Kameralaryńa baryńdar! — dedi mańaıdaǵy qaraýylshylar aıqaılap. Gromov shelektiń ishindegi qaǵazdy alyp, jyldam qaltasyna saldy.

Tutqyn áıelder, erkekter birine-biri qoldaryn bylǵap kameralaryna tarady.

* * *

Keshki tekseristen keıin Gromov pen Balta ekeýi manaǵy áıel bergen qaǵazdy oqydy. Qaǵazdaǵy jazý oryssha jazylǵan edi. Basqa tutqyndar árqaısysy ár jerde otyryp, sybyrlasyp, sóılesip jatty. Hattaǵy jazýdyń mazmuny mynaý edi:

«Aıanyshty arystandar!

Senderdiń qandaı jumyspen otyrǵandaryńdy men estidim. Senderdi syrttan bilemin. Men konserv zavodynyń jumysyndaǵy bir jesir áıel edim. Kúıeýim on besinshi jyly kúzde German frontyna ketken bolatyn. Onan hat alyp júrdim. Bir kúni túnde meniń úıime tintý jasap jandarmdar keldi. «Seniń kúıeýiń bólshevık eken. Fronttan qashyp ketipti. Biz osynda kelipti dep estidik. Sony bizge taýyp ber!» — desti. Kózim kórmegen kúıeýdi men qaıdan taýyp beremin? Sony aıttym. Olar maǵan nanbady. Mine, búgin bir juma boldy túrmede otyrmyn. Meni Nadejdadan surasańdar, aıtady. Senderdiń bólshevık ekenderińdi men sonan bilgem. Syrttan tanyspyn. Bul qaǵazdy oqyp bolǵan soń jyrtyp tastańdar.

Taná Gavrılova»,

Gromov hatty oqyp bolǵan soń, sákiniń ústindegi maı shamǵa ustaı qoıyp edi, jalyndanyp jandy da, kúl boldy.

— Kúná órteldi! — dedi múıiste qısaıyp jatqan bir tutqyn. Basqalary bastaryn kóterip Gromovqa qarady.

— Ol qaısy eken? — dedi hat týraly oılap Balta.

— Bilmeıim. Tysqa shyqpaǵandardyń biri shyǵar... Álde, jáı ásheıin «provakasıa» ma eken? — dedi Gromov.

— Kim bilsin?

Ol kúni túni boıy Balta da, Gromov ta uıyqtaı almady. Sákiniń astynan áldene sybdyrlap, bir múıisten bir múıiske júgirip damyl bermedi. Ol tyshqan edi.

Bóten uıyqtap jatqan tutqyndardyń arasynda keıbireýleri qoryldady. Oılanǵan adamǵa olardyń onysy aǵash kesken ırek tis aranyń syryldaǵany qusap estiledi. Áldeqaısy sandyraqtap, ishin tartyp jylap qoıdy. Keıde syrttaǵy korıdorda olaı-bulaı júrgen chasovoıdyń aıaq dybystary estiledi.

— Sen qalaı oılaısyń? Bizdi osylaı ustap jatama?- dedi, aqyryn sybyrlap qana Balta.

— Kim bilsin. Materıal tappasa...

— Shyǵarady, á?

— Jumysshylar da, komıtet te qarap jatqan joq shyǵar.

— Menimshe bizdi ustap turarlyq eshbir dálel joq.

— Bolǵan kúnde de, raıdan qaıtatyn oı joq, Balta! Álde sen bosańsyp qaldyń ba? Sharshadyń ba? Qorqasyń ba? — dedi Gromov aqyryn ǵana.

— Men be?

— Ia, sen.

— Ol ne degen sóziń?

— Jáı, ánsheıin, shyǵý jaǵyn kóp aıtasyń.

— Seniń shyqqyń kelmeı me?

— Keledi. Biraq oılaǵym kelmeıdi. Menimshe, jadyrańqy bolý kerek, ózińdi nyq ustaýyń kerek, nege de bolsa shydaý kerek.

— Endeshe men de sondaımyn, Gromov! Meni sen ózińdeı kór. Sen maǵan aqylsha da, dos ta! Seniń ár sóziń meni bekindiredi, shynyqtyrady.

— Rahmet! Jaqsy sózińe! Áne sony is júzinde oryndaýymyz kerek. Alda áli jumys kóp. Kúrestiń ákesi áli alda. Biraq shyndyq bizdiń jaqta, biz jeńemiz!..

Taǵy birneshe mınýttan keıin kameranyń ishinde eshbir sybyr estilgen joq. Tek ásheıin sákiniń astyndaǵy tyshqandar ǵana olaı-bylaı júgirip, shıq-shıq etti.

* * *

Gromov pen Balta jatqan kameraǵa kúnniń kózi aldymen tústi. Óıtkeni, bul kameranyń terezeleri kúnshyǵys jaqqa qarap tur edi. Kúnniń sáýlesi aıqysh−uıqysh temir sharbaqty salalap, japsarǵa tústi. Sharbaqtyń elesi aıqysh−uıqysh bolyp japsarda turdy.

Kameranyń ishindegi tutqyndar erte turyp edi. Jalǵyz−aq, Balta men Gromov qana jatty.

Túrmeniń kiltshisi esikti saldyratyp ashyp, ashshy daýyspen shyńǵyryp qoıa berdi:

— Turyńdar!

Onyń artynan qylysh, myltyq taqqan eki adam (biri — túrme bastyǵy) árqaısysynyń atyn, famılıasyn atap tekseris jasady. Baltaǵa qarap:

— Tólendın Balta! — dedi qaıqy murtty, alasa boıly bireýi.

— Ia, men!

— Bir saǵattan keıin daıyn tur! — dedi.

Súıdep ol ekeýi, sońynan kiltshi kameradan shyǵa jóneldi. Esiktiń syrtynda kiltter taǵy da syldyrlady.

— Meni qaıtedi eken? — dedi Balta, etigin kıip jatqan Gromovqa jetip kelip.

Tutqyndardyń ishindegi betinde qorasannyń izi bar uzyn boıly, at jaqty bireýi:

— Znachıt, túrmemen qosh aıtysasyń, — dedi.

Balta oǵan jalt buryldy:

— Qosh aıtysasyń!?..

— Ia, qosh aıtysasyń, bosatylasyń.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bulardyń daǵdysy solaı. Túrmeden bosatylatyn adamdy sol ýaqytta shyǵarady.

Balta ne aıtaryn bilmeı ańtarylyp turyp qaldy da, etiginiń qonyshyn tartyp, ókshesimen edendi túıgishtegen Gromovqa qarady.

— Bosatsa, ekeýmiz de birge bosanamyz. Ekeýmizdiń jumysymyz bir, — dedi mińgirlep.

Gromov kúlimsireı berdi.

— Múmkin, solaı shyǵar, — dedi, sákige otyra ketken Baltaǵa.

— Endeshe, nege seni shaqyrmady? — dedi Gromovqa qadala qarap Balta. Gromov eki qolyn qaltasyna tyǵyp árli-berli júrdi.

Kiltshi esiktiń joǵarǵy jaǵyndaǵy tesikten aıqaılap:

— Qane, starostalaryńdy jiberińder. Nan, shaı alsyn! — dedi. Esik ashylyp kameradaǵy starosta, taldyrmash bir sary jigit syrtqa shyqty.

— No, Balta joldas! Múmkin, men de bosarmyn. Birimizden soń birimiz shyqsaq ta, buryn shyqsaq ta báribir. Múmkin, men áli osynda qalyp ta qoıarmyn. Biraq esińde bolsyn: komıtettegi joldastarǵa habar aıt.

Petr Gromov tiri, kóńildi, myqty de. Men úshin olar qapa bolmasyn. Men eshkimge tizgin bermeımin. Partıanyń jolynda basym qurban. Saǵan da aıtatyn aqylym sol. Nadejda men Qaıatqa da sálem aıt. Tamaq ákelgen syltaýmen kelip tursyn. Taná Gavrılova týraly umytpa. Shyn ba eken, bilip al.

Bir saǵattan keıin Balta túrme bastyǵynyń keńesine shaqyryldy. Gromov ekeýi biriniń biri qolyn qysyp ustap, aýyzdaryn súıisti.

— Qosh, Balta!

— Qosh, Petr!

Birge jatqan tutqyndar da shýlasyp qoshtasyp qaldy.

Balta sol shyqqannan kameraǵa qaıtyp kelgen joq. Gromov keıinirek turyp, túrmeniń syrtyndaǵy bazarǵa qarady. Óıtkeni, Balta sol jol tıisti edi. Birazdan keıin kóshede, bazar jaq dalańqyda aıańdap júrip bara jatqan Baltany kórdi. Qasynda esh adam joq. "Znachıt, birimiz bosandyq", − dedi kóńildenip, ishinen qýanǵan Gromov. Súıtti de, sákiniń ústine alqa qotan otyryp shaı ishken tutqyndardyń qasyna keldi.

Starosta sary jigit kúlimsireı túsip, Gromovty arqaǵa bir qaǵyp qalyp:

— Má, seniń eseń! — dedi bir tilim qara nandy qolyna ustatyp.

— Endigi bir tilim nan qazynanyń paıdasyna tústi, - dedi tutqyndardyń biri qarq-qarq kúlip.

Oǵan qarap Gromov ta kúldi. Onyń júregi kóńildi. Kóńili qustaı ushyp, óne boıy jeńildenip qalǵandaı boldy. Ol Baltanyń bosanǵanyna ózi bosanǵannan anaǵurlym artyq qýandy. Bir oılaǵanda, ol Baltasyz ystyq−sýyqty birdeı kórgen jan joldassyz qalǵandyǵyna kúıinýge de tıisti edi. Biraq ol oǵan kúıinbedi. Túrmede tekke jatýdan kóri, jalǵyz adam bolsa da bos júrip, revolúsıanyń artqan mindetin qalyń jumysshylar kópshiligine uǵyndyrýy, oǵan bárinen de artyq, bárinen de paıdaly, bárinen de qasıetti kórindi. Gromov túrmede jatýdy, «revolúsıaǵa paıdasyz jatys» dep eseptedi.

Gromov sol kúni keshke ózimen birge jatqan «golovnık» tutqyndarǵa patshanyń saıasaty men revolúsıanyń eki ortasyndaǵy aıyrma jóninde biraz áńgime aıtty. Ony ol qylmys pen tárbıe máselesine ákep baılanystyrdy. «Biz nege jatyrmyz?» degen suraýdy qoıyp sol suraýǵa anyq, aıqyn, túsinikti etip jaýap berdi. Buryn birin-biri boqtap balaǵattap jatatyn «ýgolovnıkter» sol kúni seń soqqan balyqtaı boldy.

VIII

Syǵyraıǵan kishkentaı ǵana terezeniń áınegine jaz basyndaǵy jaýǵan jaýynnyń usaq tamshylary anda-sanda bir tamyp, áınekti shylap turdy.

Tús aýǵan mezgil.

— Bul kim? — dedi, tompaıǵan dop-domalaq sary balany, sol qolymen keýdesine qysyp túregelgen Nadejda. Esikti áldekim julyp tartty.

— Men, ash, Nadejda!

«Erkek daýsy! Bul kim eken?» dedi ishinen Nadejda

— Men, Balta, ash, Nadejda! Sý ótti!

Nadejda selk ete tústi de, esiktiń yrǵaq temirin kóterip, syrttan kire bergen adamdy qushaqtap alatyn kisideı oń jaq qolyn kerip tura qaldy.

— Bal-ta!...

— Ia, men... men, Nadejda!

Jańbyrǵa shylanǵan qulaqshynyn basynan alyp, Nadejdanyń qolyn ustady.

— Bal-ta... Bal-ta! — dedi, Baltanyń betine tesireıe qarap kúbirlep Nadejda. Tipti Baltanyń keskininen shoshyp, shyryldap jylaı bastaǵan balanyń daýsyn da sezgen joq. Qol ustasqan boıymen Baltany jetelep tórge qaraı jóneldi de, otyrǵyshty kórsetti.

— Tanymaı qalypsyń ǵoı! — dedi Balta otyrǵyshqa otyra berip, kúlimsirep. Biraq Baltanyń betinen ol kúlimsireýdiń izi de kórinbedi. Jalǵyz-aq, úńireıgen keziniń qarashyǵy ǵana az qozǵalyp jyltyrap turdy. Tystan túsken jaryqpen qatar Baltanyń kóz qarashyǵynyń ústine terezeniń elesi tústi.

Nadejda birneshe mınýttaı sóz taba almaı daǵdaryp qaldy. Jylamsyraǵan balanyń betine aýzyn tıgizip, arqasyna qaǵyp, teńseltip, Baltaǵa qaraı berdi. Biraq onyń kóńilinde tiri Baltany kórip otyrmyn degen oı joq edi, bolsa da dúdamal bolyp otyr edi. Sondyqtan ol kenet kókten túskendeı bolyp otyrǵan Baltaǵa aıtatyndaı sóz taba almady.

Balta ornynan turyp, qolyna jumarlap ustaǵan qulaqshynyn esiktiń aldyna taman alyp birneshe ret silkip, shegege ildi de, dál tóbesindegi úrpıisip turǵan qoıý qara shashyn bir sıpap, Nadejdanyń qasyna qaıta kelip otyrdy:

— Qane, Nadejda! Ne habar bar? Sóıle. Qalderiń qalaı? Qaıat qaıda?... Balań qutty bolsyn!..

Súıdep, balanyń kishkentaı ǵana qolyn alyp, erkeletken ispetti bolyp, bir-eki qozǵap qoıdy.

— Ú−ý−yh! — dedi álden ýaqytta Nadejda. — Balta! Men seni tiri dep estigem joq, óldi dep estigem. Tipti, biz Qaıat ekeýmiz qosylyp jylap ta alyp edik.

— E, nege?

— Sol. Sheshin, keıin sóılesermiz.

Balta ústindegi berzent shekpenin sheship, ishtegi qysqa qara beshpentiniń túımesin aǵytyp, terezeniń aldyndaǵy otyrǵyshqa kelip otyrdy da, qaltasynan kesteli kesetin shyǵardy. Nadejda Balta otyrǵan tereze men bergi terezeniń eki ortasyndaǵy kishkentaı bıik ústeldiń qasyna kelip otyryp, Baltanyń óńine, ústi-basyna kóz júgirtti. Baltanyń aq aralasa bastaǵan qoıý qara shashyna (Baltanyń jasy jıyrma besten az-aq assa da, shashyna aq kire bastaǵan edi), ernin jaýyp túsken qyrqýsyz qoıý murtyna, ımek kelgen murnyna, úńireıgen kózine, ıegine, juqarǵan óńine qarady. Kiri aıǵyz-aıǵyz ishki kóıleginiń jaǵasyna, maılanyp jyltyrap turǵan beshpetine qarady.

— Al, Nadejda, sóıle! — dedi shylymyn tutatyp, Ústelge shyntaqtap Balta.

Nadejda súısingen túr kórsetip, jymıdy.

— Ne sóıleıin? Baıaǵy óziń kórgen turmys, ózgerisi kem. Ólip tirilgen seniń sóziń tańsyq.

— Ólgeni qalaı?

— Ol bylaı: seni tutqyn qylyp alyp ketti degendi biz «Menaýnaı dvordyń» jumysshylarynan estidik. Sonan keıin baryp Muratov tıirmenindegi, konserv zavodyndaǵy jumysshylar: Qabyl, Gromov, Maqsut barlyǵy aryz jazyp, qol qoıyp, seni bosatýǵa amal kózdep júrgende, komıtetke jandarmdar tintý jasap, onan dáneńe taba almaǵan soń, teri zavodynan Gromovty tutqyn qyp áketipti. Sonyń artynan birneshe kúnnen keıin túrmege senderdi izdep, tamaq alyp bardym. Túrme qaraýshylary: «Bizde ondaı kisi joq!» — dep meni balaǵattap qoıa berdi.

— Nege balaǵattaıdy?

— "Razboınık, bólshevıkterge janyń ashıdy eken. Kerek bolsa, saǵan da oryn tabarmyz" desti. Sonan keıin men, qoı, pále ústine pále jabyspasyn dep, úndemeı kete bardym.

Balta qolyndaǵy shylymyn sóndirip, esiktiń aldyndaǵy shylapshynǵa tastaı berdi.

— Óldi dep kim aıtty?

— Ony biz bazar ishinde saýdagerlerden estidik. «Menaýnaıdan» ustap áketken bir bólshevık qazaqty polısmeıster Medvedev soqqyǵa jyǵyp óltiripti» degen qaýeset shyǵardy, — Nadejda kúlimsireı tústi, — Senen basqa ustalǵan «Bólshevık qazaq» bolmaǵannan keıin, biz otyryp Balta dep jorydyq.

Balta tisin aqsıtyp qarqyldap kúlip jiberdi.

— Sol-l-laı!... Nadejda! Qaıat ekeýińe Gromov sálem aıtty.

— Qudaı salamattyq bersin!

Nadejda qolyndaǵy balany Baltanyń qolyna ustata berdi.

— Biz balany baısyz da taptyq.

— Marıam ana sıaqty ma?

— Ia.

— Onda dúnıege taǵy bir Aısa paıǵambar týdy deseıshi!

— Ia, taǵy bir Aısa týdy. Biraq bul kóktiki emes, jerdiki!

Balta balanyń jumsaq basyn alaqanymen sıpap murtynan kúldi. Túbin symmen shyrmap baılaǵan, búıiri biraz japyrylǵan kishkentaı sary jez samaýyrdy kóterip peshtiń aldyna alyp bara jatqan Nadejda kózin toltyryp balaǵa bir qarap qoıdy.

— Aınalaıyn, sol!

Baltanyń aldyna otyrǵan bala Nadejdanyń erkeletken sózin uqqan adam qusap, tilin shyǵaryp, qol-aıaǵyn sholtańdatyp qoıdy.

— Nadejda! — dedi kenet esine birdeńe túskendeı Balta.

— Áý?

— Sen Taná Gavrılova degen orys áıelin bilesiń be?

«Munysy kim eken?» degen tárizdi bolyp Nadejda az oılanyp, tańdaıyn syrt etkizdi.

— Konserv zavodynda ondaı áıel boldy ma?

— Joq, bolǵan joq. Men barlyǵyn da bilemin.

— Esh ýaqytta da bolǵan joq pa?

— Bilmeımin, biz kórgemiz joq.

"Provokasıa bolǵany ma?" dedi ishinen oılanyp Balta.

— Ony nege suradyń, Balta? — dedi Nadejda.

Balta kúrmelińkirep jaýap berdi.

— Jáı ásheıin... sondaı bir áıel túrmede otyrdy. Gromov ekeýmizge hat jazypty. «Konserv zavodynda istep em, bir sebeptermen túrmege ákep jatqyzdy» depti.

— Kim biledi? Basqa zavodtardan túrmege túsken áıelderdiń barlyǵy estiledi. Biraq konserv zavodynda ondaı áıel bolǵan joq, — dedi Nadejda, salmaqty daýyspen.

Balta terezeden kóshege qarady. Jańbyr sol baıaǵy qalpy. Qaıta, kúsheıgen tárizdi. Joǵaryda alaqannyń aıasyndaı ǵana bolyp aspan kórinedi. Qara qońyr bulttar kóshken kerýendeı bolyp birte-birte joǵalyp barady.

Nadejda Baltanyń aldyndaǵy ústeldiń ústine dastarqan ákelip jaıdy, nan, qant, bir konserv ákep qoıdy.

— Gromov nege kelmedi? — dedi, balany Baltanyń aldynan alyp Nadejda.

Balta tómen qarady.

— Álde...

Balta basyn joǵary seripti.

— Álde, ony bosatqan joq pa? — dedi Nadejda Baltaǵa úńile qarap.

— Ia, — dedi Balta aýyr kúrsinip.

— Nege?.. Nege bosatpady? Barlyǵyńdy bir jumyspen áketken joq pa?..

— Joq. Oniki taǵy da aýyryraq, — dedi, dastarqannyń bir shetin bas barmaǵymen túıgishtep Balta. — Ol myń toǵyz júz on tórtinshi jyly Bakýda bolǵan saıası zabastovkege de qatynasypty. Jandarm ıtterdiń qolyna habar tússe kerek, — dedi taǵy da artynan.

— E-e-e, Ivan, Ivan!.. Júrmegen jeriń de, kórmegen beınetiń de joq eken! — dedi muńdy daýyspen Nadejda.

Balta bir qozǵalyp qoıyp:

- Sirá, Gromovty... bir jerge aıdap jibermese neǵylsyn? — dedi.

Nadejda da, Balta da muńaıyp tómen qarady.

Jalǵyz−aq, Nadejdanyń aldynda otyrǵan bala ǵana byldyrlap sóılep, tómen qaraǵan Nadejdanyń keýdesin julmalady, qoldaryn sholtańdatty. Typyrshyp otyrdy.

IX

Úlken kóshemen túıisken bir kósheniń múıisinde alasa ǵana bir qabat tas úı turdy. Kóshe jaǵynda baspaldaqty úlken, qyzyl syrly esik. Bergi jaǵynda sol tústi qyzyl syrmen boıap, joǵarydan tómen qaraı jasyl syrmen salalap ádemi óń bergen úlken qaqpa tur. Ashyq qaqpadan bul úıdiń qorasynyń tórindegi kishkentaı úı, úlken saraılary kórinedi.

Bul — qaladaǵy belgili qazaq kópesiniń Nóserbaıdyń úıi. Bul úıdiń qarsy aldyndaǵy múıis — úlken kóshege qaraǵan jaqtaǵy asty tas, ústi kók syrǵa boıalǵan eki qabat úı — Nóserbaıdyń nómiri. Ár jerden kelgen jolaýshylardy túsiretin gostınısa. Onyń bergi jaǵyndaǵy bir alasa aǵash úıde Nóserbaıdyń inisi Máýlı turady.

Nóserbaıdyń boı jetip, sylanyp otyrǵan tórt qyzy bolatyn edi. Besinshi qyzy taǵy bar. Olardyń Jámjan, Qalıma degen ekeýi tańdap otyryp tóreniń, baıdyń balalaryna tıdi. Ol ekeýinen kishi, Kópeı degen bireýi erkekshora bop júrdi. Tórtinshi qyzy — Bátjan. Oǵan Máýlıdiń Jámjan degen qyzy teteles bolyp qosyldy da, Bátjan, Jámjan atalyp ketti. Bul ekeýi áıelder gımnazıasynda oqyp júretin.

Nóserbaı, Reseıdegi qazaqtar bylaı tursyn, Qytaıdaǵy baı qazaqtarmen, torǵaýyttarmen, qytaı qazaqtarynyń shendi adamdarymen tanysyp, baılanys jasap turdy. Qytaıdyń Mamyrbek tóre degeni jylda Nóserbaıdyń úıine meıman bolyp jatyp ketip turatyn. Nóserbaıdyń úıinde bir jumadan beri birneshe kisi bolyp, solar jatyr edi.

Búgin kún batyp, qas qaraıǵannan keıin par-par at jekken tarantas-páýeskeler qaqpanyń aldyndaǵy jyraqanyń ústine salǵan taqtaı kópirdi dúrsildetip Nóserbaıdyń qorasyna kirdi.

Eki-úsh kún jaýyp basylǵan jańbyr kósheni, qoranyń ishin sel ǵyp tastap edi. Attar shylp-shylp basyp qoraǵa kirgennen keıin, esiktiń aldynda fonar bar, jaryq.

— Assalaýmáleıkúm!

— Qosh keldińiz, Beıseke!

— Joǵary shyǵyńyz.

— Mal−jan aman ba?

− Joǵary... joǵary...

Esiktiń aldynda úımelep, meımandardy qarsy alyp turǵan daıarshylardyń arasynan sondaı daýystar keldi.

Nóserbaıdyń úıinde, Mamyr tóreniń kelgen qurmetine jasalǵan kesh edi, «bal-syra jıyny» edi.Nóserbaı qaladaǵy óziniń tamyr-tanystarynyń barlyǵyn da shaqyrǵan bolatyn.

Tystan kele bergen adamǵa tórgi bólmeden skrıpkanyń ashshy daýsy estildi. Onymen battasyp dabyrlaǵan daýystar da estildi. Áıelderdiń saqyldap kúlgen daýystary estildi.

Suqsur Aramqanuly qala baılarynyń eshbir toı−topyrynan qalyp kórgen jan emes. Ol daıarshylyq etpegen toı-topyr joq. Ol bas suqpaǵan jer joq. Óıtkeni Suqsyr daıarshylyq etip munda da júrdi. Onyń aýzynan tastamaıtyn daǵdyly sózi: «E, baıekeler, aǵalar, dúnıe eki aınalyp kelmeıdi. İshińder, jeńder!" bolatyn. Biraq bul úıdiń meımandary tolyq jınalyp bolmaı, ústel basyndaǵy qyzý bastalmaǵandyqtan, ol áli muny aýzynan shyǵarǵan joq edi. Onyń kúlgen daýsy eshkiniń baqyldaǵany sıaqty edi. Sol kúlkisimen kúlip, Jıenbaıdy arqaǵa bir qaǵyp qoıdy:

— Jıeke!... Sen áıelder jaǵynan bosaı almaı júrsiń-aý!

Jıenbaı Amanjoluly ezýin jıyryp kúlimsireı tústi.

— Qashan?

Bilem, bilem. Kúná emes, jaraıdy Jıeke, jaraıdy! — dedi Suqsyr.

Anyǵynda, Jıenbaı basqa bólmede otyrǵan áıelderdiń qasynan shyqqan joq. Kózden tasa bolsa-aq Kópeıdiń qasyna jetip barady.

Jıenbaıdyń Nóserbaı úıine qaıdan kelip qosylǵandyǵyn jurt túrlishe aıtatyn. Bireýler: «Jıenbaı Nóserbaıdyń malaıy edi. Nóserbaı ony oqytyp adam qyldy» deıdi. Bireýleri: Jıenbaı Nóserbaıdyń Qarakesekten ákelgen moldasy. Qyzdaryn oqytýǵa jaldaǵan» deıdi. Ekinshi bireýler: «Jıenbaı Nóserbaıdyń davernaıy» deıdi. Qysqasy, Jıenbaı Nóserbaıdyń úıine áldeqashannan kelip baýyrlasyp, bite qaınap qalǵan adam edi. Ony «oqytýshy edi» dese jóni bar, ol sol kúngi tatar gazet, jýrnaldaryn úzbesten alyp oqyp turdy. Onyń shkabyn aqtarǵan adam Qazanda shyǵyp turǵan «Ialt-últ», «Aq ıýl», «Shýkish» jýrnaldaryn, «Iýldyz», «Baqyt», «Qazaq» gazetterin, «Aıqap» jýrnalyn kóretin, Beri kele jurt ony: «Nóserbaıdyń kishi kúıeýi, Kópeıdi almaqshy bolyp júr» desti. Ol ras edi. Jıdebaıdyń kóńili áldeqashannan Kópeıde boldy.

— Keletin kisi kelip boldy ma? Qaqpany japtym, aýzyna qulyp saldym! — dedi Nóserbaıdyń malaıy Naımanbaı teńsele basyp kirip keldi de.

— Boldy, — dedi Suqsyr, meımandar otyrǵan bólmeni syǵalap, aınala kózben sholyp.

Malaı tysqa shyqty.

Uzynnan-uzaq ústeldi jaǵalaı otyrǵan adamdardyń árqaısysynyń aldynda bir-bir staqan turdy. Onyń ishinde bop-boz bolyp bal-syra turdy. Otyrǵandar birte-birte qyza bastap edi.

Suqsyr men Jıenbaıǵa damyl bolǵan joq. Álsin-álsin ersili-qarsyly júrip turdy. Podnosqa salyp bal-syra tasydy. Áıelder basqa bólmede edi, olarǵa pilegirde turatyn qyzmetshi sary noǵaı áıelimen Shárıpa, Qalıma daıarshylyq etti. Keıde bularǵa daıarshylyq etip Suqsyr men Jıenbaı da qabattasyp ketip júrdi.

Bátjan men Jámjannyń búgingi kıgen kóılekteri keń jeńdi, neshe túrli bezegi bar jibek, torǵyn aralastyryp tikken qytaı kóılek, shashtaryn orap ákelip, tóbelerine qoqyraıtyp qoıǵan. Ony áldeneshe túıreýishtermen jan-jaǵynan túıregen. Jalǵyz-aq, qazaqsha-oryssha aralastyryp sóılegenderi bolmasa, syrtqy keskin-kelbetterine qaraǵan adam qytaı qyzdarynan aıyryp bolarlyq emes. Jalǵyz-aq, Kópeı ǵana burynǵydaı erkek-shora. Ústinde — erkekshe kostúm. Aıaǵynda — áıelderdiń bıik óksheli kebis-tóplesi. Shashyn erkekshe qyryqtyryp tastaǵan. Nóserbaıdyń jýan báıbishesi Aıshanyń qasynda otyrdy da qoıdy. Tek anda-sanda áıelder otyrǵan bólmege, syra tasyǵan Jıenbaıǵa ǵana kóziniń astymen kúlimsirep qarap qoıady.

Erkek jaǵy qyzdy. Dabyr kúsheıdi.

Býryl shoqsha saqaldy, aq shashty, ash óńdi aryq Eshmuqan tóre ústeldiń eń basynda otyr edi. Onyń uzyn etekti qara mýndırindegi jez túıme ottyń sáýlesimen shaǵylysyp, jyltyrap turdy. Iyǵyndaǵy saýsaqtyń jýandyǵyndaı kóldeneń japsyrǵan pagon Eshmuqan tóreni janaral-gýbernator tárizdendirip kórsetti. Ol qolyna staqandy alyp aqyryn ornynan túregeldi de jaǵalaı otyrǵandarǵa qarady. Dabyrlap birimen-biri sóılesip qyzyp otyrǵan adamdar sózdi bylaı tastap, barlyǵy da Eshmuqan tórege jalt buryldy.

— Myrzalar! Gospada! — dedi Eshmuqan. Alǵashqyda daýsy tutyǵyp shyqty. Tamaǵyn kenep alyp, bylaı dedi:

— Gospada! Búgingi kesh, alty alashtyń aqsaqaldarynyń, ulyqtarynyń bas qosqan keshi. Qurmetti meımanymyz Mamyrbek aqsaqaldyń qurmetine arnalǵan kesh. Bizdiń oıdaǵy-qyrdaǵy alty alashty el bolyp otyrǵan qazaǵymyzdyń Reseı patshalyǵynyń, patsha aǵzamynyń qushaǵyna kirip, saıaly jerge, sanaly en dáýletke ıe bolǵanyna bir talaı jyldar boldy. Patsha aǵzamǵa, patsha aǵzamnyń mynaý surapyl soǵysta jeńip shyǵýyna alty alash biz de tilektespiz. Muny bir jáıli qylǵannan keıin, tizgin bizdiń qolymyzǵa sheksiz tıedi. Bul qazaq handyǵy. Sol úshin isheıik. Or-r-a!

Eshmuqan súıdegen kezde, ústeldi jaǵalaı otyrǵandardyń barlyǵy da «oralap» shýlap, staqandaryn qaǵyp-qaǵyp saldy.

— Brava, brava-brava! — dedi buǵaǵy salbyrap Grıgorıı Medvedev.

— Bıs! Bıs! Bıs! — dedi, esik kózinde turǵan Suqsyr.

Barlyǵy da oryndaryna qaıta otyrdy.

Ústeldiń ber jaq múıisinde otyrǵan menshevık Bákeshev Qalı shydamady, ushyp tura keldi. Alasa ǵana boıly Qalı jan-jaǵyndaǵy eńgezerdeı adamdardyń qasynda bala sıaqtanyp qana kórindi. Jasy otyzdan asqan adam bolsa da, saqal-murtyn qyryp tastaǵan, beti bir ýys qana qara kisi edi. Qasynda otyrǵan Beısembaı qajy eteginen tartyp qalyp Qalıdy qaıta otyrǵyzdy.

— Ruqsat etińiz, ruqsat etińizshi! — dedi qopaqtaı berip Qalı.

— Qane, sosıalıske sóz beremiz! — dedi anadaıdan baıqap otyrǵan Medvedev baqyldaı túsip.

Qalı taǵy da tura keldi. Aldymen Grıgorıı Medvedevke qarady. Onan keıin kózimen súzip otyryp Eshmuqanǵa, Mamyrbek tórege, aıaǵynda kelip shalqaıa túsken Nóserbaıǵa qarady.

— Gospoda, meımandar! Men — sosıalıs. No, tolki, biraz ǵana raznısa bolmasa, túbinde bizdiń maqsatymyz birine-biri ushtasady. Biz bólshevıkter emespiz. Olardaı qan prolıvaıt etetin revolúsıadan biz aýlaqpyz. Biz... biz barlyq halyqpen dogovorıtsá etip, tize qosyp otyryp qan prolıvaıt etpeı ǵana, quralsyz ǵana revolúsıa jasaýǵa talaptanamyz. Ot chastı... kúnshyǵys halqyna (máselen qazaq sıaqty) respýblıka berýge de qarsy emespiz. Eger jalpy halyq qamyn jeýshi kemeńgerler tabylsa, han ǵyp qoıýǵa da qarsy emespiz.

— Uǵymdy, uǵymdy gospodın sosıalıs! — dedi Grıgorıı Medvedev.

— Da... Bizdiń tilegimiz — aqyr túbi jeńip bolǵanǵa deıin soǵysý, vot! Jasasyn...

Qalıdyń sońǵy sózin otyrǵandar shýlap estirtpeı ketti. Qalı oramalymen betin súrtip ornyna otyrdy.

Atymtaı esiktiń aldynda tur edi. Anda-sanda Buqpanǵa qarap qoıdy. Buqpan kim sóz aıtsa, soǵan jaltaqtap qarap, kúlimsiredi de otyrdy.

«Osylar ne aıtyp otyr?» — deıdi ishinen Atymtaı. Esiktiń bir jaǵyna kelip jaryqshadan syǵalap: «Munyń ishindegi qytaı qazaǵy qaısy eken?» — dedi taǵy da óz-ózine. Suqsyr Atymtaıdy jeńinen tartyp, tysqa shyǵatyn esiktiń bir jaǵyna otyrǵyzdy da, qolyna stakan berdi:

— Shyraǵym, qaı elsiń? — dedi Suqsyr.

— Atyǵaımyn.

— Á-á-á... Kimniń malaıysyń?

— Kómeıdiki.

— Á-á-á... Kisiler otyrǵan úıdiń esiginiń aldyna barma. Uıat bolady, — dedi ketip bara jatyp Suqsyr.

Atymtaı stakandaǵy syrany qaǵyp saldy da, ketip bara jatqan Suqsyrdy etekten tartty:

— Má, otaǵasy!

— Ornyńa baryp, otyr, shyraǵym! — dedi, eppen ǵana Suqsyr.

Bas qazandaı uzyn boıly bir aqquba jigit ornynan túregeldi.

— "Talap" qaýymynyń predsedateli gospodın «Ybrash» Jumajan Tilekuly sóıleıdi, — dedi Beısembaı qajy alaqanyn shapalaqtap.

— İhim−ihim... Biz qazaq jastaryn, alty alashtyń jańa óspirim úrim-butaqtaryn óner-bilimge daıarlaımyz, Zemstva tóńiregine uıystyramyz...

— Orrra! Or-ra!

— Brava! Brava!...

— Orra! — Byra-a...

Onyń da sońǵy sózderi estilgen joq. Otyrǵandar aldyn ala kóterip, shý ete tústi. Barlyǵy da qyzǵan edi. Artynan mýzyka oınalyp, sóz bylaı qaldy.

Eshmuqan tóreniń balasy Qıǵash pen Bátjan ekeýi qora jaq esiktiń syrtynda, tysta turdy. Qoradaǵy laı bolyp jatqan batpaqtyń ısi murynǵa keledi. Aspandaǵy teńbil-teńbil bulttardan jyltyraǵan eshbir nárse kórinbeıdi.

Bátjan Qıǵashtyń qushaǵyna enip, basyn keýdesine qoıyp, sybyrlap syq-syq kúldi.

— Bátjan! Bıyl qaıda bolasyń?

— Bıyl ma?... Bıyl taǵy da sol Jarqaıyńǵa baryp jatamyn.

— Ombyǵa kelseń qaıtedi? Jarqaıyńda ne bar?

— Bilmeımin... múmkin...

Taǵy da syq-syq kúlki. Shópildegen súıis.

— Qıǵash! Siz Kadeskıı korpýsty qashan bitiresiz?

— Bátjan!

— Áý!

— Siz Jenskıı gımnazıany qashan bitiresiz, Kadeskıı korpýsty men de sol jyly bitiremin.

— Ha-ha-ha... Qoıyńyzshy!

— Qoıatyn dáneńe joq. Sereznyı!

— Serezno?!... Ha-ha-ha...

Ekeýi de tańdaı qaǵyp turǵan tárizdi. Bul súıisken dybystary.

— Bátjan!

— Slýshaıý!

— Barsaq qaıtedi?

— Qaıda?

— Anaý jerge.

Qıǵash syrt qoraǵa mezgedi.

— Laı, batpaq...

— Ol qaıtýshy edi?

— Týplıimdi bylǵaımyn.

— Kóterip alyp baraıyn.

— Kótere almaısyz. Men salmaqtymyn.

— Kóteremin!

— Kótere almaısyz.

— Kóteremin.

Shópildegen súıis.

— Kótere almaısyz.

— Kó-te-re-min!..

— Ý-ý-ýh! Qulaımyn...

Qoranyń ishindegi laı-batpaq aıaqtyń astynda shylp-shylp etip jatty. Aıaǵyn aýyr basqan bireý aǵarańdaǵan birdeńeni syrtqy qoraǵa taman alyp júrdi.

— Qu-qu... laımyn... Qulaımyn!

Bergi jaqta baılaýly turǵan attar qasynan ótken adamnan úrkińkirep, osqyryp qoıdy.

Tórt−bes malaı asqananyń edeninde, jaıǵan keneptiń ústinde tamaq jep otyrdy. Atymtaı tabaqtyń ishinen bir japyraq etti alyp, kishkentaı kesedegi gorchısaǵa malyp aýzyna salyp jiberip edi, álgideı bolmaı-aq qaqalyp-shashalyp búrkip qaıta túsirdi.

— E, ne boldy? — dedi, Nóserbaıdyń malaıy Naımanbaı Atymtaıdyń jelkesine túıgishtep. Ol súıekke qaqaldy ma dep oılady. Atymtaı biraz ýaqyt úndemedi. Artynan mińgirlep:

— Maı eken desem...

— Ýa, qa-qa-qa...

— Ý ma eken?

— Thy! Ý eken! — dedi, jeńimen aýzyn úıkep Atymtaı.

Asqanaǵa kelgen Suqsyr edende otyrǵandarǵa ojyraıyp qarap:

— Bulardy munda kim shaqyrdy? — dedi qazan basynda júrgen alasa boıly sary áıelge.

— Men edim, — dedi áıel.

Suqsyrǵa bulardyń munda otyryp tamaq jeýi Nóserbaıdyń tóbesine otyrǵandaı kórindi, mańyzyn túsirgendeı boldy.

— Uıat qoı!... Qane, Naımannyń balalary, aıaqtyń astynan bylaı shyǵyńdar, uıat qoı, — dedi qypyldap, shyr kóbelek aınalyp Suqsyr.

— Jeı bersin. Meımandardan qalǵan tamaqty aıaısyz ba? Ony, báribir, eshkim jemeıdi! — dedi, ydys tazalap júrgen sary noǵaı áıeli.

Malaılar oryndarynan túregelip esik jaqqa ketti.

Qytaı qazaǵynyń tóresi Mamyrbek óz atyna arnalyp shaqyrǵan keshke óte yrza bolyp otyrdy. Qasyndaǵy tóbesinde uzyn kekili bar aryq qara jigitke, nókerine qarap jymıyp edi, búkil jaǵyn qatpar-qatpar qyp jıyrshyq syryp áketti. Qaqsap, sarǵaıyp turǵan uzyn−uzyn tisteri kórinedi. Usaq-usaq bolyp eki kóziniń jıegi de shıyrshyqtandy... Bular úsh kisi edi. Úsheýiniń kıgeni — Qytaı kıimderi. Mamyrbektiń jaǵasynan tómen qaraı tizgen tas túımeleri shamnyń sáýlesimen shaǵylysyp, gaýhar qusap túrli túske qubyldy.

Bólmeniń dál ortasyndaǵy bıik uzyn ústel jınalyp alyndy da, meımandar keıin syrylyp otyrdy. Ortalary alqa qotan ashyq qaldy. Mýzyka «Mazýrka» bıin oınady.

Eki beti qyzdardyń betindeı domalaqtanyp qyp-qyzyl bolyp turǵan jez-túımeli bir jas jigit, «men qazir bıleımin» degen kisideı bolyp ornynan túregeldi. Jańa ǵana qaraıyp murt shyǵyp kele jatqan jigit edi. Sóıtse de, qoıý murty bar adamdaı bolyp, eki jaq ezýiniń ústin eki barmaǵymen buraı beredi. Munysy — onyń daǵdylanǵan túri. Sulý murtty stýdentterden, ofıserlerden úırengen ádeti. Qyzdyń qasyndaı bolyp ımıe kelgen qasyn bir-eki sekirtip qoıyp, esik jaqqa qarady. Bólek úıde otyrǵan qatyndar, kelinshekter, qyzdar toptalyp esiktiń aldynda tur edi.

- Ábish! «Mazýrkany» sizden basqa adam bıleı alar ma eken? — dedi Suqsyr turyp. Túregelip turǵan ádemishe jas jigit — Ábish myrs etip kúldi de, esik aldyndaǵy áıelderge jaqyndady. — Siz ekeýimiz mazýrkaǵa bir tússek qaıtedi, — dedi betinde azdap qorasannyń izi bar, myrtyqtaý kelgen dembelshe bir qara tory shalǵa jaqyndap Ábish. Ol — Suqsyrdyń qyzy Jumabıke edi. Manadan beri Ábishke qadala qarap, kózin ala almaı turyp edi.

Ábish Dildabaı balasy Ombydan, oqýdan kelgen betinde Suqsyr Aramqanovtyń úıinde jatyp júrdi. Osy kelgen betinde de sonda jatyr edi. Ekeýi kóńil qosyp júrgen bolatyn. Jumabıke bıleý bilmeıtin. Bıleý bylaı tursyn, áýeli júrgen júrisiniń ózi óreskel edi. Keıde mıtyńdap, keıde tyrp-tyrp basyp, aıaǵyn lomovoılardyń atyndaı áreń alyp júretin. Bilse-bilmese de Dildabaı balasy ony kóńildi bolsyn dep ádeıi shaqyrdy. Biraq, Jumabıke ózindegi kemshilikti bildirgisi kelmegendeı bolyp, aýzyn maıystyryp, tyrbyqaı saýsaqty, jýan bilekti qolyn aqyryn bir serpip qalyp, sholjyń tilimen:

— Joq, Ábish! Keıime, nuqshanıet kelip tur. Meni qoıyńyz! — dedi.

— Bılegiń kelse, bıle qaraǵym, bıle! — dedi sheshesi turyp. Jumabıke qyzaraqtap keıin shegindi.

Qıǵash pen Bátjan «Mazýrkanyń» yrǵaǵyna basyp áldeqashan sekirip jónelip edi. Esh adam shyqpaǵan soń, Ábish Dildabaı balasy japadan-jalǵyz sekirdi. «Ónerdiń negizgi bir taraýyn aıamaı kórsetip qalaıyn» degen kisideı bolyp, ózin-ózi olaı da, bylaı da yrǵalańdatty. Qyzdyń belindeı názik beli bylaı da maıysty: álsin-álsin kózin jaýyp áketip turǵan uzyn qara shashyn basymen serpip qalyp júrdi.

— Brava!... Brava! Ábish! Brava! — dedi Beısembaı Bulanov alaqanyn sart-surt etkizip.

Otyrǵandar alaqan shapalaqtady. «Znachıt meniki!» dedi ishinen oılanyp Ábish. Mýzyka toqtaǵan kezde keýdesin ustap, entigip baryp otyra ketti. Basy aınalǵandaı boldy. Nege ekeni belgisiz, onyń kóz aldyna Ombydaǵy Ýchıtelskaıa semınarıa, ondaǵy joldastary elestedi. Kadeskıı korpýs, onda oqyp júrgen Sentur Menatarov elestedi. Esiktiń aldynda turǵan Qıǵashqa qarady da, kúlimsireı tústi. Qıǵash Ábishti ózine shaqyrdy.

— Ábish!

— Da, gospodın praporchık, Qıǵash!

— Bolashaq...

— Dos, bolashaq!

— Siz, kadreldi bilesiz ǵoı, á?..

— Kóp emes, az ǵana.

— Mýzyka qalaı bolar eken?... Mýzykanttar bile me eken?...

Qıǵash mýzykanttardyń qasyna bardy.

— Bátjan!

— Áý! — dedi ıyǵyna qolyn salǵan Jumabıkege qarap Bátjan.

Shashyńa shóp qaıdan jabysqan?... Alyp tastadym, — dedi aqyryn ǵana sybyrlap.

Ekeýi birin-biri jetelep, Bátjannyń bólmesine qaraı júgire basyp jóneldi.

Jastar jaǵy bımen áýre bolyp jatqanda, ishken-jegenderi bastaryna shyqqan «aqsaqaldardyń» arasynda keıde kóterińki, keıde saıabyr, keıde sybyr bolyp ózara áńgimeler estilip jatty.

- Menimshe, qazaqtan soldat alý degen habar — mańyzdy habar. Mádenıet degendi aýyzǵa alatyn bolsaq, Evropany alamyz. Máselen: bir, taǵy ósti degen halyqtar — arabtar, úndistandar, záńgiler... olar aǵylshyn úkimetine soldat beredi. Afrıkadaǵy záńgiler ózi baǵynǵan úkimetke soldat beredi, — dedi, "Talap" qaýymynyń basty adamy Jumajan. Súıdep,tap−taqyr ǵyp qyrǵan basyn sıpalap Jumajan oryssha sóıledi. Úıtkeni, áńgimeniń ishinde Grıgorıı Medvedev, baılar: Kazansev, Bogomolov, Maslakov otyr edi.

— Mejdýprochem... da... tatarlar men bashqurttar da azıat. Olar patsha aǵzamǵa áldeqashannan beri soldat beredi, — dedi Bogomolov otyryp. Alpamsadaı bolyp otyrǵan Maslakov toqty qoıdyń basyndaı judyryǵyn jumarlap tizesin bir qoıdy da, órshelene tústi:

— Búginge deıin qazaqtan soldat almaǵan mánisin baıqaıtyn shyǵarsyzdar, gospoda! Qazaqtarǵa qaraǵanda tatarlar azıat emes, ózimizben bite qaınaǵan halyq. Olar... olar — mádenıetti. Olarda fabrıkanttar bar, iri .magazın ıeleri bar. Kýpester bar, dvorándar bar... bári de bar. Á, qazaq olarǵa qaraǵanda naǵyz azıat. Qoıdaı órgen halyq. Olarda jaýyngerlik joq, — dedi «bárin de ózim bilem» degen kisideı bolyp órkókirektenip.

— Ivan Alekseevıch, qate aıtasyz, qate! — dedi úlken kózin tasyraıtyp Grıgorıı Medvedev... Ol kópten úndemeı otyr edi. «Saıasat» saqtap otyr edi.

— Qalaısha qatelesemin, Grıgorıı Pavlovıch? — dedi jýan moıny ıkemge kelmeı, denesimen tutas burylyp Maslakov.

— Qazaq jaýynger halyq, biraq nadan. Mundaǵy siz aıtqan dvorándar, mıllıonerler qazaqta da bar... Znachıt, baılyq bar. Baılyq bolǵan jer Reseı patshasyna paıdasyz bolmaıdy. Al, endi soldat qyzmetine kelsek, birte-birte ony da úıretemiz. Aldymen qara jumysqa, okop qazýǵa, barak salýǵa jumsaımyz...

— A-a-a... men sizdi ponımaıý, Grıgorıı Pavlovıch! — dedi qarq-qarq kúlip Beısembaı Bulanov.

Tisin shuqyp-shuqyp kerile otyrǵan Buqpan:

— Ne deıdi? Ne deıdi? — dep, Beısembaıǵa qarady.

Manadan eki qolyn qaltasyna salyp, qaqıyp turǵan Jıenbaı da bir jaǵynan kımeleı tústi. Uzyn qoıý murtyn sylap-sıpap, tamaǵyn kenedi:

— Ǵapý etesizder, gospoda!

— Pojalýısta, pojalýısta!

— Pojalýısta, otyryńyz!

— Otyr, Jıenbaı myrza!

Árqaısysy Jıenbaıǵa súıdep qoıdy.

— Ǵapý etesizder!... Menimshe, qara jumysqa alǵannan da, týra soldat qyzmetiniń ózine alǵan jaqsy. Árıne, patsha aǵzam úkimeti onyń mánisin ózi biledi. Biraq bizdiń qazaq qara jumysty «qalý báleden» beri istep keledi. Ysylý úshin, tárbıe kórý úshin soldat qyzmetiniń ózi durys. Bizdiń qazaq nadan, ol ras. Biraq patsha aǵzam Reseıiniń qaı qyzmetine bolsa da qarsylyq etpeıdi. Ony biz, qazaq oqyǵandary, jaqsy bilemiz, — dedi Jıenbaı.

Ol ózinshe «bizdiń qazaq» degen sózimen óziniń patrıottyq ta, ultshyldyq ta pikirin aldynda otyrǵandarǵa anyq túsindirdim dep oılady. Onyń sóılegen maqsaty da sol edi. «Sosıalıs» Qalı Jıenbaıdyń bul sózine súıingendeı boldy. Qaltasynan kúmis shylym saýytyn aldy da, jaǵalaı otyrǵandarǵa shylym úlestirip bolyp, Jıenbaıǵa da usyndy.

Mýzyka «Polka» degen bıdi oınap edi, Qalı men Jıenbaı bıleýshiler janyna qaraı shyqty.

Úıde otyrǵandar bir-birlep taraı bastady. Aldymen Beısembaı, Grıgorıı Medvedev, Bogomolov, Kazansev jóneldi. Nóserbaı óziniń daıarshylarymen, birneshe áıeldermen, óziniń meımandaryn shyǵaryp saldy. Ózinshe, ol keshin kóńildi ótkizdim dep oılady, ishinen súıindi, kóńildendi.

Mamyrbek tóre óziniń nókerlerimen Nóserbaıdyń nómerinde, eń jaqsy, áshekeıli bir bólmesinde jatyr edi. Nóserbaımen qoıan-qoltyqtasyp yrza bolyp jóneldi. Nóserbaı olardy erteńgi shaıǵa shaqyrdy.

Tún jarymy. Aspan qara, túnerip turdy. Az ǵana jel eskendeı. Kóshe-kósheniń múıisindegi gazben janyp turǵan fonarlar anda-sanda teńselip qalyp turdy. Kóleńkesi bir olaı, bir bulaı shyǵady.

* * *

Suqsyr sol kúni úıine qaıtqan joq edi.

Úıdegiler uıyqtap qalǵan kezde (Suqsyrdyń úıinde «Moınaq» aýylynan kelgen aýyl adamdary jatyr Jumabıke, ishkergi úıde, kishkentaı bir bólmede jatqan Ábishtiń qasyna keldi de, moınyna asyldy.Ábish shoshyp, Jumabıkeniń qolyn serpip jiberip edi, esine túsip, oıanyp, qoldy ózine qaraı tartty... Jumabıkeniń bylq-bylq etken semiz denesiniń ystyq býy Ábishtiń múlde uıqysyn qashyrdy. Jumabıkeni kórpeniń ishine kirgizdi.

— Men sizge ókpeledim, — dedi aqyryn sybyrlap qana, demin zorǵa alyp Jumabıke... Júregi alqymyna kelip tyǵylǵandaı bolyp, entigip jatty...

— Nege, sáýlem? — dedi jumsaq belinen qushaqtap Ábish.

— Men sizge ókpeledim, — dedi aqyryn sybyrlap qana, kózińiz Jámjan jaqta boldy, — dedi ózinshe erkelenip Jumabıke.

Ótirik aıtasyń. Kózim sende bolmasa da, kóńilim sende boldy, — dedi Ábish. Súıdep, Jumabıkeniń tamaǵynan aımalap ıiskep jatty. Jumabıke tyrp etken joq. «Qashan súıer eken? Qashan súıer eken?» — dedi ishinen sabyrsyzdanyp.

X

Qalanyń batys jaǵyndaǵy kishirek kóshelerdiń birinde, yldılaý jerde, syrtyna bir-eki túp tal, terek ósirgen, aınalasy qorshaýly kishkentaı ǵana eki bólmeli bir aǵash úı tur.

Qaraǵaıdan tizip salǵan bóreneleri Sibirdiń aq jaýyndaryna shylanyp sarǵaıǵan. Temirmen qaptalǵan tóbesiniń erneýi sógilip, shekesi kóterilip, jel, daýyldy kúnderde taqtaıy sabalap qańǵyr-kúńgir etedi. Eki jaq samaıyndaǵy qyzyl kirpishten salǵan eki murjasy, alystan qaraǵanda túrikterdiń qyzyl taqıasyndaı, onan býdaqtap shyqqan qara tútin shashaǵyndaı bolyp elesteıdi. Aqshasy úı salǵyzýǵa jetpegendikten be, qaqpasynyń sıqy joq. Shirigen, synǵan taqtaılardy qurastyryp shegelep, qıqy-shoıqy qyp ilekerlep qoıǵan.

Qorasyn qorshap alǵan pletenniń ishi-syrtyna maldyń japasy sylanyp, pleten ustap turǵan qazyqtardyń basy soraıyp tur. Qatty jel soqsa qulaýdyń az-aq aldynda, solq-solq etedi.

Qorshaǵan úlken qoranyń ishinde mal turarlyq kishkentaı toqyma qora taǵy da bar. O da eski, o da maldyń japasymen sylaýly. Bul qoranyń túkpirinde bir shanadan asar-aspas shóp, kóteremniń az-aq aldynda turǵan bir tarǵyl sıyr tur. Naýanyń aldynda tuz jalap bir kishkentaı qara at tur.

Bul teri-tersek «sortovshıgi» Bógenbaıdyń úıi. Jurt ony «qara Bógenbaı» deıtin edi. Úıtkeni, Bógenbaı qazannyń kúıesindeı qara kisi bolatyn.

Búgin tańerteńnen beri qala qara jaýynnyń astynda qaldy. Qalanyń sonaý basynan kóshe-kósheni salalap, jyraqany boılap sarqyrap aqqan laı sý, Begenbaıdyń úıiniń syrtyndaǵy bıik jarǵa kelip, taýdy-taýǵa atqan bulaqtaı bolyp kúrildep tómen túsip jatty. Saıdyń astyndaǵy tereń aryqty boılap, qalanyń shetindegi usaq qara sýlarǵa quıyp jatyr.

Tuńǵat sheshesiniń basty mújigen, qulaqty oıǵan, júrekti tyrnalaǵan zaryn estip bolyp, tús aýa terezeniń aldyna kelip, Bogomolovtyń teri zavody jaq kóshege qarap otyr edi.

Jaýyn astynda arbaly jaıaý adamdar shylp-shylp basyp, ersili-qarsyly júrip barady. Jaýyn áli basylǵan joq.

Aspandaǵy bulttar qandaı túksıip qabaq shytyp tursa, úıdegi yzbarly sheshesiniń de shyraıy Tuńǵatqa sondaı kórindi. Kúnnen kún eseıip bara jatqan shaqtary, balalyǵy, qurdastary kóz aldyna elestedi. Kózine jas alǵan joq, biraq ishinen jylap, eńirep otyrǵandaı sezildi.

Bógenbaı shal aǵash kereýettiń ústinde búktetilip uıyqtap jatyr edi. Tuńǵattyń on tórt jasar inisi Qalmyrza qorasynan shyǵyp, tórgi úıde jatty. Qoly toqpaqtaı ǵana tatar keskindi sary áıel namaz oqyp otyrdy. Ol — Tuńǵattyń sheshesi edi.

Tuńǵat sol kezde on alty jasta bolatyn. Ákesi Bógenbaı ony on eki jasynan bastap qalanyń baılaryna jalǵa berip, qara jumysqa salyp qoıa bergen bolatyn. Bes jasynan bastap qalanyń dúmshe moldalarynan sabaq oqytty. Qys sabaq oqysa, jazdyń kúni biresi moıkede, birese «Menaýnaı dvorda», birese qalanyń etshilerine jumys istedi. Ol jún de jaıdy, terige istik ete shanyshty, qoı da baqty.

— Mal ońaılyqpen tabylmaıdy, eńbekpen tabylady. Seniń ákeńe tıgenimde, ákeńniń jalǵyz at pen salt qamshydan basqa, bıt basqan tonynan basqa dáneńesi joq edi. Ákeńdi adam qylǵan men. Qarashy! Tapqan−taıanǵanyn tyrnaqtap jınap, aıaǵynda ústimizge ymyrat salǵyzdym. Osylar biz ólsek, senderge qalady. Ashshy-tushshynyń dámin tat! — deıtin qıt etse-aq sheshesi.

Biraq ol jaǵyna Tuńǵat tereń kóz jibergen joq. Onyń kóńilinde: «Ózimdeıler ne bolsa, men de solmyn» degen oı boldy.

Tuńǵat terezeniń túbinde otyryp osynyń barlyǵyn oılap shyqty. Tysta esik tarsyldamasa, Tuńǵat áli de oılanyp otyratyn edi.

Esik ashylǵan kezde, ústi-basy sý bolyp, soldatsha kıingen bólesi — Qasen Ámejanuly kirip keldi.

— Joǵary shyq! — dedi Qasendi qolynan jetelep, Tuńǵat.

Qasen Ámejanuly el ishinde, qazaq arasynda ósken jigit. Biraq pasportta tatar esebinde jazylǵandyqtan, soldatqa alynyp, qalada ýchebnaıa komandada úırenip júr edi.

— Eki kúnge bosanyp shyqtym! — dedi Qasen, Tuńǵattyń sheshesiniń qolyn ustap. Sóılesken daýysqa kerýette jatqan Bógenbaı shal oıandy. Basyn kóterip turyp otyrdy.

Bógenbaı soǵys áńgimesin tyńdaýǵa áýes edi. Qasennen soǵys týraly surastyrdy:

— Soǵys qashan toqtalady eken? Ony bilesiń be?

— Joq. Sirá, kúsheıse kerek. Bizdi de frontqa jóneltpekshi bolyp jatyr.

— Qaı frontqa deıdi?

— Bilmeımin. Bizdi joldastar Avstrıa frontyna deıdi.

— Múmkin, ol jaq onsha qorqynyshty bolmas. Avstrıanyń ózi plenge túskish halyq pa? Nemene? Oıynda tolyp júr ǵoı! — dedi Bógenbaı, ańqaýsymaq túrmen.

Qasen jymıyp kúldi:

— Bizdiki de olardyń qolynda az emes shyǵar!

Birazdan keıin Bógenbaı taǵy da surady.

— Qazaqtan okopke soldat alady degen qaýeset bar deıdi. Ony estigen joqpysyń?

— Aýyq-aýyq estımin. El ishi búlinisip, bulqan-talqan bolyp jatyr deıdi.

— Qudaı saqtasyn. Ómirine ata-babamyz soldat berip kórmep edi. Qazaqqa qol salsa, bul ıttiń ábden aljyǵany ǵoı, sasqany ǵoı! — dedi keıip, býryl saqalyn salalap, Bógenbaı.

— Kórmeısiz be endi mynalardy! — dedi Bógenbaıdyń áıeli Qasendi kórsetip.

— Ákesinen ǵoı! Áldeqashan qazaq arasyna sińip, qazaq bop qalǵan nemeler... Áli kúnge pasporttaryn da túzep almapty. Al, endi!.. Marshta da júr! — dedi, áldekimdi keketken, muqatqan tárizdenip Bógenbaı shal.

— Qazaqtan da alatyn bolǵan soń, bári bir emes pe! — dedi, mińgirlep Qasen.

İshkergi úıdegi naýqastanyp jatqan Qalmyrza sandyraqtap áldene aıtqan tárizdi boldy. Kempir búksheńdep ishkergi úıge jóneldi.

— Ata, siz Tólendiniń úıin bilesiz be? — dedi Qasen álden ýaqytta.

— Qaı Tólendi? Etikshi Tólendi me?

— Osy Kirpish saraı tóńireginde, taý astynda dep estip em, — dedi Qasen.

— E, ıe sol, etikshi Tólendi. Osy jerde, taýdyń astynda, Dombaı shaldyń úıimen qatar turady, — dedi, ıegin kóterip Bógenbaı shal.

— Men ertip alyp baraıyn. Kerek pe edi? — dedi Tuńǵat otyryp.

Qasen men Tuńǵat keshke taman Tólendiniń úıine baratyn boldy.

Keshke qaraı jaýyn basyldy. Batystyń ushyǵy qyzara bórtip sala berdi. Kún ashyqqa batty.

* * *

Baltanyń áıeli Umsyndyq Qasen men Tuńǵatty jibergen joq. Qazanǵa biraz et salyp, qolda bar tamaǵymen syılamaq boldy.

Baltanyń úıinde Qasen men Baltadan, Tuńǵattan basqa Qylysh ta otyrdy. Qasen óziniń ýchebnaıa komandadaǵy turmysymen, soldattar men ofıserlerdiń apasyndaǵy qatynastarymen tanystyrdy. Urýdyń, gaýptvahtaǵa jabýdyń kúnara bolyp turǵandyǵyn aıtty.

Budan bir aı buryn alty soldatty arıstovaıt etip, Tomskııge jóneltti, — dedi Qasen otyryp.

Balta men Qylysh Qasenge enteleı berdi.

− Ne úshin jóneltti?

— Soldattardyń arasynan «domalaq qaǵaz» shyǵypty. Taratyp júrgender solar bolsa kerek. Bir kúni túnde altaýyn da aıdap alyp jóneldi.

— Ol «domalaq qaǵaz» seniń qolyńa túspedi me?

— Tústi. Aıaǵyndaǵy «rabochıı komıtet» degenin ǵana kózim shalyp qaldy. Fetfevl kelip qolymnan julyp aldy. Jarmasa ketip em, keýdege bir túıdi, — dedi jymıyp Qasen.

— Al, sen aýyzǵa nege bir salmadyń? — dedi, qarqyldap kúlip Qylysh.

— Seni qashan jóneltetin túri bar? — dedi Balta, Qasenniń ıyǵyna qolyn salyp.

- Jaqynda jóneltemiz deıdi.

Onda bizben uzaq joldas bola almadyń ǵoı! — dedi Qylysh.

— Ia... ras. Uzaq bola almadyń. Qaıtesiń? Buıryq solaı! — dedi kúrsinip Qasen.

Bir shaqyrym jerdegi shoıyn kópirdiń ústin basyp ótip bara jatqan poezdyń aýyr salmaqty júrisi, kúrsildegeni úıdiń ishindegilerge estilip turdy.

— Áne! Já, zeńbirekke jem bolatyn soldattardy áketip barady. Já bolmasa, kógendegen qoıdaı qyp tizip kók kıimdi avstrıalyqtardy tasyp ákele jatyr, — dedi, poezdyń daýysyna qulaq qoıyp Balta.

— Bizdi de sol Avstrıa frontyna jiberedi desedi.

— Avstrıalardy topyrlatyp ustap ákelemin deseıshi! — dedi Qylysh.

— Men soǵysqa barsam myltyq atpaımyn.

— Endi qalaı? Uıyqtap jatamysyń?

— Uıyqtamaımyn da.

— Endi qaıtpeksiń?

— Aspandy kózdeımin..

— Seni súıtkizip «qus atqyzyp» qoıa ma?

— Qoımasa qaıteıin?

Balta men Qylysh qarqyldap kúlip jiberdi. Olarǵa qarap erikti-eriksiz Qasen de kúldi.

— Áli shıkisiń, — dedi betine qadala qarap turyp Balta Qasenge.

Qasen uqpady. Tek ásheıin jymıa berdi.

— Áli shıkisiń, Qasen!.. Sen ózderińmen birge jatqan Pavlov Arkadıı degen jigitti bilesiń be? — dedi Qasenge.

Qasen az oılanyp, jalt qarady:

— Ia, bilem. O da frontqa bizben birge jóneltiledi. Óte jaqsy jigit.

— Ol qaısysy? — dedi Qylysh, Baltanyń jeńinen tartyp.

— Byltyrǵy jyly Moskalevtiń qolynda barlyǵymyz birge júk tasyp júrgemiz.

— Á-á-á... mańdaıynda tyrtyǵy bar, sepkil betti sary jigit pe? — dedi Qylysh.

— Ia, sol. Ol — jaqsy jigit.

— Bizdiń soldattardyń arasynda aqyldy, jaıdary minez adam sol! — dedi Qasen.

— Endeshe, sen, qaıda júrseńder de sonymen birge bol. Ol turmystyń ashshy-tushshy dámin kóp adamnan artyq biledi. Ólse amal joq, ólmeı tiri qalsańdar, ol saǵan jol megzeı biletin jigit! — dedi árbir sózin zildep, qabaǵyn qars jaýyp, mańdaıyn jıyryp Balta.

— Jaraıdy, — dedi Qasen ornynan turyp, shylapshynǵa qaraı baryp. Úıdiń ishi býlana qaldy.

XI

Saýsaqtyń jýandyǵyndaı ǵana maı sham vagonnyń ortasyndaǵy kishkentaı peshtiń ústinde yrǵalańdap janyp turdy. Pesh jaǵýsyz. Onyń qazir vagonǵa keregi de joq tárizdi, umytylǵan tárizdi. Bul vagonda Petr Gromovpen birge on tórt kisi jatty. Olardyń denesinde, bet aýzynda rozganyń izi bar. Keıbireýleriniń bet-aýzy múlde jara bop ketken. Petr Gromov bularmen áli tanysqan da joq edi. Óıtkeni, bulardyń arestanttar vagonyna mingenine uzaq ta bolǵan joq. Budan eki-aq saǵat buryn, keshke taman ǵana vagonǵa qamaldy. Petr túrmeden japa-jalǵyz aıdalyp keldi. Bulardy ol vagonda ǵana kórdi. Qaıdan, nege tutqyn bolǵandyqtaryn suraýǵa shamasy da kelmedi. Qaljyrap vagonnyń ishindegi taqtaı sákige qulaı ketip edi. Sonan uıyqtap qalypty. Bas kóterip tura kelse, vagon ishindegi kórinis álgi. Kórshileri, árqaısysy ár múıiste búktetilip jatyr. Vagon ishi qara kóleńke, syrty eki jaqtan jabyq. Jalǵyz-aq, úlken bir júrektiń lobylyp soqqanyndaı bolyp dúrsildep vagon ǵana júrip barady.

— Á, kórshi! Uıqyń qandy ma? — degen daýysty estip Petr jalt qarady.

Tómendegi taqtaı sákide, vagonnyń múıisinde aldymen shylymnyń qyzarǵan shoǵy kórindi. Onan kóz ashyp−jumǵandaı da bolǵan joq, qyzarǵan shoqtyń ústinde áldekimniń ıegi, erni, qoıý murty kórindi. Artynan taǵy da qara kóleńkelendi. Keskin joǵaldy.

— Qaı stansany óttik? Ony bilesiń be, kórshi? — dedi taǵy da manaǵy tanys daýys.

Súıdegenshe bolǵan joq, qoıý murtty, qalyń erindi ústinde soldat shıneli bar bireý, sákiniń astyńǵy jaǵynan súıretilip túregeldi de, shamnyń jaryǵyna jaqyndady. Petr Gromov kórshisiniń betine uzaq qarap turdy. Oǵan bul bet-óń tanys sıaqty kórindi. Mańdaıdaǵy tyrtyqty, sepkildengen betti áldeqaı jerlerde kórgen tárizdi boldy. Biraq qoıý murt onyń esindegisin jańyldyra berdi. «Qoı, ol emes shyǵar!» dedi ishinen.

— Qaı stansany ótkenimizdi bilmeımin. Men jańa oıandym ǵoı!

Manadan maı shamnyń lapyldap, yrǵalańdap janǵanyna qarap alyp tisterin aqsıtyp jymıa tústi.

— Men de álgide ǵana oıandym, — dedi. Artynan aýyr kúrsindi.

Petr óziniń jatqan ornynda, qarańǵy jerde otyr edi. Bu da túregelip, aqyryn attap shoıyn peshtiń qasyna keldi. Shamnan kózin alyp Petrge qaraǵan kórshisi aýzyn ashyp ańqıa qaldy. Ol da shyramytqan sıaqty. Biraq Petrdyń úńireıip ishke batqan kózi, qaýqıǵan saqaly ústińgi ernin jaýyp, eki jaq ezýin aınalyp, saqalymen tutasqan murty, qatpar-qatpar bolyp ketken mańdaıy onyń da oıyndaǵysyn elestete almaı turǵan tárizdi.

— Men muny qaıda kórdim?» — dedi Petr ishinen.

— Tanys sıaqty ǵoı! Qaıda kórdim?» — dedi ishinen sheneldi adam da.

Ekeýi de oılanyp, maı shamnyń japyraqtanyp turǵan otyna qarady.

Petr sheneldi adamnyń aty-jónin suraýǵa batpady. Úıtkeni, ózi oılap tań qaldy táýir kórdi. Shıneldi adamnyń da oıy sol edi. Ekeýiniń anda-sanda qozǵalǵan lebinen yrǵalańdap, serpilip, maıysyp qalyp turǵan qyltıǵan ot, jazdyń ádemi keshinde jaryq aıdyń sáýlesi túsken japyraq tárizdenip turdy. Az ǵana jel úrlep, sybdyr qaǵyp turǵandaı boldy. Sony elestetti. Ekeýiniń de umytqanyn eske túsiretin jalǵyz-aq nárse osy ot, osy qyltıǵan sham ǵana sıaqty bolyp, ekeýi de tesireıip soǵan qarady.

Shıneldi adam tym áriden oılady. Ol kóziniń aldyna German soǵysyn, frontty elestetti. Okop... bir tereń shuńqyrda aınala alqa qotan bolyp onshaqty soldattar, arada birli-jarym tómen dárejeli ofıserler de bar. Bólshevıkter komıtetiniń soldattarǵa arnap jazǵan haty. Talqy... orta boıly bir sary jigit saqtyqqa qoıyldy, kúzette. Ol — Petka atalatyn. Famılıasyn da biledi Gromov. Sońynan ol kózge túsip, joǵalyp ketti. Shtabtan izdep kelgender de boldy. Jandarmdar da izine tústi. Taǵy da qaıda kórdi? Shıneldi adam jaraly. Syrtqa jiberildi. Lazaretten shyǵarylyp ýaqytsha ýchebnaıa komandaǵa qoıyldy. Sonan... sonan keıin...

Sol kezde Petr oılanyp bolyp basyn joǵary kóterdi de, qıyn bir jumbaqty sheshken baladaı bolyp qýanyp:

— Arkadıı Pavlov, tovarısh Pavlov! — dedi, masaıraǵan túrmen.

— A-a-a... Petka... Petka tovarısh... tovarısh Gromov! — dedi alqynǵan daýyspen shıneldi adam da.

Bulardyń daýysyna uıqyda jatqandardyń keıbireýleri oıanyp, bastaryn kóterdi. Bul kezde Petr men Arkadıı ekeýi biriniń qolyn biri ustap silkip tur edi.

— Tanystar.

— Uıqydan keıin!

— Men tipti áldeqashanǵy ýaqyttardy oıladym. Esime jańa ǵana túsirip kele jatyr edim, — dedi, sol qolyn Petrdyń ıyǵyna salyp, Arkadıı.

— Men, endeshe, berirek oıladym, — dedi kúlip Petr.

Sákide otyrǵandar kóterilip shylym orap jatty. Qyltıyp janǵan sham ári-beriden soń birte-birte tunjyrap baryp, múlde sóndi. Múıis-múıiste júndi qurt qusap qyzarǵan shoqtar, ıek, erin, muryndardyń ushy ǵana kórindi. Kúbirlegen dybystar ǵana estildi. Vagondardyń dúrsilderi estildi. Álde qaısy túregelip esikti tepkiledi. Jaýap joq. Álden ýaqytta poezd toqtady. Vagonnyń esigi shıqyldap baryp ashyldy da, aldymen qolǵa ustaǵan fonar kórindi. Onyń artynan eki kisi eptelep vagonnyń esiginiń aldyna keldi. Biri – murny tańqıǵan, kózi tasyraıǵan uzyn boıly aryq ofıser, biri — jabaıy kıimdi dembelshe, qarshyǵa muryndy, bujyr qara jigit. Ieginde shoqsha jıren saqaly bar. Ofıser qolyndaǵy qaǵazǵa qarap bireýdiń atyn shaqyrdy. Túregelip otyrǵandardyń arasynan kózildirikti, jaǵasy qońyraıǵan, beli búkireıgen qara bórikti, qyrma saqaldy bireýi:

— Men munda! — dedi, ornynan qozǵalyp.

— Beri tús!

Súıdegen daýysqa álgi kózildirikti adam vagonnan qarǵyp túse qaldy. Manadan kórinbeı turǵan istikti myltyǵy bar eki soldat, syrtta esiktiń eki jaǵynan sap ete tústi de, álgini áldeqaıda aıdap alyp jóneldi.

— Sham berińder! — dedi Petr fonar ustap turǵanaǵa.

— Sham?!.. hym! Sham?!.. Kózderiń kórmeı bara ma?..

— Qarańǵyda otyra almaımyz.

— Úırenesińder.

— Ol ne degen sóz? — dedi Arkadıı yzbarly daýyspen.

— Ol ma? Ol... úıretemiz degen sóz.

Fonar ustap turǵannyń qasynda tek ásheıin dembelshe bujyr qara jigit qana qalyp edi:

— Áı!.. Adamnyń joldan týǵan balalary! Ólip, múrdem qatyp qaldyńdar ma? Nege turmaısyńdar? — dedi sákiniń ústinde sereıip-sereıip uıyqtap jatqan tutqyndarǵa aıqaılap.

— Turǵyzǵanda beretinderiń ne? Jatsyn! — dedi Petr oǵan.

— Molchat!.. Aıýan!.. Kerek bolsa qalaǵandaryńdy alarsyńdar! — dedi keketip fonar ustaǵan adam.

Kóp uzaǵan joq, manaǵy aıdap áketken kózildiriktini aldynda ofıser, artynan eki soldat aıdap taǵy keldi.

Vagonnyń esigi qaıta jabyldy. Kózildirikti adam búrisip jata ketti de, kózi jyltyrap, peshtiń qasynda otyrǵan Petr men Arkadııge qarady. Peshtiń ústinde jańa sham janyp tur edi.

Poezd ornynan qozǵalǵan joq. Syrtta, stansanyń alańynda, ersili-qarsyly júrgen aıaq dybystar, aıqaılaǵan, birin-biri atap shaqyrǵan daýystar estildi. Kúrsildep, býy pysyldap ersili-qarsyly parovozdar júrdi.

— Bul qaı stansa? — dedi, tutqyndardyń biri kózildiriktige.

— Tatarka!

Kózildirikti súıdedi de, teris qarap jatty.

* * *

— Bizdi qaıda alyp barady?

— Meniń oıymsha, Omskige.

Petrdyń suraýyna Arkadııdiń jaýaby sol boldy. Tún ortasy aýǵan. Petr men Arkadıı ekeýi joǵarydaǵy nardyń múıisine tyǵylyńqyrap qatar jatty. Ekeýiniń de kózinde uıqy joq. Ekeýiniń de oılaǵany óz bastarynan keshken ashshy-tushshy ómir.

Ómir sońǵy kezde burynǵydan anaǵurlym tátti sıaqty. Áınekten, jaryqshadan jyltyrap kóringen ot, ne kúndiz kóringen kógergen aspan, uzaq, keń dúnıeniń, tátti ómirdiń súıkimdi bir kesegi qusap elesteıdi. Az ǵana qarańǵylyq tynysty taryltyp tunshyqtyryp turǵan tárizdi. Zildeı bolyp eńseden basyp turǵan tárizdi. Qabaǵyn qars jaýyp, túksıgen qarańǵylyq odan da kóńilsiz. Adam tirideı kórge kómilgen sıaqty bolady. Ol nege solaı eken?

Nege ekeni belgisiz, Petrdyń kóńiline osyndaı oı keldi.

Árıne, soǵys soty, onan basqa dáneńe de emes. Bul jalǵyz fabrık-zavodtaǵy jumysshylardyń arasynda júrgizgen jumys emes, úkimettiń joǵarǵy tiregi bolyp otyrǵan soldattardyń arasyna... Soldat ıtpen birdeı, soldat ne, ıt ne — patsha úkimetine báribir. Soǵysqa barsa, zeńbirekke jem. Múıizinen bas jip taǵyp súıregen ógiz tárizdi. Oǵan sańylaý berýdi patsha úkimeti ógizge sóıleıtin til berýmen birdeı kóredi. Olarǵa saıasat túsindirýdi kerosınge ot bergenmen birdeı kóredi. Patsha úkimeti úshin ol — eń baryp turǵan qaýyp-qaterli jol.

— Menińshe, maǵan soǵys soty. Meni soǵan aıdap barady. Onan basqany bul ıtterden kútýge bolmaıdy!

Arkadıı, súıdep oılanyp jatyp, uıyqtap ketti.

— Arkashka!

— ???...

Petr aýnaqshı tústi.

Tómende áldeqaısy uıqysyrap jatty.

— Masha! Masha! Shpıondar izime túsip júr! — Patshanyń ıtteri meniń sońymnan qalmaıdy. Masha!.. Qosh!

Vagonnyń ishi taǵy da qara kóleńke, maı sham qaltyldap ázer janyp tur.

Kózildirikti adam basyn aqyryn kóterip, vagonnyń astyly−ústili qabattaryna kóz júgirtip shyqty. «Selt» etken eshkim joq. Aqyryn aıaǵynyń ushymen ǵana basyp bardy da, shamǵa shylym tutatty. Jan qaltasynan kishkentaı ǵana bir knıjka alyp biraz sóz jazdy da, eki qolyn qaltasyna tyǵyp árli-berli júrip aldy. Oılanǵan adam tárizdi.

Petr Gromov ekinshi ret uıqysynan oıanǵan kezde, onyń kózine aldymen kóringen nárse — vagonnyń esigi, eki ortadaǵy az ǵana jaryqshadan túsken sáýle edi. Ol biraz esin jıyp, uıqysyn ábden ashyp alǵanǵa deıin vagonnyń edenine kóldeneńdeı túsken jalpaqtyǵy bir eli uzynnan uzaq sáýleden kózin almady. Óziniń qaıda jatqandyǵyn umytqan kisi sıaqtanyp, kózin jypyq-jypyq etkizdi. Ári-beriden soń ushyp tura kelip, esiktiń qasyna bardy. Syrtta ý-shý. Vagon bir orynda turǵan tárizdi.

— No, kak?.. Jibermeı me?

Súıdegen daýysqa Petr jalt buryldy. Vagonda tórt-aq adam qalǵan. «On kisi qaıda?» dep oılaǵansha bolǵan joq, aıaǵyna jókeden órgen «shabata» kıgen, qysqa beshpentti qaba saqaldy sary kresán qusaǵan bireý:

— Da, Ombyǵa da keldik! — dedi.

Vagondaǵy tutqyndardyń azaıǵanyna tań-tamasha bolyp turǵan Petr kózi uıasynan shyǵa jazdap álgi adamǵa qarady:

— Siz qaıdan kele jatyrsyz?

— Men be?.. Men alystan!

— Qaı qaladan?

— Penzany estýińiz bar shyǵar?

— Ia.

— Sonan etappen aıdalyp kelem.

— Qaıda alyp bara jatyr?

— Chert bilsin!

Bul tórt isisiniń ishinde Petrdyń tanyǵan adamdarynan eki kisiniń ekeýi de kórinbedi. Onyń esine aldymen Arkadıı tústi. Onan keıin túndegi kózildirikti, qara bórikti búkir kisi tústi. Álgi adamǵa taǵy da qadala qarady:

— Basqalar qaıda qaldy?

— Olardy poezd toqtaǵan soń-aq, tańerteń áketti.

— Olar ketkeli shamasy qansha ýaqyt boldy?

— Shamasy, úsh saǵattaı bolar, — dedi kresán keskindi adam.

Otyrǵandar birine-biri qarady.

Arkadııdiń neǵyp oıatpaı, sóılespeı ketkenine tań qaldy. Ókindi. «Sonshama qaýyrt áketti me eken?» dep oılady.

Tysta syldyrlap vagonǵa jaqyndaǵan aıań dybystary bilindi. Daýystar estildi.

— Munda ne bar?

— Arestanttar.

— Sender sony kúzetip tursyńdar ma?

— Ia, taqsyr.

— Saıasatshylar ma?

— Tak tochno, taqsyr.

— Qaıda barady?

— Aıta almaımyn, taqsyr.

Aıaq dybystary sybdyrlap alystaı berdi. Birazdan keıin zildi júrispen dúrsildep, áldeqandaı poezd kelip toqtady. Parovoz pysyldap, arestanttar qamalǵan vagonnyń dál qasynda turǵan sıaqty.

Aıqaı, ý-shý bastaldy.

— Baı! Gospadın baı!.. Soǵystan kelgen múgedekpin. Biraz qaıyr qylsańyz?

— Poshol! Poshol!

— Aıaǵymda etigim joq.

— Poshol!..

Áldenetken bir áıeldiń aıqaı salyp jylaǵan daýsy estildi. Birese shyńǵyrady, birese solq-solq jylaıdy.

— Qaraýyl! Qaraýyl! Shamadanymdy áketti. Shamadanymdy...

— Gorodovoı Qaıda? Gorodovoı!..

— Bul jerde saǵan ne qylǵan gorodovoı!.. İship, sileıip bir fonardyń túbinde jatqan shyǵar, sonan izde!

— Qa-ra-ýyl!.. Qara...

Petr vagonnyń syrtyndaǵy sol daýystardy esitip tómen qarap uzaq ýaqyt otyrdy.

− Aıtyńyzshy, bizdi qaıda alyp barady?

Petrdyń bul sózine, qasyndaǵy otyrǵan bireý, jaýyrynyn jıyryp, qolyn eki jaqqa kerdi.

— Chert bilsin!

Syrttaǵy daýys saıabyrlaǵan sıaqty. Biraq vagonnyń qasynda turǵan parovoz ǵana býyn eki jaq búıirine búrkip, manadan pysyldap tur. Gýdoginiń daýsy qulaqtyń ishin jaryp jibere jazdady.

Kún áldeqashan batqan. Juldyzdar jymyń qaǵyp, kók barqyt aspandy sirestirip barady.

Vagonnan túsirip aıdap ákele jatqan betinde Petrdiń álsin-álsin ishine tartqany keshki taza aýa boldy. Aldy-arttary atty kazak-orystar. Tórt adamdy ortalaryna qysyp, qorshap kósheni boılap aıdap barady.

— Omby jaqsy qala eken, — dedi tutqyndardyń ishindegi uzyn boıly bireýi.

— Da! — dedi syrttan biri.

— Molchat!

Bıik, eki qabat bir aq tas úıdiń aldyna kelgenshe, birine-biri ym qaqqan joq.

— Dverske keldik! — dedi manaǵy kresán keskindi tutqyn qasyndaǵylarǵa.

— Molchat! Sóıleme!

Tutqyndar qaqpanyń kishkentaı tesiginen bir-birlep qoranyń ishine kirdi.

XII

Aspan-kóktiń ushyǵy qyzarǵan shoqtaı bolyp turdy. Keshki salqyn samal úrledi. Qulaqtyń túbinen sybyrlap, súıip óte shyqty.

Qalanyń tabynǵa qosqan sıyrlary dóńniń etegindegi Beskól sýyn boılap, shańdy burqyratyp ý-shý bolyp kele jatyr. Beti — dóńniń basyndaǵy «zagon».

Oń jaq dalada qaladan birneshe shaqyrym otyrǵan poselkeler: Arhangel, Kırovozor kórindi. Olardyń syrtynda qalyń aǵashtardyń arasynan aǵarańdap Novo-Kamen poselkesiniń aq tas sherkeýi, birli-jarymdy úıleri kórindi. Beri, qalanyń etegi, qara qurtsha qybyrlaǵan atty kazak-orystar. Tús aýǵannan beri usaq qara sýlardyń boıynda olaı da, bylaı da shapqylap júrdi. Qazir kún bata olar da lek-lek bolyp qalaǵa barady. Olar da shýlap keledi, attarynyń tuıaǵy shańdy aspanǵa shyǵaryp, úıirilip keledi. Dala ý-shý aıqaı.

Zagonnyń basy da sol.

Dop oınap júrgen bozbalalar, karta oınap otyrǵan mosqal erkekter, alqaqotan otyryp alyp birinen-biri «jańalyq» tyńdaǵan qatyndar, órip júrgen qyzdar, zyr júgirgen balalar Beskól jaǵynan joǵary kóterilgen, býdaqtaǵan shańdy kórip, barlyǵy da moıyndaryn sol jaqqa burdy.

— Tabyn keledi, tabyn keledi!

— Aýkim-aýkim...

— Qane, júrińder, aldynan shyǵaıyq!..

Tabynnyń aldy dóńniń basyna shyqty.

— Mý-ý-ý... mý-ý-ý-ý...

— haıt, tshý!.. ha, ha!..

— Aýkim-aýkim-aýkim!..

Dóńniń bir jaq shekesinde, lek-lek bolyp shýlaǵan kazak-orystar kórindi.

Kalınýshka lamala, lamala, lamala,

Býbarıkı shópshı lamala...

Vdol polynı Kavkaza,

Tam sızoı orel letal...

* * *

Pravoslavnyı general!..

Daýystar birese úziledi, birese qarlyǵyp, shyryldap shyǵady. Árbir leginiń ánderi de, daýystary da basqa-basqa estiledi.

Atymtaı attyń ústinde turyp uzaq ýaqyt tyńdady. Tabyndy, sıyrlardy umytqandaı boldy. Ol aldymen attyń ústindegi óńderin shań basqan kazak-orystarǵa, samaılaryndaǵy úrpıgen shashtaryna, bastaryndaǵy qońyraıǵan kartozdaryna, mańdaılaryndaǵy kakardaǵa, beldegi qylyshtarǵa, syrttaryndaǵy asqan myltyqtaryna qarady. Naızanyń basyna ilgen týlaryna qarady. Onan keıin baryp attaryna kóz jiberdi. Dop-domalaq bir qara at onyń esine óziniń plúsh tysty tymaǵyn túsirdi. Ótkendegi tymaq, qara jorǵalar, gorodovoı, Grıgorıı Medvedev kóziniń aldynan bir-bir ótti. Aýyr kúrsinip qoıdy.

— Áı, jigit! Anaý sıyrlardy qaıyrshy! — degen daýysqa seskenip, basyn julyp aldy. Birneshe sıyrlar tabynnan bólinip «Mınovnyı» jaǵyna shyǵyp barady eken. Atymtaı qaıyryp ákelip tabynǵa qosty.

Árkim aınala qorshaǵan zagonnyń ishin aralap júrip óz sıyrlaryn syrtqa aıdap shyǵyp jatty. Tuńǵat ta osynda edi. Mınovnyıdan jumystan shyqqan betinde jalǵyz qasqa sıyrdy kútip o da otyrdy. Qazir o da sıyryn zagonnan aıdap shyqty.

— Áı, kúıeý bala! — degen daýysty estip Tuńǵat burylyp qarap edi, tórt-bes sıyrdy aqyryn aıdap kele jatqan Atymtaıdy tanı ketti.

— Á, qaıyn aǵa, hal qalaı? — dedi Tuńǵat ta.

Bul, «kúıeý bala», «qaıyn aǵa» degen sózder, ekeýiniń qaljyńy edi.

— Kúltaı qaıda?

— Úıde. Saǵan sálem dedi.

Súıdep Atymtaı kúlip jiberdi.

Anyǵynda-aq Tuńǵat Kúltaımen júzbe-júz tanys ta emes edi. Tipti til qatyp ta kórgen emes. Biraq Kúltaıdy jaqsy kóretin. Tek ásheıin syrttan kórip, «áı, osy meniki ǵoı!» dep, ózinshe menshiktep júrdi. Kúltaıdyń minezin, qulqyn bilmeıtin. Jumystan shyqqan qalpynda óziniń osy keskinimen, teriniń shań-shaıyry jabysqan basymen Kúltaıdyń kózine kórinýdi Tuńǵat oılamaıtyn. Shamasynyń kelgenshe sypaıyraq, taza keskin-kelbetpen kóringendi jaqsy kóretin. Bir ret ol Kúltaıdy osy tabynda kórdi. Qasynda Buqpannyń toqaly Shamsıa bar edi. Tuńǵattyń jumystan shyqqan beti edi. Qasqa sıyrdy aıdap Shamsıa men Kúltaıdyń aldarynan tómen qarap Atymtaıǵa aıtqan bolatyn. Sonan beri Atymtaı Tuńǵatty «kúıeý» atap qaljyńdap júrdi.

— Kúıeý, tunjyrap ne oılap kelesiń?

— Kim? Men be?

— Ia.

— Qaljyrap qalyppyn. Búgin baqaýyzdan jylqynyń terisin tasyp shyǵaryp, kúnniń kózine keptirip edik.

— Kimniń terisi?

— Árkimdiki. Keıde Shaýalı Ospanov degenniń terisin, keıde Zaınýlǵabıden Býrnashev degen myrzanyń terisin keptiremiz. Pushpaq-pushpaǵyna istik shanshamyz.

Biraz jerge barǵansha ekeýinde de ún bolǵan joq.

— Ia, kúıeý bala, mal tap! Qyzymyzdy tegin bermeımiz. Ony óziń de sezetin shyǵarsyń? — dedi taǵy da qaljyńdap Atymtaı. Biraq Tuńǵat bul joly sózdi ekinshi jaqqa burdy.

— Qasennen hat keldi, — dedi Atymtaıǵa qarap.

— Ámejanovtan ba? Ia, qaıda eken?

— Avstrıa frontynda, soǵysta.

— Ne jazady?

— Meni kórgen-bilgenderge sálem aıt depti.

Atymtaı Qasendi bala jasynan biletin. Ekeýi bir aýylda oınap-kúlip ósken jigitter. «Ol, soldat boldy-aý, o» dep qoıdy ishinen. Ekeýiniń elde jalshylyqta júrgen ýaqyttary esine tústi. Qasen Aqqoshqar qajynyń úıinde júretin. Onyń syryqtaı-syryqtaı qyzdary bar edi. Qasen dese aýyzdarynan sýy quryp júrdi. Úıtkeni, Qasen onsha kórkem jigit bolmasa da, deneli, jaýyryndy, tolyq jigit bolatyn. Ol sol qyzdardyń barlyǵymen de «kóńil qosyp» júrdi. Aýyldaǵy baıdyń sal balalary olardy Qasennen qyzǵanyp júrdi. Tipti keıde urarmanǵa kelgen kúnderi boldy. Biraq Atymtaı ekeýi ol myrzalardyń kózderine shyqqan súıeldeı edi. Shamalary kelmedi. Atymtaı lezdiń arasynda sony oılap shyqty.

— Qasenge menen hat jazyńdar. Aqqoshqar qajynyń qyzdarynan eshkim qalǵan joq. Barlyǵy da bytyrady, mal boldy, — dedi. Tuńǵatpen aıyrylatyn múıiske kelgende Atymtaı.

— Jaraıdy.

— Qolyń bosta bizdikine kelseıshi.

Tuńǵat kózin jyltyratyp «ras aıtasyń ba» degen kisideı bolyp Atymtaıǵa qarady.

— Kúıeý bala, kel. Kúltaıdyń qolyn ustatamyn, kel! — dedi alystap bara jatyp.

Kóshedegi bytyrap kele jatqan sıyrlar ár qoraǵa kirip azaıa berdi. Tuńǵat Kraınyı kósheni boılap taýdan tómen qaraı túsip bara jatqanda, alystaǵy Zenkov zavodynyń gýdogi estildi. Bogomolovtyń qaqpasynyń aldynan toptalyp shyǵyp kele jatqan jumysshylar kórindi. Bular — teri zavodyndaǵylar edi. Sońynan qabaǵy qara túnerip Iarkov shyqty, onyń sońynan bir top bolyp shyqqan qazaq, orys, tatar jumysshylary birin-biri tirkesterimen nuqyp qalyp, Iarkovke qarady. Múıistegi úıine jetkenshe qaqpasyna kirip joǵalǵansha, jumysshylar ony ashýly túrde oqty kózderimen shyǵaryp saldy.

Tuńǵat muny sezdi.

* * *

Mınovnyıdyń ishindegi kishkentaı ǵana meshittiń ishine úıile, namazyn oqýǵa kirgen baı-myrzalar, shýlap, topyrlap, sasyp dalaǵa shyqty. Keıbireýleri shamasy kelmegen soń, kebisterin qoldaryna ustap shyqty. Keıbireýleriniń kıimderiniń bir jeńin kıip, bir jeńin tysta kıdi. Keıbireýleriniń bastaryndaǵy sáldeleri tarqatylyp, aıaqtarynyń astynda shubatylyp júrdi.

— Iá, alla, ne bar? Ne bolyp qaldy?

— Órt bar ma?

— Ury ustaldy da?

Mınovnyıdyń dál ortasynda jurt úıirilip, toptalyp tur edi. Kóbi jumysshylar. Keıbireýleriniń qolynda ýystap ustaǵan qamys istik, bir qolynda pyshaq, báki, keıbireýleriniń qolynda teri iletin taǵannyń syrǵaýyly, dál ortasynan syndyryp, yqshamdap tóbesine kóterip júr. Solardyń syrtynda, ústerinde aq qamzol, belderinde qylysh-myltyq, ıyqtarynda pagon eki-úsh gorodovoı júrdi. Qorshaǵan jumysshylardyń dál ortasynda, aldarynda kenep aljapqysh, jalań bas, qoldaryn olaı da, bulaı da bylǵalańdatyp eki jumysshy turdy. Bular Balta men Maqsut edi. Ekeýi de birdeı sóıleıdi. Ekeýi de ashýly, ekeýiniń de kózi qantalap ketken. Ekeýi eki jaqqa sóılep jatyr.

— Mınovnyı fabrık emes, zavod emes. Biraq bu da baılardyń uıasy, bu da aýyr qara jumystyń orny. Kimge teri keptiremiz? Baılarǵa. Kimniń qylyn kúzeımiz, terisine istik shanyshamyz? Baıdikin. Kimderdiń malyn İrbitke, Ivan postqa — jármeńkege asyǵyp jóneltemiz? Baılardikin. Kimnen alǵan aqymyz kúndik tamaǵymyzǵa jetpeıdi? Baılardan... Qıt etseń gorodovoımen, ýchaskemen, túrmemen, katorgamen qorqytatyn kim? Baılar. Endi olardyń «túshkirgenine jarakim alda» dep otyrýǵa oryn qalmady. Keshe teri zavodynyń birneshe myqty jumysshylaryn baılar jer aýdaryp jiberdi. Búgin baılardyń doverennyıy bir jumysshyny taspen uryp jyqty. Aıyby-aqysyn tolyq suraǵany, qarsylasqany. Nanbasańdar, áne qarańdarshy! Qarańdarshy! Jandaryń ashı ma? Joq pa? — dedi Balta.

Baltanyń nusqaǵan jaǵynda bet-aýzyn qan jaýyp ketken bir tatar jumysshysy turdy. Eki adam eki jaq qoltyǵynan súıep tur edi. Árqaısysy úńilip qarap qoıdy.

— Óı, mynaý Shapıqov qoı!

— Muny búıtken kim? Qaı jaýyz?

— Bloktyń dovernaıy deıdi.

— Ol qaıda ózi?

— Qashyp ketipti.

— Bloktyń ózi qaıda?

— O da joq, qashqanǵa uqsaıdy.

Qandy kórgende Tuńǵattyń kózinen jas óz-ózinen shyǵyp ketti. Ony ózi de baıqaǵan joq. Onyń kóz aldyna jas kúninde balalarmen tóbelesip júrgende, bir balanyń taspen uryp basyn jarǵany elestedi. Olar onda papkege talasty, á, bular ne úshin?.. Ol jaǵyn Tuńǵat túsine almady. Jalǵyz-aq basynan qan aǵyp turǵan Shapıqovty ǵana aıady!

Maqsut óziniń zor daýsyn kóterip, órshelenip, aıǵaılap ta jiberdi:

Baılarynyń polıtıkasynyń qaısy jaqqa alyp bara turǵandyǵyn bıigirek ıahsha bilásiz. Áıi shýl, bilábiz!.. Soń bunı?.. İshlárin ishlısiń, nındi mıhnátlárni kýrásiń. Á, alar... alar nıshlı? Alarmy, alar... taıaqylaı. Polısıa, gorodovoı, kıtergánnár, qaraǵyz áli! Kimnárge kıtergánnár soń alarny? — İnshilárgá! Áıe shýl, miná bizgá! Bizne estirip alyp kıtárgá turalar. Áıdágiz, týǵanan, bizne totyp bırgizer! Nıge turasyz, tutyp bırgiz. Biz sizniń úshin árláshık, á siz alar úshin bizni tutyp bırgisiz. Túrmágá otyrtsynnar. Áıe shýl!..

Teńselgen top kúńirene tústi. Ekeýin ustaýǵa yńǵaılanǵan gorodovoılarǵa qarap jumysshylar enteleı berdi. Gorodovoılar ysqyryp jatty.

— Polısıaǵa! Polısıaǵa!

— Soldattarmen qorshap alýǵa kerek.

— Itterdiń basynǵanyna ne berersiń!

— Naǵyz júlik qoı ózderi!

— Iá, alla! Zamanalar bozylyp bara!

Meshitten úrkip shyqqan baılar, saýdagerler shette toptalyp turyp, súıdep aıqaılady.

— Polısıanyń qolyna bermeımiz.

— Soqqyǵa jyǵyp alyp, polısıa shaqyryp turǵandaryn qara!

— Qane, jaqyndap kórińdershi!

— Qane, ózderińe ne kerek?

Súıdep shýlap, at qoıǵan birneshe jumysshylardy kórip, baılar birinen soń biri aqyryn zyta jóneldi. Órik, meıiz satyp turǵan ózbek baılary, saýdagerleri dúkenderin japty. Syrtyn kók syrǵa boıaǵan temir esikterge aýyr-aýyr qulyptar ilindi.

Maqsut pen Baltany ortalaryna alyp, Shapıqovty súıemeldep jumysshylar Mınovnyıdyń esiginen syrtqa shyqty. Jan joq, shubyrǵan bala-shaǵa. Qalanyń Mınovnyıǵa jaqyn otyrǵan jataqtary. Anda-sanda Balta men Maqsutty ustaýǵa yńǵaılanyp, umtylyp qalyp eki-úsh gorodovoılar arttarynan erip otyrdy. Amaldary qurydy.

— Tarańdar! Atamyn! — dep aıqaılady bir gorodovoı. Biraq atqan joq. Qoldaryndaǵy myltyqtaryn bylǵalańdatyp, toptyń bir oń jaǵyńa, bir sol jaǵyna shyqty.

— Dalada, oınap júrgen kazak-orystarǵa kisi jiberdi, — degen sybystar estildi.

Jumysshylar gorodovoılardy mańaılaryna jolatqan joq. Qarsy aldarynan ótip bara jatqan lomovoılardyń arbasyna Shapıqovty otyrǵyzyp alyp, birnesheýi bolnısa jaqqa jóneldi. Qalǵandary — Maqsut, Balta jáne birneshe jumysshylar bir arbaǵa otyryp, qalanyń batys jaǵyna qaraı ketti. Gorodovoılar ańqıyp qalyp otyrdy.

— Vot, razboınıkter! — dedi, mańdaıyndaǵy terin súrtip, erni búlkildep, qoıý uzyn murty selteńdep, asýan qaryndy, murny qolaqpandaı bir gorodovoı.

Maqsut, Balta otyrǵan arba qalaǵa kirip joǵalǵansha, Tuńǵat uzaq ýaqyt qarap turdy.

— Ýh!.. Joǵaldy svolochtar! — dedi murny japyrylǵan, bet-aýzyn túk basqan tapal bir mal dárigeri. Bul ekinshi jaǵynan tyńshy da edi.

Tuńǵat jalt buryldy. Biraq mal dárigeri Tuńǵatty eleń de qylǵan joq, júrip kete bardy.

XIII

Noıabr aıyndaǵy kúzgi salqyn jel qýaryp sarǵaıǵan aǵashtyń japyraqtaryn jan-jaqqa ushyryp túsirdi. Aıaqtyń asty syrt-syrt etedi. Aspandaǵy surǵylt bulttar tereń sýda júzgen seńderdeı bolyp siresip, aınala ushyqty qaptap áketti. Jel ysqyrady. Terezelerdiń bos turǵan qaqpaqtary bir ashylyp, bir jabylyp tur. Kóshe qaptaǵan jurt.

Qara, kók tústi shenelderiniń jaǵasyn qońyraıtyp, búrisip top-top bolyp turǵan avstrıalyqtar úlken sherkeýdiń dalańqysynda júr. Keıbireýiniń qolynda kúrek, keıbireýiniń qolynda balta, balshyq sylaıtyn qalaq, keıbireýleri ekeý-ekeý bolyp kótergishke salyp qum, balshyq tasyp júr. Bular — tastan úı salyp jatqandar.

Búgin prıem bastalǵan kún. «Novosvet» kınosynyń aldy qybyrlaǵan jurt-qazaqtar. Kınonyń aldyndaǵy at baılaǵyshta tizbektelgen arba, salt attar. Tipti, ol kósheden atpen ótip esh adam júre alatyn emes. Eldiń shaldary, bala-shaǵasy, kempirler, jas áıelder barlyǵy qabattasyp ketken. Keıbir qorapty arbalardyń syrt jaǵynda lyqyldap tolyp turǵan saba, pispektiń tórt qyrly kertpesh basy kórinedi, qoı kórinedi. Árqaısysy ústinen kıizge orap, arqanmen tańyp tastaǵan. Keıbir sabanyń astynan qymyzy jylamsyrap aǵyp ta tur. Arbalardyń mańy qymyz ıisi ańqıdy.

«Novosvettiń» esiginen bireý kiredi, bireý shyǵady. Keıbir pushpaq bórikti, kúmis kemer býynǵan jalpaq betti jigitter esikten shyǵa sala ezý jıyrady. Jýan qaryndy, qaptal shapandy, kise baılaǵan keń qonysh myrzalar teńsele basyp aldarynan shyǵady.

— Balam, ne boldy?

— Qaldym, jaramadym.

Ezýinde kúlki, kózinde shyradaı janyp jaınańdaǵan ot.

— E, aınalaıyn, jaryqtyq qoja Baýsten, qyryq shilten áýlıe-ánbıalar jar bolǵan eken, — deıdi erke balasyn qushyp, báıbisheler, kempirler.

— Jasaǵanǵa qurmaldyń! — deıdi qýanǵannan barar jerin tappaı aqsaqaldar, baı-myrzalar.

— Shyraq! Bizdiki qaıter eken?

— Meniń Nurlanymdy kórdiń be?

— Jolaman ne qyldy eken? Basy taz edi, qotyry bar edi.

— Bizdiń balanyń moınynan aǵatyn yqpasy bar edi. Ony almaıtyn shyǵar?

Esikten shyqqan ár bireýge osyndaı suraýlar tópeı berdi.

Olardyń eshqaısysynda jumys joq. Barlyǵynyń da qamy óz basy, óziniń múddesi.

Beli búgilgen, kózinen sorasy jyltyraǵan appaq saqaldy bir shal taıaǵyn demeý etip alaı da, bylaı da júrdi. Shyqqan birinen surastyrady. Eshqaısynan jyly jaýap joq.

— Kórgemiz joq.

— Aldy bilem.

Alynǵandardy soldattar qorshap bólek úıge qamap jatyr.

Shal jylaıdy. Júregi sherli, kóńili zarly. Kózinen aqqan jasty qolynyń syrtymen anda-sanda bir súrtip qoıady. Búkil denesimen qalshyldaıdy. Biraq úni shyqpaıdy. Keıde aqyryn búksheńdep baryp, baılaýly turǵan aryq atynyń mańdaıyn sıpaıdy, terisi qatparlanyp tyrysqan saýsaqtarymen atynyń jalyn salalaıdy. Aty anda-sanda kirpikterin bir qaǵyp shalǵa qaraıdy. Uzaq ýaqyt kózin almaı turady da, basyn shulǵyp-shulǵyp qoıady. «Eı, baıǵus shal! Balań qaıda?» dep turǵan tárizdi. «Báse, jalǵyz balam, Amantaıym qaıda? dep turǵan tárizdi kózinen sorasy aqqan appaq saqaldy qýarǵan shal.

Bul qaladan alpys shaqyrym aýyldaǵy bir kedeı shal. Jalǵyz balasyn prıemǵa ákelip, taǵdyryn kútip tolǵanyp júr. Kempiri tolǵanyp aýylda jatyr, kim bilsin, aýyr qaıǵyny kótere almaı talyp ólip te qalǵan shyǵar!

— Aǵataıym-eı! Aǵajanym-aı!.. Shynymen, bizdi tastap ketkeniń be? — dep jylaıdy, sheshesin qushaqtap, murny tańqıǵan bir qara qyz. Aǵasy alynǵan. Biraq, sheshesimen ekeýi tas úıdi shyr kóbelek aınalyp bebeý qaǵyp, zar jylap júr.

Birneshe myrzalar, biri taz, biri aqsaq eki balany qorshap, kezek-kezek qushaqtaryna alyp qysyp-qysyp qoıady. Syrtynan qarap turǵan adamǵa, bulardyń munysy mazaq-kelemej sıaqty kórinedi. Eki balanyń ekeýiniń de ústi-bastary jamaý, eski, «Bularǵa neǵyp jany ashyp tur? Nege búıtip erekshe qoıdy eken?» deıdi syrttan qarap turǵan kisi.

Bul ekeýi — baıdyń balalaryna aıyrbasqa kelgen balalar. Baılar úshin, bulardyń alynǵanynan keletin zıan, qalǵannan keletin paıda joq. Sóılesken aqylaryn berse bolǵany!

Qýanyshy qoınyna syımaǵan bir arbalylar sabalaryn lyqyldatyp attaryn aıdap ala jóneldi. Olardyń sońynan kúmis er-toqymdy, salt jigitter shapqylady. İliktes, ashna qala baılary, moldalar, saýdagerler shapqylady.

— Buıyrsa, bir májilis quratyn boldyq!

— Shabden qajynyń Nurseıiti qaldy!

— Salmaqbaı tanıdy ǵoı! Prıemnyń tilmashy emes pe?

— Beısembaı qajy da bar.

— Bulanov pa?

— Iá.

Shapqylap bara jatqandardyń árqaısysynan sondaı sózder estiledi. Arbanyń dońǵalaǵy men attardyń tuıaǵy opyr-topyr qylǵan shań-topyraqty kúzdiń salqyn jeli úrlep ushyryp áketti.

Beli búkireıgen, appaq saqaldy shal qýanyshtylardyń sońynan mólıip qarady da otyrdy. Onyń Amantaıy qashan shyǵar eken? Ol nege keshikti? Álde, ras-aq alyndy ma? Endeshe, nege estirtpeıdi? Qoı, alǵan joq shyǵar!

Manaǵy qara qyzdy jetektegen áıel áli júgirip júr.

— Aǵa janym! Aǵa janym!...

Áli de birtalaı adamnyń kózi telmirip esikke qarap tur.

Álden ýaqytta qasyna kózildirikti, aq kıimdi, pagondy bir orysty aldyna salyp Salmaqbaı Kúsemisuly shyqty da, baspaldaqtyń aldynda turyp, jıren saqalyn salalap, qasyndaǵy orystyń sózin aýdardy:

— Prıemnyń búgingi jınalysy tarqaıdy. Erteń kelesińder, — dedi.

— Meniń aǵa-janym qaıda?

— Meniń Nurlanymdy beri shyǵaryńdarshy!

— Eı, balam! Bizdiń Amantaı degen bala bar edi. Sony...

— Meniń bozdaǵym, qulynym qaıda eken? Oı allaı!

Esiktiń aldy kúńirene qaldy.

— Prıemǵa túse almaı ishte qalǵandar qazir shyǵady! — dedi de, Salmaqbaı men álgi chınovnık kire jóneldi.

Júzdegen kóz taǵy da telmirip esikke qarap turdy. Biraq onyń ishinen jigitter az shyqty. «Novosvettiń» syrtqy esigi jabylǵanda, esikke telmirip turǵan bir top adamdar ańtarylyp birine-biri qarady. Onyń ishinde shal da, qara qyz jetelegen jesir áıel de bar edi.

* * *

Atymtaı «Novosvettiń» qyzyl tas úıine, qalaı kirip qalǵandyǵyn sezgen de joq. Beısembaı qajy Bulanov syrtynan ıtermelep otyryp zalǵa kirgizdi. Zaldyń ishi ter sasıdy. Úlken keń zalǵa kirgenderdiń basynda, sahnada kóldeneń uzyn bıik ústel jaǵalaı tórt-bes adam otyrdy. Aq shapan jamylǵan, qolynda jalǵyz kózdi dúrbi qusaǵan birdeńesi bar, býryl saqaldy búkir shaldyń aldynda birneshe jigit tyrdaı jalańash bolyp qatar túzep turdy.

— Osy jerge otyr. Kezegiń kelgende shaqyrady, — dedi, Atymtaıdy zaldyń eń aldyndaǵy bir oryndyqqa otyrǵyzyp Bulanov. Súıdep, basbaldaqty attap sahnaǵa mindi de, ústel tóńiregindegilerdiń qasyna bardy.

Bir jaqta myltyq, qylysh asynǵan birneshe soldattar, prıemnaıa ótken, alynǵan jigitterdi bir bólmege qamap jatty.

Atymtaı ári-beriden soń óziniń munda nege kelgendigin oılady. «Men nege keldim osy?» dedi ózine-ózi suraý qoıyp. Biraq munda kele jatqanda onyń sebebin ishinen oılap, bilip kelip edi. Nege ekeni belgisiz, Beısembaı Bulanov Atymtaıdy Buqpan baı ekeýi (qastarynda taǵy bir jýan qazaq bar) bolyp ortaǵa aldy. Buryn jyly shyraı kórsetpegen, adam dep elemegen Buqpan «balam!» deıtin bolyp aldy. Ol nelikten? Atymtaıdy nege olar prıemge túsýge úgittedi? Munyń mánisi ne? Bulanovtyń qylyǵy ma? E, oǵan ne istep edi? Ne jazyǵy bar? Álde Buqpannyń ózi me?.. Shamsıamen eki ortadaǵy jaqyndyqty sezip qoıdy ma?.. Kim bilsin? Uǵymsyz bir nárse áıteýir.

Úıdiń ishi yǵy-jyǵy, tolǵan qazaq jigitteri. Dabyrlaǵan sóz. İshinde neshe túrli múgedekter bar: aqsaq ta, soqyr da, búkir de, tazy da, kekesh te, seltek bas ta, saqaý da...

Manadan qasyndaǵylarmen ájeptáýir sóılesip, sybyrlasyp otyrǵan keıbir jigitter doktordyń, komısıanyń aldyna barǵanda ne saqaý, ne kekesh bolyp shyǵady. Qoıshy qusaǵan bir búkir balany jelkesine túıgishtep doktor ólgenshe shyńǵyrtty. Shalqasynan da, etbetinen de jatqyzdy. Aıaǵynda doktor:

— Ne goden! — dep, artynan balaǵattap qolyn bir-aq sermedi. Búkir bala qýanyp, domalap shyǵa jóneldi.

Saqaly qaýqıǵan bireý saqaýsyp, doktordyń aldynda byldyrap turdy.

— Atyń kim?

— O-o-oý. Ýahaý... Ó-ý-ý

— Famılıań?

— Ó-ý.

— Jasyń neshede?

— Ýaha..ha..ó-ý...

Otyrǵandardyń tisteri aqsıyp jymıa tústi. Manadan júregi dúrsil qaǵyp úndemeı, kúlmeı otyrǵan Atymtaıdyń da óńine kúlki júgirdi.

Doktor qaýqıǵan saqaldynyń janyn qınap birneshe óreskel ádister qoldanyp edi, «saqaýra» til bitti. Salmaqbaı kúlimsirep turyp, onyń aıtqan sózin doktorǵa túsindirip berdi.

— Jaraıdy, alynady, — dedi doktor, keýdesinen ıterip qalyp saqaldy kisini. Ol ókirip jylap qoıa berdi. Soldattar bólek bólmege ıterip kirgizip jiberdi. Ókirgen daýys biraz ýaqyttan keıin ǵana baryp qoıyldy.

— Atymtaı Áýpildekov!

Komısıa hatshynyń súıdep aǵaılaǵan daýysyn estip Atymtaı «selk» ete tústi. Júregi alqymyna kelip tyǵylǵandaı, aqyryn ornynan túregelip, shaqyrǵan jerge jóneldi.

Doktor Atymtaıdy onsha uzaq qaraǵan joq:

— Taza, jaraıdy, alynady, — dedi.

Birdeńe aıtpaqshy bolyp balpyldap kele jatqan Bulanovty Atymtaı keýdege ıterip qaldy da, kıimderin qushaqtap, soldattardyń aıdaǵan yńǵaıyna bardy. «Endi aıtatyn ne bar. Jumys bitti!» — dedi ishinen óz-ózine. Kıimin kıinip jatqanda onyń kóz aldyna Qasenniń keskini jarq ete tústi. Basyn oń jaq ıyǵyna taman jyǵa túsip oılana ketti. Etigi qolynda tur edi, ony baıqaǵan da joq, ustap otyrdy. Onyń artynan kúlimsirep, erkelep turǵan Shamsıa elestedi. Birese, muńaıyp qaraǵandaı boldy. Birese, aýzyn bultıtyp, ókpelegen túr kórsetedi. Aýyl, jas shaǵy, ashyna dostary, qurdastary kóziniń aldynan elestep bir-bir ushty. Jún ıirip otyrǵan kempir sheshesi, etik jamap otyrǵan kári ákesi elestedi. Jan-jaǵyn orlap tastaǵan mola elestedi. Atymtaıdyń óńi birte-birte tunjyraı berdi. Jeksuryn keskindi Buqpan qarsy aldynda qarqyldap kúlip turǵan tárizdi. Aýzynyń tisteri sarǵaıyp, soraıyp tur. Eki kózi úńgirdeı. Aýzy bir túpsiz shyńyraý tárizdi.

Atymtaı sol tunjyraǵan boıymen asyǵyp kıinip alǵanyn baıqamaı da qaldy.

Zaldyń ishi kúńgirt. Dabyrlaǵan daýystar estiledi. Áldeqaısy syńsyp jylaǵan tárizdi. Murnyna aýyr ter ısi keldi.

— Sha-gom marsh! — degen daýysty estip aldyna qaraı berip edi, topyrlap dalaǵa shyǵyp bara jatqan jigittermen birge ere shyqty. Aldy-arty qorshaǵan soldattar.

Kesh qara kóleńkelenip, tún perdesi beri qarap syrylyp kele jatqan sıaqty boldy.

XIV

Tún aspan-kókti qara perdesimen qaptap, túneredi de turady. Kósheniń áldeqaı jerlerinde abalap úrgen saq ıtterdiń daýysy jańǵyryǵyp, birese ońnan, birese soldan estiledi. Kóshede jan joq. Shet kóshe, esh adam mezgilsiz júrmeıtin qaýypty kóshe. Qaladaǵy qybyrlaǵan jannyń barlyǵy da shyrt uıqyda jatyr. Kóp úıler, tereze qaqpaqtarynyń syrtynan kóldeneń temirmen bastyryp tastaǵan. Áldeqaı kóshelerde kvartal kúzetken kúzetshiler júr. Olardyń daǵdyly, túngi belgileri:

Toq-toq! Tońı-toqı, toq-toq!..

Toqyldaq uryp júr... Olardan basqa taǵy kimder oıaý? Qazarmadaǵy kúzette turǵan soldattar. Polısıanyń, túrmeniń aldyndaǵy kishkentaı kúrkeshikterdegi qaraýylshy soldattar. Úı, qora esigin buzyp, qolyna túsken zatty kóterip áketetin urylar. It qusap ár jerdi timiskip, patshanyń, baıdyń, solardyń úkimetiniń amandyǵy úshin jaldanyp «kásip» qylyp júrgen tyńshylar...

Nadejdanyń úıinde, kúbirlegen dybystar estiledi. Bipece kóterińki, birese saıabyr. İshi lyq tolǵan adam, byqsyǵan kók tútin. Jalǵyz-aq japsardaǵy shegege ilinip qyltıǵan sham ǵana baıqalady. Kózdi úıretip alǵansha, úıdiń ishinde túk kórinbeıdi.

Ár jerde árkimniń óńi kórinedi. Bireýleri oryndyqta otyr, bireýleri japsarǵa arqa súıep túregelip tur. Peshtiń qasynda úsh-tórt áıelder de kórinedi. Qaıat pen Nadejdadan basqa ekeýi búginge deıin kórinbegen bóten áıelder.

Omyraýy aǵytýly, shashy úrpıgen eńgezerdeı bireý qaǵazdy jaıyp tastap ústeldiń qasynda otyr. Anda-sanda qolyn bir kóterip qalyp, otyrǵan ornynan ushyp túregele jazdap qopaqtap qoıady. Kózi kórinbeıdi. Jalǵyz-aq syrtynda turǵan shamnyń jaryǵynda jyltyrap úrpıgen shashy, aǵarańdaǵan óńi kórinedi. Orys sıaqty.

— Joldastar!.. Sońǵy kezderde bizdiń bólshevıkterdiń Ortalyq Komıtetinen alynǵan habarynda, orys armıasynyń nemisterden jeńilip beri qarap shegingenin aıtady. Biraq gazetter ony jazbaıdy. Menshevıkter, eserler soǵystyń údegenin táýir kóredi. Nemister bizdiń armıany Polshadan, Karpattan beri tyqsyryp tastapty. Osy kúngi kúshti soǵys Polsha jaǵynda bolsa kerek. Biraq oǵan qarap, patsha úkimetiniń qyspaǵy, tegeýrini bosańdaǵan joq. Baılarmen birigip alyp menshevıkter, eserler «nemisterdi jeńgenshe soǵysý kerek» dep uran kóterip júr. «Aldymen, nemisterdi jeńip alaıyqshy, revolúsıany sońynan kórermiz» desedi. Biraq biz, bólshevıkter, olardyń nıetinen aýlaqpyz. Bizdiń uranymyz: «Soǵys bitsin! Eńbekshilerdi tabanǵa salyp ılegen baılar úkimeti joıylsyn! Jumysshy tapqa ústemdik berilsin!» Mine, osy jol, árıne, muny biz jalǵyz qurǵaq tilekpen ǵana iske asyra almaımyz, ne isteý kerek? Jumysshylardyń, qara sharýalardyń, soldattardyń arasynda úgit jumysyn kúsheıtýmen, qarý alyp patshalyqqa, baılar úkimetine qarsy soǵysýmen jaryqqa shyǵa alamyz. «Zavod, fabrıka — jumysshyǵa, jer — qara sharýaǵa!» degen urandy biz sol ýaqytta ǵana iske asyramyz. Revolúsıa qansyz, qurbandyqsyz jasalmaıdy. Biz menshevıkter emespiz. Qıynshylyqtan, qorqynyshtan qaımyǵyp, jaýyrdy jaba toqyp júre bermeımiz...

Eshkim otyrǵan ornynan qozǵalǵan joq. Bastaryn joǵary kóterip sóz aıtyp otyrǵan adamǵa qadalyp qarady da otyrdy. Ol bul sózderdi árbir sóılemin zildendirip, ashyq-ashyq qyp aıyryp tastap otyrdy. Árqaısysynyń qolynda tútini joǵary kólbep turǵan shylym kórindi.

— Da, ýchebnaıa komandadaǵy soldattar arasyndaǵy úgit-túsinis jumystary bizge arzanǵa túsken joq. Arkadıı Pavlovıchten aıryldyq. Gromovtyń jumysyn taǵy da ózderiń bilesińder. Olar ketkennen keıin komıtet kóp oısyrady. Aramyz kóp olqylandy. Biraq olardyń ekken jemisi quryǵan joq. Frontqa biz revolúsıa rýhy bar birtalaı soldattardy jiberdik. Árıne, olardyń ishinde revolúsıa úshin ábden belin bekem býyp, bilegin sybanyp jetpegen keıbir solqyldaqtar da bar. Ony da jasyrýǵa bolmaıdy... Medvedevtiń tyńshylary bizdiń sońymyzǵa myqtap tústi... Zenkov, Bogomolov zavodtaryndaǵy oqıǵalardy áli umytqan joq shyǵarsyzdar!.. Jumysshylardyń múddesin ustap berip júrgenderdiń kim-kim ekendikterin biz jaqsy bilemiz. Menshevık, eser, kadet... usaq baılardyń arasynan shyqqan zıalylar, pop pen moldalar, Patshanyń syı qyp tartqan shekpenine, nagradyna máz bolyp, ýrádnıkke, kresán nachalnıkterine predatel (ustap berýshi) bolyp ergen volostnoılar, qazaqtyń baılary... Teginde, Balta, Qylysh, Maqsut, Qabyl joldastar olardyń qylyqtaryn ashyp aıtty. Bizde qazir konserv zavodyndaǵy jumysshylar arasy da jaqsy. Mehanıcheskıı zavod jumysshylarynyń arasy da jaman emes. Bizde áli kúnge deıin kóńildegi uıystyrylmaǵan jerler: lomovoılar arasy, tıirmendegiler, Zenkov, Bogomolov zavodtaryndaǵy jumysshylar arasy bolyp otyr. Gromov joldas barynda Bogomolov zavodynyń jumysshylary arasynda úgit jumystary jolǵa qoıylyp kele jatyr edi. Jaǵdaısyz oqıǵa týyp qalyp, ondaǵy jumysshylardyń arasy bizben baılanyssyz qaldy. Menińshe, «tyńshylardyń izi sýysyn» degen pikirdi bylaı qoıa turyp, osy aıtylǵan jerlerdiń jumystaryn qaıta jolǵa salý kerek. Árıne, komıtet basynda júrgender, biz, azbyz. Biraq kóbeıtýshi de, kóbeıýshi de ózimiz. Bólshevık partıasynyń tóńiregine jumysshylardy uıystyrý: ol — bizdiń úzdiksiz, eshbir bultarýsyz isteıtin mindetimiz... Revolúsıa bizden sony tileıdi!..

Úrpıgen shashty, omyraýy ashyq jigit súıdep sózin toqtatty da, jan-jaǵyna qarady. Birazdan keıin otyrǵandar birtindep qozǵala bastady. Biri jóteldi, biri tamaǵyn kenedi. Biri esik aldyndaǵy shylapshynǵa túkirdi.

— Maǵan sóz berińizshi, joldas Makarov! — dedi baryldaǵan daýysty bireý, esik jaqqa turyp. Bul — Bogomolov zavodyndaǵy jumysshy Ivanov Alekseı edi.

— Sóıleńiz, joldas Ivanov!..

— Joldas Makarovtyń sózine túgel qosylamyn. Biraq, meniń azǵantaı ǵana zamechanıam bar, ol mynaý: joldas Makarov aıtady, Bogomolov zavodyndaǵy jumysshylarmen baılanyssyz qalyp otyrmyz deıdi. Menimshe, joldas Makarov ondaǵy jumyspen tanyspaǵan bolar. Men joldas Gromov tusynda, sonyń rekomendasıasymen partıaǵa kirdim. Onsha saýatty emespin. Biraq joldas Gromov arqyly bizdiń bólshevıkterdiń programmasymen, revolúsıanyń negizgi álippesimen tanystym. Qazirgi kúni bizdegi jumysshylardyń biren-saran syńarjaqtary ǵana bolmasa, basqasy tegis bólshevıkter jaǵynda, bólshevıkterge tilektes. Bizde orys pen noǵaıdan birneshe kisi sosıal-demokrattar bar. Ózderi aq-qarany tanymaıdy. Biraq ózderinshe sheshen-aq. Olar: «bólshevıkter nemiske satylǵandar. Bizge nemisterdi jeńip bolǵansha soǵysý kerek. «Ýcheredıtelnoe sobranıe kerek» dep soǵady. Bir kúni bizdiń Botaı degen myqty bir qazaq jumysshy qoıyp qalyp bireýin shańǵa qulatty...

— Ha-ha-ha...

— Ho-ho-ho.

Shashy úrpıgen jigit, Makarov, ornynan ushyp túregelip qolyn joǵary kóterdi:

— Tys-ss-ss!.. Beri qarańdar, joldastar! Tarqaıtyn ýaqyt boldy. Aıtatyn bir-aq aýyz sózim bar: qarý-jaraq jınaý kerek. Kimniń qolynda qarý qylatyn zat bolsa, komıtetke ákep tapsyrsyn.

— Jaraıdy!

— Durys!

— Bar!

— Tapsyramyz!

— Tabamyz!

— Biz bir berdeńke myltyq tyǵyp qoıdyq! — dedi peshtiń qasynda turǵan áıelder.

— Molodes, áıelder.

Úıdegiler biriniń sońynan biri aqyryndap shyǵa jóneldi. Qaqpasyz, quımasyz qoranyń árqaısysy ár jaǵynan shyqty.

— Taná! Sender Umsyndyq ekeýiń osynda qonyńdar! — dedi Qaıat eki áıelge.

— Joq, men kúıeýimmen birge qaıtamyn. Taná qonsyn! — dedi jalpaq betti qara tory qazaq áıeli.

— Balta ketip qaldy ǵoı!

— Joq ol dalada kútip turǵan shyǵar!

Súıdep, qoshtasyp Umsyndyq shyǵa jóneldi.

* * *

— Taná Gavrılova degeni kim eken desem, aıaǵynda sen bolyp shyqtyń ǵoı, — dedi, saqyldap kúlip Nadejda.

Tańerteń jumysqa barardyń aldynda úsh áıel — Qaıat, Taná, Nadejda shaı iship otyrdy.

— Iá, men, konserv zavodynyń paıalnyı taraýynda júrgende, kádimgi derevnányń kresán áıeli Masha edim, túrme meni «Taná Gavrılovaǵa» aınaldyrdy, — dedi Taná.

— Biz sen týraly... Masha konserv zavodynan óz betimen shyǵyp ketti dep júrdik, — dedi Qaıat, Tanányń ıyǵyna qolyn salyp.

Taná kúldi.

— Úıimde tintý bolǵannan keıin meni aıaǵynda túrmege aıdap alyp baryp qamady. Birneshe kúnnen soń tústen keıin terezeniń aldynda otyr edim, soldattar úsh-tórt adamdy qorshap ákelip túrmeniń qorasyna kirgizdi. Petrdy buryn tanyp júretin edim. O da meni tanıtyn. Bir kúni túrmede tazartý júrdi de, birneshe áıelder syrtqa pomoı alyp baryp tógip júrdi. Bizdiń arada jezókshelikpen kásip etip júrip, bireýdi talap túrmege túsken Natalıa degen bireý bar edi. Men sol arqyly Petrǵa hat jazdym. «Tysqa shyǵyp júrse, berersiń» dedim. Úıtkeni, meni tazartýǵa shyǵarmady. Natalıa meniń hatymdy tapsyrypty. Biraq Petr maǵan jaýap qaıyrmady.

— Qalaı jaýap qaıyrsyn. Ózińniń shyn atyńdy jazbapsyń. Tek ásheıin «meni Nadejda biledi» depsiń de qoıypsyń. Biz Balta ekeýmiz «provakasıa» dep uqtyq, — dedi Nadejda taǵy da saqyldap kúlip.

Sol kúnnen bastap, bul úıde úsh áıel turdy.

XV

«Pekov qalasynan shyqpaımyz ǵoı, sonda jatyp-jatyp elge qaıtamyz ǵoı dep edim. Beker eken!» — dedi ishinen Atymtaı!

İshi sasyq, sýyq bir úlken aǵash úıdiń ishinde qazaqtyń jigitteri byj-byj qaınap júrdi. Bul — German Frontynan buryn bólingen, qıraǵan bir kishkentaı qalanyń mektep úıi. Bul mańaıda budan basqa eshbir úı joq, qora-qopsy joq. Keıbir jerlerde, aınala japsarlary jermen−jeksen bolyp, qur ásheıin moıny ǵana soraıyp, jetimsirep turǵan peshter ǵana kórindi. Myńdaǵan qazaq jigitterin soldattar aıdap ákelip osy úıge qamady. Biraq, olar buǵan sıǵan joq, aýzy-murnynan shyqty, tipti birtalaı adam kúzdiń qońyr salqyn áýesinde dalada jatty. Tún bolsa, nemisterdiń okobyna qaraǵan terezelerdi úıdiń ishindegi jyltyraǵan ottar kórinbesteı etip, qaptap qoıdy. Sońǵy kezde jigitter jumysty túnde istep júrdi. Úıtkeni, túnde soǵys salbyrlaıtyn, ol bir. Ekinshi, kúndiz nemister damyl bergen joq. Zeńbirektiń, pýlemettiń, myltyqtyń oǵy jańbyrdaı jaýdy. Jigitter bir ózenniń ústine kópirdi úsh ret salyp edi. Sonyń úsheýin de nemister aeroplanmen ushyp júrip, aspannan bomby tastap qıratty.

Endi birer saǵattan keıin, túnde okop túzeýge baratyn bolǵan soń, jigitter «tynyǵyp» jatyr edi. Keıbireýleri qara nanǵa, sorpaǵa talasty. Qazandaǵy botqaǵa talasty. Keıbireýleri úılerine hat jazdy. Keıbir óleńshileri óz bastaryndaǵy oqıǵalardy tizbektep óleń shyǵaryp jatty. Keıbireýleri kıimderin jamady. Taǵy bireýleri shalqasynan jatyp áldenege muńaıyp, kózderin jyltyratyp, oı oılady. Atymtaı da sońǵylardyń biri edi. «Janym-aý, elge qashan qaıtar ekenbiz?» dedi úıdiń ashasyna kózin tigip. Jigitterdiń kóbi-aq sony oılady:

«Eldi aman-esen kóremiz be? Álde qıyr shette qyrylyp qalamyz ba?»

Ekinshi bir jaǵynan soldattardyń bastyqtary da, ofıserleri de damyl bergen joq. Qıt etse-aq boqtap, balaǵattap onbasy júr. Keıbir qazaq jigitterin sabap ta tastady. Oǵan qarsylyq etken eshbir adam joq. Zyǵyrdandary qaınap, ashý kernep, buıryqtaryna boısuna berdi. Jigitterdiń arasyndaǵy moldalar:

— Sabyr etińder, jigitter! Yjdaǵat etińder, jigitter. Patsha aǵzamnyń nızamyna boısunbasqa bolmaıdy! — dep úgittep júrdi.

Boısunbaǵanda qoldanatyn amal ne?..

Kúndeı kúrkiregen zeńbirek daýysy, najaǵaıdaı jarqyldaǵan oq, ol záreni bir alsa, bastyqtar záreni ekinshi aldy. Atymtaı muny da oılady. «Bylaı tartsań ógiz óledi, olaı tartsań — arba synady», — dedi ishinen taǵy da Atymtaı.

Keshe jaralylardy, ólgenderdi kótertkige salyp terip júretin adamdar soǵysyp júrip ólgen soldattarmen birge, deneleri byt-shyt bolyp ketken birneshe qazaqty da ákeldi. Biraq muny jigitterdiń kóbi kórgen joq. Atymtaı ony kórdi. Bir qazaq jigitiniń denesi bar, basy joq. Oq julyp ketken. Jalǵyz-aq, qazaq ekenin kıgen túte-túte bolǵan kıiminen ǵana bilýge bolady. Bireýleriniń qaryny jarylyp shegi salbyrap jatyr. Taǵy bireýleriniń eki aıaǵyn, qolyn julyp áketken. Qany shapshyp tur. Óne boılary úlpildegen qyzyl shaqa. Osylardyń barlyǵyn da tereń bir shuńqyrǵa kómip tastaı berdi. Molda men pop arasynda júr. Atymtaıdyń kóziniń aldynan bul da elestep ótip jatty.

Bulardyń artynan Atymtaıdyń esine Nóserbaıdyń úıinde bolǵan kesh, ondaǵy jınalǵan túrli keskindi adamdar tústi. Sóılengen túrli sózder esine tústi. Ásirese, onyń kóziniń aldynda kózi kúlimdep, erni jybyrlap turǵan Jıenbaı Amanjoluly, kishkentaı ǵana qara taqıany shekesine ornatyp, syrly podnosqa salyp syra tasyp júrgen Suqsyr turdy. Eki qoly qyp-qysqa, denesi jýan, buǵaǵy salbyraǵan, eki kózi syǵyraıǵan Buqpan, aıýdaı ańyrǵan Medvedev, taǵy da árkimder turdy. «Uıat bolady, uıat bolady» dedi óz-ózine Atymtaı. Bul — Nóserbaıdyń úıindegi jıynda Suqsyrdyń Atymtaıǵa aıtqan «aqyly» edi. Onan keıin Atymtaıdyń oıyna, sol jıynda Jıenbaı Amanjolulynyń biraz sózderi tústi: «Ǵapý etersizder!.. Menimshe, qara jumysqa alǵannan da, týra soldat qyzmetiniń ózine alǵan jaqsy...» dedi óz-ózine taǵy da Atymtaı. Osylardy oılap olaı da, bylaı da aýnaqshydy, óziniń sol jıynda azyn-aýlaq estip qalǵan sózderi qulaǵynyń túbinde shyńyldap turǵandaı boldy. Sóıtip jatyp, qaltasynan, jıegin qyzyl-jasyl jippen kestelep tikken bet oramalyn alyp búkteýin jazdy da, aınaldyryp qarady. Muny Shamsıa berip edi. Endi esine Shamsıa tústi. Kishkentaı ǵana dop-domalaq bolyp Atymtaıǵa qarap syzylyp turǵan sıaqty, qaljyńdap áldene aıtyp kúbirlep turǵan tárizdi. Sol birneshe mınýttyń arasynda Atymtaıdyń kóz aldyna óz ómiriniń birtalaı oqıǵalary, kórinisteri elestep ótti. Mıynyń ishinde biraz jyldar ótip ketken oqıǵalar da bar edi. Biraq osynyń barlyǵy da qazir birneshe mınýttyń ishinde qaıtalanyp kózden bir-bir ushty. Tús sıaqty boldy.

— Turyńdar! — degen daýysty estip Atymtaı selk ete tústi de, otyrǵan ornynan basyn kóterip, shoqıa tústi. Artynan túregeldi.

Ár jaqta bytyrap, úıme-júıme bolyp jatqan jigitter óńderi appaq qýdaı bolyp birine-biri qarady. Uıyqtap jatqandary bireýlerdiń julqylaǵanyna esi shyǵyp ketken adam qusap aýzy ańqıyp, kózi tasyraıyp, alaqtap jan-jaqqa qarady da, esin jıyp alyp, aqyryn túregeldi. Eshqaısysynda ún joq. Jalǵyz-aq myltyq, qylysh asynǵan «bastyqtar» ǵana árqaısysyna bir ókireńdep, keıbireýlerin jelkege bir qoıyp qalyp, opyr-topyr qylyp júr. Olar júrgen jer qoıǵa tıgen qasqyrlardy eske túsiredi.

Qazir jigitter okop túzetýge barady. Taǵy da qaýyp-qater. Taǵy da tereń ordyń ishin boılap otyryp, fronttyń aldyńǵy jaǵyndaǵy kóldeneń qazǵan pozısıaǵa shyǵady. Qum toltyrǵan qaptardy tizedi. Dop túsip qıraǵan tireýishterdi qaıta turǵyzady. Taǵy da jerdiń dymqyl ıisi muryndaryna kiredi. Taǵy da...

Eshqaısysynda ún joq. Sondaı buıryq bar. Eshbir jyltyraǵan ot kórinbeıdi.

Eshbir qarýy joq, myńdaǵan qazań jigitteri birinen soń biri kógendegen qoıdaı qatarǵa tizilip, aıaqtaryn áreń basyp, shubyra jóneldi. Túnergen tún. Barlyǵy da jym-jyrt. Dala qaýip-qatersiz tárizdi. Erkin tárizdi. Biraq nege ekeni belgisiz, júrekte damyl joq. Oılaǵan oıdy da, dalany da, túnergen túndi de kóńilsizdendirip jiberdi.

Eń áýeli aspanda jap-jaryq bolyp qyzyldy-jasyldy ottar kórindi. Artynan úlken shelekpen shelektep quıǵandaı bolyp ár jerge ottyń qoıý sáýlesi júgirdi. Birese sónedi. Taǵy da qap-qarańǵy tún. Birneshe mınýt sóıtip turdy.

Atymtaıdyń qolyndaǵy temir kúrek áldenetken bir jumsaq nársege tıdi de, bylqyldady da turdy. Kúrekti barlyq salmaǵyn salyp tómen túırep edi, ári barmady. Sol jerdiń balshyǵyn bir-eki ret serpip tastap, qolyn júgirtip edi, qoly sup-sýyq, bylqyldaq jumsaq bir nárseni sıpalaı berdi. Joǵaryraq júgirtip edi, ólgen bireýdiń denesi bolyp shyqty. Qoly baryp ıegin ustady, qolyn jyldam tartyp aldy da, kúrekti ıyqqa salyp, bylaı shyqty. Áldekimdi súıkep ótti.

— Óı, bul kim?..

— Men!

— E, ne boldy?

— Jáı, ásheıin... Balshyqtyń astynda ólgen soldattyń denesi jatyr.

— Ol qaıda?

— Anaý jerde.

Sol sózdi aıtyp burylǵansha bolǵan joq, bireý qarsy aldynda turyp aldy.

— Qaıda barasyń? — dedi oryssha álgi adam. Dybysy jylannyń ysyldaǵany tárizdi.

— ???

— Qaı-da, bara-syń? — dedi taǵy da, kúshti sybyrmen.

Atymtaı «bastyqtardyń» bireýi ekenin bildi de, keıin shegindi. Kúregin qolyna ustap jerdi shuqylaýǵa kiristi.

Túnniń keskini baıaǵydaı. Jalǵyz-aq manaǵy sáýle birese aspanǵa, birese jerge shyǵady. Qyzyldy-jasyldy ottar da jıi-jıi jarqyldaı bastady. Tún tuńǵıyq bir syrdy ishine jasyrdy da turdy.

Jigitterde ún joq. Kimniń qaıda júrgeni belgisiz. Pozısıanyń ishi, joly jyqpyl-jyqpyl, buralańdap áldeqaı jerlerge barady. Bir búıirdegi joldy boılap, urlanyp áldenetken adamdar ilgeri qaraı ótip jatty. Bular pozısıanyń aldyńǵy jaǵyna bara jatqan soldattar edi. Ot jarqyldap joǵary shyqqanda, ótip jatqan soldattardyń, ár jerde bytyrap júrgen qazaq jigitteriniń taraýlary kózge kórinip qalyp turdy.

Bir kezde typ-tynysh turǵan tuńǵıyq tún qaq aıyrylǵan sıaqtandy. Jer ókirdi, týlady. Aıaqtyń asty terbelip turdy. Jigitterdiń úırenip qalǵan daǵdysy edi, buǵyp jata qaldy. Áldenetken bir úlken qus joǵaryda ushyp kele jatqan sıaqty.

— Loq-loq-loq-loq-loq!..

— Ba-ba-baq! Býh!.. — dedi bir kezde.

Jerdiń astynda áldenetken birdeńe kúrkirep turǵan tárizdi. Jerdi aýdaryp, tóńkerip tastaıtyn tárizdi. Aldyńǵy jaqta kúńirengen, eńiregen, aıqaılaǵan daýystar estildi.

«Janym-aý! Al-laý! Bul soǵys túnde de bolýshy ma edi?» — dedi etbetinen buǵyp jatyp Atymtaı. Óıtkeni, bular ony bilgen joq edi.

— Qudaı-aı! Saqtaı gór!

— Jetim-jesirlerdiń kóz jasyn ıe kór.

— Allaı! Jasaǵan-aı!

— Ne boldyń? Nege dýshar boldyń?

— El qaıda? Jurt qaıda? Týǵan-týysqan...

— Ýaı, qaıdasyńdar?.. Qaıda...

Qazaq jigitteriniń arasynan keıde sol daýystar estilip qalyp turdy. Kóbinese, kúrkiregen zeńbirek daýystary, aldyńǵy jaqtaǵy ý-shý, aıqaı bul daýystardy búrkep áketti. Estirtpedi.

— Prısel! Trýbka... Plı!

— Birińnen birińe habar berińder! Komandasyz atpasqa! Komandasyz atpańdar!

— Pravaıa batareıa!.. Prısel! Trýbka!..

Bul daýystar qazaq jigitteriniń aldyńǵy jaǵyndaǵy soldattardyń arasynan estildi. Kúrkiregen daýystar ústi-ústine kúsheıdi. Budan keıin eshbir bóten dybys estilgen joq. Jer kúrildep, tynym almastan dirildep, qalshyldap turdy.

— Sıyr qusap nege jatyrsyńdar?

— Skotınalar!

— Enelerińdi...

— Vss-tat!

— Kúrekti qolǵa alyńdar!

«Bastyqtardyń» bul buıryǵyn jigitter tyńdady ma, tyńdamady ma, Atymtaı ony baıqaǵan joq. Ózi «kelgen jaǵymyz osy ǵoı» degen oımen, syrt burylyp aqyryndap júrip kele jatty. Jan tátti, tirshilik etý qymbatty. Bostan-bosqa ólgisi kelmedi.

— Bul kim! — dedi bir aýyzda toptalyp, daýystary qaltyrap, birneshe qazaq jigitteri Atymtaı bul daýystardy estip qýanǵandaı boldy. Júreginiń dúrsili basylǵandaı boldy.

— Men! Qazaq! — dedi entikken daýyspen.

— Biz qaıtatyn betimizdi bile almaı turmyz... Osy aýyzdyń qaısysy eken?

— Beri kelińder.

Atymtaı tún ishi bolsa da kelgen jaǵyn esinen shyǵarǵan joq edi. Álgilerdi sońynan ertip júrdi.

— Apyrmaı! Qudaıdyń mynaý kisini kez keltirgenin aıtsaıshy! Tegi, jolymyz bolar, aman-esen elge qaıtarmyz,− dedi qarlyqqan daýysty bir jigit, Atymtaıdyń sońynan júrip kele jatyp.

Syrtta manaǵy qalpy. Jerdi terbeltip, kúrkirep jatty.Aspan jarq-jurq etip turdy. Bir kezde, joǵarydan mysyqtyń daýsyn shyǵaryp, jylamsyrap, ysqyryp, taram-taram bolyp myltyqtyń adasqan oqtary ótip turdy. Biraq jigitter ony eleń qylǵan joq.

— Búıtken qudaıdyń da, patshanyń da, dinniń de...

Biraq arǵy jaǵyn Atymtaıǵa eshkim aıtqyzǵan joq. Jigitter tus-tusynan shýlap qoıa berdi.

— Bizdi aman qaldyrǵan qudaı shyǵar.

— Qoı, til tıgizbeńiz!

— Qaharyna dýshar bolmaıyq!

— Jasaǵan ıe, ózi saqtar!

Jigitter biriniń sońynan biri súıdep mińgirledi. Biraz júrip barǵan soń, birimen biri sóılese bastady.

— Má, saǵan Germanıa!

— Áli, osy jeńdik, Germanıa qashyp barady degeni qaıda?

— Mynaý dúmpýine qaraǵanda, Germanıanyń ózi keıin qaraı emes, ilgeri qaraı qashyp keledi.

— Áı, osy Máýlimbek qaıda eken?

— Máýlimbegiń kim? — dedi manadan úndemeı kele jatqan Atymtaı, moınyn buryp.

— Kádýilgi ózimizdiń Máýlimbekshi!

— Qaı el?

— E, musylman deıdi ǵoı!

— Joq qaı el? Aty-jóni bar ma?..

— Máýlibek, Máýlibek, álgi... soǵysatyndy aıtam.

— Ondaı musylmandy estigenim joq! — dedi yza bolyp Atymtaı. «Esi durys adam ba, ózi?»— dedi ishinen.

— Eı, aýzyń qursyn sol! Kim eken desem. Ónerbekti aıtyp kele jatyr eken ǵoı! — dedi syrtta kele jatqan bir qazaq.

Eshkim dáneńe degen joq. Tómen qarap, aıaǵyn teńsele basqan Atymtaıǵa erip, bir top jigit shubyryp kele jatty. Bular joǵary qyrǵa shyǵyp edi. Front úsh-tórt shaqyrym jerde qaldy. Biraq zeńbirek daýystary dál jaqyndaǵydaı bolyp estilip turdy.

XVI

«Bolshoı sobordyń» bergi jaǵynda, Kazansev magazınimen túıisken úlken kósheniń alańǵa shyǵatyn aýzynda, kúreń qyzylmen syrlaǵan úlken aǵash qaqpa.

Mańdaıshasynda jelbiregen qyzyl týlar. Eki jaq bosaǵasynda eki úlken plakat shegeleýli:

Reseı proletarıat, eńbekshilerin úsh júz jyldar boıy tabanǵa salyp ılegen, súlikteı sorǵan baılar úkimeti — Romanovtyń urpaǵy Nıkolaı II taǵynan qulady. Petrograd jumysshylarynyń yzbarly ekpini olardy shydatpady, qulatty. Onyń ornyna ýaqytsha revolúsıonnyı úkimet quryldy, Reseı eńbekshileri patsha sheńberinen azat!

Jasasyn Keńester úkimeti!

RSDRP(b)

Nıkolaı Romanov taǵynan bezdi. Qara buqaranyń ýaqytsha úkimeti quryldy. Revolúsıa aıaqtaldy. Bizdiń endigi jaýymyz nemister, olardy jeńip bolǵansha barlyq kúshterińdi aıamańdar.

Jasasyn qansyz revolúsıa!

Sosıal-demokrat partıasy.

Keýdelerine qyzyl taspa taqqan samsaǵan qalyń kópshilik, kóshe-kósheni kerip áketti. Aldymen lek-lek bolyp Zenkov, Bogomolov teri zavodtarynyń, mehanıcheskıı zavodtyń, temir joldyń, tıirmenniń, konserv zavodynyń, Mınovnyıdyń, Kirpish saraıdyń jumysshylary ótti. Onyń sońynan bankiniń qyzmetshileri, magazınderdiń satýshylary, usaq baılar, baqalshylar, stýdentter, qalanyń obyvatel-meshandary ótti. Barlyǵynyń da kóńilderi kóterińki, barlyǵy da bir týysqan sıaqty. Barlyǵy da bir nıette, bir tilekte júrip bara jatqandaı kórinedi. Biraq árqaısylarynyń aıqaılary, kótergen urandary basqa-basqa shyǵady.

— Jasasyn bostandyq! Joıylsyn patsha úkimeti! Jasasyn Keńester!

— Iashasin húrrıat!

— Jasasyn bısh quıryqly ıýldyz!

— Jasasyn ýaqytsha úkimet!

— Jasasyn zemstvo!

— Jasasyn ýchredıtelnoe sobranıe!

— Jasasyn saıası partıalardyń hýrligi!

— Kerenskıı úkimeti jasasyn!

— Jer — kresánǵa, zavod, fabrıka — jumysshyǵa berilsin!

Jumysshylar lekteriniń arasynda tóńkeris jyrlary estilip jatty:

Túregel, kóteril.

Jumysshy halyq

Kóteril kúreske, ashyqqan jurt,

Alǵa! Alǵa! Alǵa!..

Búgin qoıý murtty, toqpaq muryndy, ór kókirek, qabaǵynan qar jaýǵan jandarmdar, gorodovoılar kósheden kórinbeıdi. Búgin olar qoldaryna sybyzǵy ustap, qyzarynyp-bórtinip ysqyrǵan joq. Faetonǵa otyryp, sońynan atty jandarmdar ertken polısmeıster Grıgorıı Medvedev te kórinbeıdi. Olar qaıda?.. Jer jutqan ba?

Qalanyń usaq baılarynyń, obyvatel-meshandarynyń arasyna qosylyp syrtyn ózgertken kókjaldar: Beısembaı Bulanov, Suqsyr Aramqanov, Jıenbaı Amanjoluly, Buqpan, Bogomolov, Kazansev, Qamıdolla, Shamsýtdınov baı, «Zaıshik» saýdager, qora júz Kametaı, jýan Muqamatshe, kúıeýi Jalalaı, Maslakov taǵy áldekimder ketip barady. Barlyǵynyń da keskinderi tanys. Biraq syrtqy pishinderin qubyltyp «biz de shatpyz, biz de tilektespiz!» degen sıaqty túr kórsetedi. Ury mysyq qusap urlanyp jan-jaqtaryna qaranady. Bulardyń bul kórinisterinen «bizdi jurt tanyp tur ma eken?» degen keskin elestedi.

— Jasasyn hurrıat! — deıdi, ókirgen ógizdeı bolyp, Shamsýtdınov baı.

Kósheniń bylaıǵy jaǵynda qaz-qatar tizilip turǵan qalanyń eńbekshileri saqyldap turyp kúledi. Shamsýtdınov baı sıaqtylardyń júristerine, keskinderine, daýystaryna kúledi. Bular, aldyńǵy qatarda bara jatqan toptarǵa — zavod jumysshylarynyń mańaıyna úılespeıdi. Bularmen olardyń eki ortasy jer men kókteı sıaqty. Bul kókjaldardyń budan bylaıǵy júris-turystary eńbekshiler aldynda kúlki, mazaq tárizdi.

Jumysshylardan keıingi chınovnıkterdiń, obyvatelderdiń eń aldynda keýdesine qyzyl taspa taǵyr Qalı Bókeshev, Omarmázinniń balasy Taılaq, taǵy birneshe menshevık orystar ketip barady.

— Jasasyn saıası partıalardyń erkindigi!

— Jasasyn Kerenskıı, húkimáti! — deıdi bular.

Balta, Qylysh, Maqsut, Ivanov, Qabyl, Nadejda, Qaıat, Taná, Umsyndyq qaıda? — Olar jumysshylardyń aldyńǵy sapynda ketip bara jatyr. Jalǵyz-aq, Gromov pen Arkadıı Pavlovıch qana kórinbeıdi. Qulashyn keń jaıyp jelmen birge jelpildegen qyzyl týda «Jasasyn Keńester ókimeti!» degen jazý kúnniń kózimen shaǵylysady.

— Jer — kresánǵa, fabrık, zavod — jumysshylarǵa berilsin!

— Joıylsyn taıas ben taq, patsha úkimeti!

— Joıylsyn súlikteı sorǵan Nıkolaı!

— Búkil dúnıe eńbekshileri, birigińder!

Jumysshylardyń yzbarly, kúshti daýystary osyny aıtady. Tuńǵat aıaǵyn apyl-tapyl jańa ǵana basqan baladaı bolyp, bul lektiń bir ol jaǵyna, bir bul jaǵyna shyqty. Kóńili shat, kóterińki. Kózi kúlmiń qaqty. Biraq kenet ózgergen ózgeriske túsingen joq. «Apyraı-patshany qalaı túsirdi eken, á?» dedi, qaqpaǵa ilýli plakatty kórip. Ol Zarqom, Salsal jáne basqa qıssalardy oqyǵanda, onyń kózine patsha degen nárse sondaı bir tuqymnan dep oılady. Biraq qıssa oqyǵanda ol solardyń qylyǵyn kórip, ózinshe batyr qusap, sol patshalardyń bastaryn shaınap tastardaı bolyp otyratyn. Qazir ol qýanyshty. Áldenetken bir batyrlar shyǵyp, Nıkolaıdyń taj-taǵyn oıran qylyp, ózin tymaqtaı alyp uryp otyr. Mine, kúsh! Mine, batyrlyq! Mine, ójettik!

«Ol batyrlar kim eken?» dedi óz-ózine suraý qoıyp Tuńǵat.

Shirkeýdiń bergi jaǵyndaǵy alańda, bıiktigi eki kisiniń boıyndaı saty tur. Tóbesi on shaqty adam toptalyp turǵandaı jalpaq. Birneshe adamdar soǵan shyǵyp jan-jaqqa qarap turdy. Arasynda kespeltek, at jaqty, qyr muryndy bir qara jigit tur. Bul — Balta. Ivanov ta bar. Ústindegi berezent beshpentiniń omyraýyn aǵytyp, eki qulaǵynyń túbine deıin dóńgelenip kelgen kúreń saqalyn oń qolymen anda-sanda shıratyp qoıyp, kúlimsireı túsedi. Keýdesinde múıizdendirip, qoqyraıtyp qadaǵan qyzyl bant. Bir jaq múıiste saqaly jip-jıren bolyp Salmaqbaı, beti bir ýys bolyp kújireıgen qara keskindi Qalı Bókeshev kórinedi. Tolqyndanǵan qalyń kópshilik ý-shý bolyp, satynyń tóńiregin ıirip turyp jatyr. Bir jaǵynda ıirilip soldattar tur. Birine-biri seńdeı soǵylady.

Jelpildegen jalaýlar, barlyǵynyń da tóbesinde kúnmen shaǵylysyp qyzaryp turdy. Bir kezde satyda turǵandardyń arasyna qara seńseń berikti, qara paltoly jalpaq betti, tasyraıǵan úlken kózdi, moınyna jibek oraǵan aq quba jigit baryp qosyldy. Bul — Jumajan Tilekuly edi. Ol óziniń «talapshylaryn» ertip birge keldi.

Gımnazıanyń, saýda mektebi stýdentteriniń arasynda, birin-biri qoltyqqa alyp syq-syq kúlip turǵan birneshe qazaq qyzdary kórindi... Bular: Bátish, Jámish, Kópeı, Kóltaı, Jumabıke, taǵy sol sıaqty sylań qyzdar.

— Azamattar!.. Qalyń buqara! — degen aıqaı estilgende, barlyǵy da basyn joǵary kóterip, bıiktegi adamdarǵa qarady. «Ne aıtylar eken?» — dedi barlyǵy da.

— Azamattar! Qalyń buqara! — dedi uzyn boıly, býryl, uzyn qaıqy murtty, uzyn kirpikti, kózi úńireıgen bir orys shaly. Bul qalalyq ýpravanyń ókili edi. — Iá, qalyń buqara! Búgin barlyǵymyz da shatpyz. Iá... kúnniń kózi jylytyp, jazdyń ádemi kórki aıqyndap kele jatqanda, biz kenet bir sýyq habar estidik. Bul aspannan jaýǵan muz burshaqtaı sýyq. Óne boıymyzdy titirkendirip jiberdi. Iá... da, alǵashqyda bul óte tańqalarlyq habar. Pat... á, Nıkolaı Romanov taqtan bezgen á... Konechno, úkimetke áldeqashan jańarý kerek. Opyroshım, eger Mıhaıl Nıkolaevıch, ne patshanyń aǵasy Nıkolaevıchqa berilse, o da jańalyq...

Alǵashqyda jurt selt etpesten tyńdady. Bul aljyǵan shaldyń ne aıtaıyn dep turǵanyn uǵa almady. Sońynan jumysshylar, soldattar jaǵynan kúndeı kúrkiregen ashýly daýystar estildi:

— Bul kim ózi, á?..

— Qalalyq ýpravanyń tyshqany!

— Kúniń áldeqashan bitken! Úıińe baryp jyly jamylyp jat!

— Doloı! Da-da-da-a-a-loı!

— Doloı monarhıs! Do-a-a-loı!!!

Shal murtyn, saqalyn sıpap turdy da, keıin shyqty. Jelkesi kújireıdi. Qolyndaǵy qara buıra bórkin qalsh-qalsh etip basyna áreń kıdi.

— Sóz sosıal-demokrattar partıasynyń qalalyq uıymy atynan Qalı Bókeshovke beriledi, — dedi Jumajan Tilekuly úrpek qara bórkin basynan alyp edi, shashyn qyrǵan jýan taqyr basy aınadaı bolyp jarq ete tústi.

— Ardaqty, grajdandar! Qala halqy! Qalyń buqara! Nıkolaı Romanov taǵynan qulady. Qalyń qara buqaranyń ústinde túnergen qara bultty qansyz, janjalsyz revolúsıanyń jeli áldeqaıda alysqa aıdap áketip barady. Biraq áli munymen ǵana tynyshtalyp, qarap jatýǵa bolmaıdy. Bizde úlken qaýipti jaý bar. Olar — nemister. Olardy ábden jeńý kerek. Qazirgi ýaqytsha úkimettiń eńsesinde osyndaı aýyr júk bar. Muny jalǵyz úkimet qana kótermeıdi. Búkil qalyń buqara bolyp kóterýge tıisti. Ýaqytsha úkimet «bostandyq zaemy» degen zaem taratýdyń qasynda otyr. Árbir sózimdi, sańylaýy bar azamat tóńkeristi saqtaımyn dese, osy zaemdy satyp alsyn! Muny biz, sosıal-demokrattar, jaqynda taratamyz. Esterińde bolsyn: biz nemisterge oqpen de, naızamen de, zeńbirekpen de, aqshamen de toıtarý beremiz. Olardy jeńbeı turyp, bizge atar tań, shyǵar kún joq. Jasasyn qansyz, janjalsyz, revolúsıa! Jasasyn aıaǵyna deıin údetken soǵys!" Ýr-ra-a!..

Qalanyń obyvatel-meshandarynyń, usaq baılardyń, saýdager-baqalshylardyń arasynan, jumysshylardyń arasynan biren-saran adamdar, ár jerden terindi daýyspen shýlap ótti:

— Ýrrra!.. Ýrrrr-a-a!..

— Ýrrraa Ýrra!.. — dedi, gımnazıashylardyń arasy da.

— Jasasyn ýaqytsha úkimet! — dedi bir jalǵyz daýys, aıqaılap.

— Ýrrra! — dedi taǵy da manaǵy terindi daýystar.

— Joıylsyn soǵys! Jasasyn Sovdep!

— Satyndy sosıalıserdiń sózi kerek emes!

— Jasasyn Keńester!

— Bizge jumysshylardyń, kresándardyń úkimeti kerek!

— Ýaqytsha úkimet soǵysty qýattasa, bizge ol úkimettiń keregi joq.

— Ýrra... Jasasyn Keńester! Ýr-rra!..

— Baltany, Ivanovty tyńdaımyz!

— Qanekeı, Ivanov shyqsyn! Balta shyqsyn!

— Qane, sóıle Balta!

— Tovarısh Ivanov. Tovarısh Ivanov!

— Balta-a-a-a!..

Jumysshylardyń tasqyn sýdaı tasyǵan shýy kúrildep baryp bıik tas úılerdiń qabyrǵasyna soǵyldy. Magazınderdiń qalyń terezeleri, terezeleriniń syrtynan qaptaǵan jıyrshyqty qaqpaqtary kúshti daýystardyń ekpinine silkinip, dirildep turdy. Japyraıǵan, maılanǵan, túte-túte bolǵan eski bas kıimder jumysshylardyń tóbesinde oınaıdy. Soldattar «ýralap» myltyqtaryn tóbelerine kóterip, naızalarynyń ushyn, istikterdi, kúnniń kózine shaǵylystyryp, jarq-jurq etkizdi. Boz bórikterin aspanǵa shúıirdi.

— Sóz bólshevıkterge berilsin!

— Tovarısh Ivanov!

— Tova-a-a-rısh, Balta!

— Jasasyn bólshevıkter.

— Jasasyn Keńester! Sovdep!

— Doloı samoderjavıe!

— Doloı baılardyń mınıstrleri, knáz Ivanov!

Satynyń ústinde turǵan Qalı, taǵy birneshe orys menshevıkteri, eserler tabandaryn túıgishtep, óńeshterin kerip manaǵy ózderi aıtqan «qara buqaraǵa» ókpe aıtyp aıqaılady:

— Revolúsıany nemisterge satpaqshy boldyńdar ma? Bular — bólshevıkterdiń ósegi, olar nemiske satylyp, revolúsıany ustap bermekshi. Kim revolúsıaǵa qarsy bolsa, sol — predatel!

Jumysshylar, soldattar jaǵy onan jaman shýlady.

— Bilemiz qandaı revolúsıany aıtyp turǵanyńdy!

— Endi bizdi aldaı almaısyńdar!

— Doloı menshevıkter, eserler!

— Bizge Ivanov pen Baltany sóıletińder!

— Endi sóıleseńder istiktiń basyna ilemiz!

Jumysshylar, soldattar súıdep shýlady.

Ivanov dýda-dýda bolǵan shashyn oń qolymen salalap, sol qolymen buzaý terisinen istegen qyzyl malaqaıyn qysyp, satynyń kóldeneń qorshaýyna kelip turdy. Ol jumysshylar jaǵyna qarady. Onyń kózine jumysshylardyń arasyndaǵy óziniń joldastary metalshylar, shoıyn quıýshylar, (Ivanov sońǵy kezde mehanıka zavodynda istep júrdi) temir jol jumysshylary, teri zavodyndaǵy tanys keskin-kelbetter kórindi. Qabyldy, Sátpaıdy, Muqataıdy kórdi. Áıelderdi kórdi. Bastary qyzyl-jasyl bolyp Taná Gavrılova, Nadejda, Qaıat, Umsyndyq jáne tolyp jatqan konserv zavodynyń erkek-áıel jumysshylary kóziniń aldynda turdy. Ivanov bulardyń barlyǵyn da biledi. Qur olardyń óńderimen ǵana tanys emes, árqaısysynyń minezimen, qulqymen, isimen, pikirimen tanys edi. Ol uzaq ýaqytqa deıin úndeı almaı turdy. Óıtkeni, kóp ýaqytqa deıin «ýralap» shýlaǵan daýys basylmady. Biraz ýaqyttan keıin daýystar basyldy. Tek ásheıin qalanyń obyvateldarynyń arasynan bireýdiń:

— Bolshevıkterge sóz berilmesin degen daýsy shyryldap kelip estildi. Jumysshylar moıyndaryn sozyp qarap edi, álgi aıqaılaǵan adam top kisiniń arasyna kirip joǵaldy. Jalǵyz-aq, Qabyl ǵana ol adamdy baıqap, tanyp qaldy.

— Joldastar! — dedi álden ýaqytta Ivanov nyǵyzdap turyp. Barqyttaı jumsaq, jáıli daýys sańq ete tústi. — Joldastar!.. Biz, bólshevıkter, revolúsıany sosıal-demokrattar aıtqandaı túsinbeımiz. Olaı túsindirmeımiz de, qansyz, janjalsyz, tartyssyz revolúsıa bolmaıdy...

— Nemister úıretken! — dedi aıqaılap Qalı tóne berip edi, Ivanov qolyn kóterip toqtala qoıdy.

— Iá, qansyz revolúsıa bolmaıdy! Monarhıa — eńbekshilerdi úsh júz jyl boıy súlikteı sorǵan patshalyq sán-saltanat jumysshylardyń aldyńǵy sapy bolǵan bólshevıkterdiń, qalyń jumysshylar kópshiliginiń kúshti ekpinine shydap tura almady. Jumysshylar ony qulatty. Biraq bul áli revolúsıanyń bastalýy ǵana. Onymen ǵana áli baılar úkimeti múlde qurıdy deýge bolmaıdy. Nıkolaı taqtan qulaǵan soń-aq, qazirgi kúni ýaqytsha úkimet qurylyp otyr. Munyń basynda — belgili knáz Lvov, menshevık Kerenskıı. Bul — ýaqytsha úkimet, Reseıdegi barlyq saıası partıalarǵa erik bergen bolyp otyr. Bul — ýaqytsha úkimet amnıstıa jarıalaıdy degen habar. Ol, árıne, áli aldaǵy kúnde kóretin nárse. Ýaqytsha úkimettiń qandaı úkimet ekenin osydan-aq baıqarsyzdar!.. Endi soǵys máselesine kelsek: biz, bólshevıkter, nemistermen soǵysty kúsheıtýge qarsymyz. Sosıal-demokrat Qalı myrza aıtqandaı, «jeńgenshe soǵysý kerek» degen uranǵa qosylmaımyz! Bizge osy soǵystyń saldarynan ashyqqan, toryqqan eldi jónge salý kerek, túzeý kerek. Olaı etý úshin, birden-bir jol: nemistermen bitim jasap, frontta ashyǵyp jatqan, neshe túrli aýrýlarǵa shaldyǵyp qyrylyp, kúızeýlik kórgen soldattardy úılerine qaıtaryp sharýashylyqtaryn jónge salǵyzý bizdiń mindetimiz. Qazir frontta jatqan soldattar ózderi de qaljyrady, ózderi de muny bildi. Frontty tastap, úılerine kelip jatqandary da bar. Al, endi Qalı myrzanyń manaǵy «bostandyq zaemy» degenine kelsek, ol shyndyqqa kelmeıtin nárse, ony satyp alsańdar, soǵysty kúsheıtken bolyp tabylasyńdar!

Usaq baılardyń jaǵynda álde qaısylary ysqyryp qoıdy.

— Joldastar!.. Qazirgi kúni Petrogradtaǵy jumysshylar eski úkimettiń múshelerin, mınıstrlerin abaqtyǵa qamaǵan. İshki isterdiń mınıstri Protapov dýmaǵa ózi kelip, abaqtyǵa alynypty. Ahranka, jandarmdardyń barlyǵyn da byt-shyt qyp jibergen. Polısıanyń ýchaskelerin buzǵan. Máskeý men Petrogradtaǵy saıası tutqyndardy túrmeden bosatypty. Óz qalamyzdyń kóleminde biz de sony istedik. Mılısıa uıystyryldy. «Krasnaıa gvardıa» jasaǵyn uıystyryp jatyrmyz. Árbir sańlaýy bar eńbekshini qatarǵa shaqyramyz. Jasasyn sosıaldyq revolúsıa! Jasasyn bólshevıkter partıasy! Jasasyn Keńester! Ýrra! Ýrra!..

Daýys, shý burynǵydan anaǵurlym kúsheıdi. Bórikter burynǵydan anaǵurlym joǵary laqtyryldy. Jumysshylardyń qala eńbekshileriniń, soldattardyń arasy burynǵydan anaǵurlym tolqyndandy. Jalǵyz-aq, úrkerdeı ǵana bolyp turǵan bir lekter seń soqqan balyqtaı bolyp birine-biri qarady. Qalı, Jumajan sóz aıtamyz desip áldeneshe ret oqtalyp baıqasa da, ony eshkim estigen joq. Ý-shý estirtken de joq.

— Doloı, menshevıkter!

— Doloı, predatelder!

— Jasasyn Keńester!

— Jasasyn, bólshevıkter!

Zor muhıttyń tolqynyndaı bolyp órlegen daýystar, tasyǵan tasqyndaı shý keń alańdy, kóshe-kósheni kerip áketti. Satynyń ústinde Jumajan, Qalı, taǵy bir menshevık orystan basqa eshkim qalǵan joq. Jumysshylar, soldattar, qala eńbekshileri Ivanov pen Baltany kókke shúıirip jatty.

Jıenbaı Amanjoluly usaq baılar, saýdagerler, baqalshylar tobynan shyǵyp satynyń qasyna bardy da, Jumajan men Qalıdy shaqyrdy:

— Bizdiń úıge baraıyq. Biraz tamaq bar edi!

Satynyń ústindegi úsheýi de tómen tústi. Óńderi tunjyraǵan. Kózderi óleń aıtyp bara jatqan qalyń jumysshylar jaǵynda boldy. Biraq olarǵa súısinip qaraǵan joq. Nóserbaıdyń qyzdary da bulardyń qasyna kelip, birge erip júrdi. Basqa baılar, árqaısysy ár jaqqa mana-aq zyta jónelip edi.

— Halyqta birlik joq! — dedi Jumajan keıip.

«Talaptyń» birneshe jigitteri de erip kele jatty.

Jıenbaı tisi aqsıǵan, tolyq deneli, orta boıly, basyna shlápa kıgen bir jigitke syrtynan kelip qol berdi. Bul Ombydaǵy ýchıtelskaıa semınarıanyń stýdenti, aqyn Aqyjan Qurmanbaıuly edi.

— Qalaı? Revolúsıanyń buıymtaılary sizge unady ma? — dedi Jıenbaı, Aqyjan qyzdarmen amandasyp jatqanda, kúlgen boıymen.

Aqyjan oıshań kózimen Jıenbaıǵa biraz qarap turdy da, artynan tunjyrap mińgirleı berdi:

— İhim!.. Nemene bop ketti ózi!.. Aıaǵy myrqyldaǵan dońyzdar men yzyńdaǵan qońyzdar! Bolshe nıchego!..

Sóıdep kelip, Jámjandy qoltyǵyna aldy.

— Siz nege júdeýsiz?! — dedi.

— Kim? Men be?

— Iá, óńińiz appaq qýdaı, qan joq, sól joq. Chert vazmı, buryn ujmaqtyń qoryndaı edińiz ǵoı! Ne bolyp qalǵansyz?

— Naýqastandym.

— Qandaı naýqaspen? Álde, revolúsıanyń jeli, sýyǵy sizge de tıdi de?

— Joq. Ne panımaıý! Revolúsıany bilmeımiz!

— Znachıt, «vasha hata v kraıý?»

— Da!

— Durys! Jámjan! Siz bulbuldy jaqsy kóresiz be?

— Konechno!

Qasyndaǵy qyzdar syq-syq kúldi.

— Gúldi de jaqsy kóresiz be?

— Iá, gúldi de jaqsy kóremin.

— Endeshe siz — gúl.

— Onda qalaı? Sizdiń bulbul bolǵanyńyz ba?

— Tura turyńyz. Iá, siz — gúl. Iisti jupar gúl.

— Iissiz gúl bola ma?

— Bolady!

Kóldeneń kóshede qyzyl týdy joǵary kóterip óleń aıtyp jumysshylar, qala eńbekshileri ketip jatty. Kele jatqandar olar ótip ketkenshe toqtap turdy.

— Biraq sizdeı gúldi solǵyzbaıtyndaı etip ustaý úshin kirshiksiz júrek, sútteı appaq qol kerek.

— Ol ne degen sóz? Ne ponımaıý!

— Eger, sol gúldi mynaý ketip bara jatqan Ivanovtardyń, aqymaq Sársembaılardyń qolyna berse...

Aqyjan súıdep aldyndaǵy kóldeneń ótip bara jatqan qalyń topqa qarady.

— Onda qaıter edi?

— Lezde solar edi!

Jámjan erkelene berdi. Biraq Aqyjannyń ne aıtyp kele jatqanyna túsingen joq.

— Sizdiń sózińiz jumbaq eken! — dedi Aqyjanǵa.

— Meniń ózim de jumbaq!

— Maǵan jumbaq bolýyńyz qate ǵoı!

— Solaı ma?!.. Biraq kóringen jan sheship tastaı bermesin degenim ǵoı!

— Men kóringen jan emespin ǵoı!

— Durys. Siz kóp kóringenniń ishinde, olardan bólingen jansyz.

— Ol ne degen sóz?

— Artyqsyz degenim.

Jámjan Aqyjannyń qoltyǵy astynda qıqańdaı berdi. Ol erkelegeni edi. Ózinshe ózge bir «mánerleri» edi. Aqyjannyń qasynda dop-domalaq Kópeı toqtydaı bult-bult etti.

Qala úıleriniń qaqpalarynyń kóbinde qyzyl jalaýmen qatar plakattar da ilingen. Óıtkeni, onyń birneshe bólmesinde RSDRP (b) Komıteti turatyn.

— Úıge júrińiz!

— Joq. Erteń kelemin, — dedi úıine shaqyryp turǵan Jámjanǵa Aqyjan.

— Siz keıde kelmeı aldap ta ketesiz!

— Kim?

— Siz.

Ol eki ortada Bátjan kelip Aqyjannyń qolyn ustady da, qoshtasa bastady.

— Qıǵash qashan qaıtady eken? Bildińiz be? — dedi Aqyjanǵa.

— Ábish ekeýi jaqynda kelip-aq qalar, — dedi salqyn ǵana Aqyjan.

Bátjan múıisten burylyp úıine jóneldi.

— Siz maǵan arnap óleń jazdym degenińiz qaıda? Onyńyz qaıda? Qashan beresiz? — dedi muńaıyp qana Jámjan.

Aqyjan kúldi.

— Obázatelno beremin.

Anyǵynda, Aqyjan ol óleńdi jazǵan da joq edi. Tipti ony jazý oıynda da joq bolatyn. Jolyqqan saıyn Jámjan suraı bergen soń, «jazyp bereıinshi» dedi ishinen. Jámjannyń búgingi keıpine, óńine, qabaǵyna barlyǵyna da ábden úırenip alatyn kisideı bolyp, uzaq ýaqyt qarady. Jazatyn óleńiniń birneshe sózderi, shýmaqtary Aqyjannyń oıyna sol jerdiń ózinde-aq túsip turdy.

— Qosh! — dedi Jámjannyń qolyn tartyp.

— Qosh! Kútemin.

Jámjannan aırylyp, bylaı uzaǵan kezde, Aqyjan qoıynynan dápterin alyp manaǵy esine túsken shýmaqtardy tez-tez syzyp qoıdy:

«1.2.3.4.5. júdediń,

1.2.3.4.5.6.7.8.

1.2.3.4.5. júregiń

1.2.3.4.5.6.7.8»

XVII

Ne isteý kerek?.. Qaısysy tynysh? Qaısysy turaqty? Qalı Bókeshev jaǵy ma? Kárim Bókeshev jaǵy ma?... Qyzyń ózi!.. Týysqan týysqanǵa qarsy kelgeni qalaı? Biri — menshevık, biri bólshevık! Qalı — menshevık, onyń jaǵynda kisi kóp. Úlken baılardyń, saýdagerlerdiń, baqalshylardyń, mázin-moldalardyń balalary barlyǵy sol jaqta júr. Tipti Maslakovtyń keıbir júk tasýshy jumysshylarynyń ózi Qalıdyń tóńireginde júr. Al, endi Kárim Bókeshev jaǵyna kelsek: óńsheń jalań aıaqtar. Sary malaı qusaǵan qul qutańdar, qaıyrshylar. Ivanov, Balta, Qabyl deı me, taǵy da áldenetken qashqyndar, qatyndar. Qashqan-pysqandardyń barlyǵy da solardyń arasynda júr. Ne qylamyn?.. Álde Moınaqqa baryp qudaıdan kútip jatamyn ba? Bálkı, osynyń barlyǵy da ýaqytsha shyǵar, erteń patsha kelip taǵyna qaıta otyrar. Gospodın Medvedev qyzmetke qaıta engizer, á?.. Álde eshqaısysyna jazylmaı tura turam ba?.. Jurt jazylyp jatyr-aý, á?.. Álde alashtyń arasyna qosylam ba?.. Munyń áli kadet, eser, menshevık, bólshevık, monarhıs degenderi tolyp jatyr-aý. Aqaı, Jaqaı degen myrzalar alash deıdi. Jumajan, Jıenbaı sol jaǵyn qýattaıdy. Qoı! Bárin aıt da, birin aıt! Menshevık pen alash ekeýi birine-biri onsha teris te qaramaıdy. Ekeýiniń de shashbaýyn kótereıin.

Suqsyr Aramqanov kereýettiń ústinde shalqasynan jatyp sony oılady.

XVIII

Kazak-orystardyń polky qalanyń úı-úılerine bólinip jatyp aldy. At-saımandary, qylyshtary ózderimen birge edi. Jalǵyz-aq myltyqtary ǵana joq. Nege ekeni belgisiz, kóshege az shyǵady. Shyqqan kúnde top-top bolyp júredi. Jalǵyz-jarym kórinbeıdi, túnde az ǵana tyqyr ne myltyq daýysy bilinse-aq bastaryn tósekten julyp alady da, qulaqtaryn túredi.

Bógenbaıdyń eki kishkentaı bólmesin birdeı alyp jatty. Kempir men shaldy, eki balasyn múıiske tyqsyrdy. Shalda da, kempirde de ún joq. Anda-sanda óz betterimen kúıinip, mińgirlep qoıady.

«Qudaı-aı, bulardyń tálkeginen qutylar kún bar ma?.. Álgi, janǵa jaıly bolady degen quryjattary qaıda?» — desedi.

Bir kúni atyma shóp bermediń dep bir kazak-orys Bógenbaıdy shaýyp óltirmek bolyp qylyshyna júgirip edi, birnesheýi bas salyp ustap jibermedi.

Qalada túk ózgeris joq, baıaǵy qalpy. Baılary sol baıaǵy keskinderi. Eki ezýleri eki jaqta. Zavod ta, Mınovnyı da, moıka da, tıirmen de óz qoldarynda turdy. Banki kóshesindegi bir sary terezeli úıdiń mańdaıshasynda «Talap qaýymy» degen jazý budan áldeneshe aılar buryn, patsha tusynda shegeleýli tur edi, áli de sol baıaǵy qalpy.

Bir kúni keshke taman, banki kóshesiniń syrtynan, taýdyń tómengi jaǵynan qalanyń ortasyna qaraı gúrsildep, kóshe boıyndaǵy úılerdiń terezelerin qozǵaltyp bir grýzovoı mashına ótip bara jatty. İshindegi adamdarynyń keskinderi adamnyń záresin alarlyq — bastarynda qara buıra bórik, betteri qara kúıe, mashınanyń jan-jaǵynda pýlemetter. Ústinde on shaqty kisi. Bógenbaıdyń úıinde otyrǵan kazak-orystar aqyryn jumylyp qarap edi, óńderi appaq qýdaı bolyp, qaıtadan buǵyp otyra ketti.

— Krasnaıa gvardıa!

— Bólshevıkter!

Kazak-orystar sol kúni túni boıy uıyqtaǵan joq. Birneshe kúnnen keıin joǵarǵy qaladaǵy kazak-orystar polky shubyryp tómen qalaǵa qaraı kóshti. Joǵarǵy qalany múlde bosatty.

— Ataman Volkovtyń kazak-orystary! — dedi kóshede toptalyp, kazak-orystardy kózderimen shyǵaryp salyp turǵan obyvatelder.

Olar qaıdan kelip jatyr? Tómen qalaǵa nege kóshti? Neǵylmaq bop júr? Ony eshkim bilgen joq. Biraq áldeqandaı bir tereń syrdy ishine jasyryp turǵan sıaqty. Qalanyń ishindegi obyvatelder kún batar batpasta-aq qaqpalaryn bekitip jaýyp ala bastady. Kúndiz dúkenniń aldy, shóp bazary, otyn bazary, talkochke, meshittiń aldy pysh-pysh ósek, sybyr-kúbir sóz.

— Petrograd pen Máskeýde «Krasnaıa gvardıa» degen bir otrád qurylǵan deıdi. Osynda da bar kórinedi.

— Sovdep degenine túsine almaı-aq qoıdyq.

— Bilmásáńiz mın áıtip bırım áli: soved dıpýtaty dıgonlari ıkán!

— Á, húrrıati mi? Bilábiz.

— Báse, qurjaty de!

— Nemisterge satyldy degeni qaısy?

— Á, áná shúl sábıplári ındi! Bólshevıklar!

Qalanyń toǵyshar-obyvatelderiniń aýzynan shyqqan sózderi osyndaı boldy.

Óndiristegi jumysshylardyń arasynda kún saıyn mıtıńi, kún saıyn jıylys.

— Joldastar! Ýaqytsha úkimettiń bastyǵy Kerenskıı fronttaǵy soǵysty kúsheıtýge buıryq shyǵarǵan.

— Ondaı úkimettiń keregi joq!

— Petrogradtaǵy jumysshylar qarý-jaraqtanyp, qyr kórsetip kóshede júripti. «Úkimet Sovet qolyna kóshsin!» degen uran kóteripti.

— Sovet úkimeti bolsyn!

— Bizdiń de uranymyz sol!

— Ýaqytsha úkimet qurysyn!...

— Jeter!.. Soǵystyń keregi joq.

Bólshevıkterdiń komıteti óndiristegi jumysshylardyń arasynda jumysty kúsheıtti. Balta, Ivanov, Gromov, Maqsut, Arkadıı, Qabyl damyl kórgen joq. Kúndiz-túni komıtettiń qaramaǵynda boldy.

Tuńǵat dáneńesin uqqan joq. Onyń kóz aldyna bul ózgeristerdiń barlyǵy da kúzdiń qulpyrmaly áýesindeı kórindi. Ol barlyǵynyń ortasynda tamashashy ǵana bolyp júrdi. Ol bazardy da, dúkenderdi de, zavodty da, tıirmendi de, mınovnyıdy da, kirpish saraıdy da — barlyǵyn kórdi. Bárin de aralady. Biraq ol tereńirek kire almady. Sondyqtan, bolyp jatqan tuńǵıyq oqıǵalardyń mańyzdaryna túsine alǵan joq. Oǵan, jalǵyz−aq, árbir óndiristiń etken eńbekteri ǵana tanys. Ol keıde óz basyndaǵy ómirdiń tarmaqtaryna kóz júgirtti.

Qazir ol on segiz jasta. Ne bitirdi? Bes jasynan bastap qolyna «ıman shart», arqasyna suıyq shybyq; on eki jasyna deıin áptıek, quran, jaǵyna shapalaq, arqasyna taıaq, qulaǵyna shymshý. Ol sygandardyń taıaqpen uryp bıge úıretken aıý balasyndaı boldy. Ol zeıinin, sezimin, aqylyn kóringen dúmshe moldanyń qolyna berip «taǵdyr alladan» dep otyratyn dúleı sıaqty edi. On eki jasynan bastap qara jumys: moıka, «Mınovyı dvor», qasapshylarǵa qoı baǵýshy... Beri kele ózindeı aýyl balalaryna «kishkentaı molda-muǵalim». Qys muǵalim, jazdyń kúni taǵy da moıka, «Mınovnyı», qara jumys, qara jumys!.. Ol osynyń barlyǵyn da kózin jumyp júrip, dáneńeni sezbeı júrip istegendeı boldy. Qazir de sol tárizdi. Aınalasynda ne bolyp jatqanyn sezbedi. Keıde ol jyndy adam qusap jylap ta alady. Biraq nege jylaǵanyn ózi de bilmeıdi. Ol sóıtip ósti!

XIX

Arkadıı Pavlovıch tańerteń erte turyp, qaqpanyń aldyna shyqty. Onyń oıy shtabqa kirip-shyǵý edi.

Kúnniń nury jerdiń betine jańa ǵana órip, upyq nurǵa balqyp turdy. Qaqpa-qaqpanyń aldynda, jyraqanyń boıyndaǵy kógergen kók shópti jep júrgen sıyrlardy tabyn baǵýshylar qýalap aıdap ketip jatty. Onan basqa kóshede tiri jan joq, terezeleriniń qaqpaqtary jabýly, jurt uıyqtap jatqan tárizdi.

Esik aldynda myltyǵynyń súńgisin joǵary qaratyp, anda-sanda dúmimen taqtaıdy túıgishtep qalyp turǵan krasnyı gvardees qolyn kóterip tájim belgisin kórsetti de, Arkadıı Pavlovıchty ishke kirgizip jiberdi. Ol Arkadıı Pavlovıchtyń shtabqa munsha erte kelgenine tańdanǵan joq. Óıtkeni, túnde, qashan bolsa sonda shtabqa bir kirip shyǵatyn. Ol — shtab bastyǵy.

Arkadıı Pavlovıch eki qabat bıik úıdiń aıaqtyń astyndaǵy jybyrlap kertpesh-kertpesh bolyp jatqan kóp basbaldaqtaryn aqyryn attap, joǵary qaraı shyǵa berdi. Sóıtip, bara jatyp tómen qarap úńile qoıdy. Aıaǵynyń astynda sirińkeniń bir kishkentaı ǵana qoraby jatyr edi. Nege ekeni belgisiz Arkadıı Pavlovıchtyń qorapqa kóńili bólindi. «Qytaı spıchkesi» dedi óz betimen kúbirlep. Alaıyn ba, almaıyn ba? — dep turǵandaı boldy da, aqyryn ıilip baryp kishkentaı ǵana qorapty qolyna ustap, aınaldyryp qarap, aldyna qaraı júrdi. Jarty qorap sirińke. Bul anyǵynda-aq, nege syzsań soǵan janatyn sirińke edi. Bul qalada tipti joq, bolsa da sırek kezdesetin.

«Men muny Ombyda kórip edim. Jaqsy, biraq ózinen-ózi qaltada júrip tutanyp ketetin qaýipti sirińke!»- dedi ishinen Arkadıı Pavlovıch, súıdep qaltasyna saldy.

Keń zaldyń ishinde vıntovka, japon myltyǵy, berdeńke tizgen «pıramıda» aǵashtyń aınalasynda birneshe gvardees uıyqtap jatyr edi. Arkadıı Pavlovıch esikti aqyryn ǵana syqyrlatyp, ashar-ashpastan-aq edende jatqandar bastaryn kóterip aldy.

— Uıyqtap jatyrsyńdar, á? — dedi Arkadıı Pavlovıch kúlimsirep, esiktiń aldynda turyp.

Dembelshe qara bujyr qazaq jigiti kózine tipti uıqy ilinbegendeı bolyp Arkadıı Pavlovıchke qarap jymıa tústi.

— Jańa ǵana qulap edik, joldas Pavlov! Uıyqtap ketippiz.

Sary syrmen syrlaǵan taqtaı edenge syrtqy kıimderin ǵana tósep jatqan jigitter birinen soń biri ushyp túregelip kıinip jatty.

— No, kak? Túnde ondaı-mundaı sybys bolǵan joq pa?

— Joq, Arkadıı Pavlovıch! — dedi sur kózdi, jýantyq, qyzyl shyraıly bir zerger nemis. Qıt etse-aq oıyndy-shyndy «mýtter...» dep boqtap qoıa beretin. Sońynan ony gvardeester — orys, qazaq, tatar jigitteri — «mýtter» atap ketip edi.

Arkadıı Pavlovıch túndegi qal-jaıdy ózi de biletin. Áıtse de, surady. Óıtkeni, osy kúni árbir selt etken sybys qaýypty. Qorqynysh. Qalanyń ishi ósek-ótirik. Qalanyń baılary, meshan-obyvatelderi amalsyzdyń kúninen ǵana baǵynyp turǵan sıaqty. Olar myltyq asynyp ótip bara jatqan gvardeesterdi kórse, kózderin bizdeı túırep qalady. «Bálem, qolǵa túser me ediń» degendeı kijingen kózben qaraıdy. Arkadıı Pavlovıch ony áldeqashan sezgen bolatyn. Zań júzinde qala Qyzyl gvardeesterdiń — bólshevıkterdiń qolynda bolsa da, is júzine qalaǵa kazak-orystar ıe sıaqty. Menshevıkter eki ortada deldaldyqta júrdi. Keıde birer jumyspen Qyzyl gvardıanyń shtabyna aıdap kelgen baılardy, saýdagerlerdi menshevıkter áldeneshe ret surap (parýkaǵa alǵan bolyp) bosatqyzyp jiberdi. Alashordanyń jigitteri de sóıtti. Bir kúni RSDRP(b) komıtetiniń, Kárim Bókeshev pen Gromovtyń qol qoıǵan buıryǵy boıynsha, Shteıner men Qabyl Máýlıdi shtabqa aıdap ákelip edi. Máýlı Nóserbaıdyń nómerindegi komıtetke kelip: «ofıserlerge úı kerek. Bul úıdi bosatyńdar. Sender jarytyp aqsha tólemeısińder!» dep aqyryp qoıa bergen. Sony shtabqa alyp kelgende, Jıenbaı Amanjoluly, Jumajan, taǵy birneshe alashtyń jigitteri ere keldi. «Parýkaǵa» aldy.

Arkadıı Pavlovıch dembelshe qara bujyr jigittiń qasyna kelip, ıyǵyna qolyn saldy da, kóziniń quıryǵymen qasyndaǵylardy súzdi. «Ne aıtar eken?» dedi ishinen. «Bir jerge jumsaǵaly tur ma eken?» dedi taǵy da oılanyp.

— No, tovarısh, men seniń atyńdy umyttym! — dedi zildi daýyspen Arkadıı Pavlovıch.

— Atymtaı! — dedi qara bujyr jigit.

— Da, joldas Atymtaı! Maǵan qara! Sen baıyńnan múlde shyqtyń ba?

— Múlde.

— Aqyńdy túgel aldyń ba?

— Aldym. Siz túneý kúni shaqyrtyp alyp záresin ushyrǵanan keıin, aqymdy túgel berdi. Biraq...

Atymtaı múdirdi. «Biraq...» dedi de, tilin tistep alǵandaı bolyp tómen qarady.

— No.

— ???...

— Al, «biraq?»

— ???...

«Shamsıa týraly aıtsam ba eken? Aıtpasam ba eken? Osyndaı sapyrylysqan ýaqytta qatyndy ne qylmaqsyń? Sen bizdiń araǵa qatyn alýǵa keldiń be dese, qaıtem?» — dedi oılanyp Atymtaı.

— Muniki qatyn máselesi, Arkadıı Pavlovıch! — dedi bir kóziniń shapyrashy bar jıren, aryq orys jigiti ezýin jıa almaı.

Qasyndaǵylar qarqyldap kúlip jiberdi. Atymtaı qyzarańdap, tómen ıilip, etiginiń qonyshyn tartty da, tamaǵyn kenep qoıdy.

— Ný, chto je! Jasyratyn dáneńesi joq... Qane, joldas! Kartany ashyp sal, — dedi, Atymtaıdy terezeniń aldyna qaraı tartyp, Arkadıı Pavlovıch.

Atymtaı óziniń ómirindegi bir taraýdy Arkadıı Pavlovıchtyń aldynda qysqasha ǵana sóılep berdi. Aýyl, baqtashylyq, qaladaǵy malaılyq. Shamsıamen kóńil qosý, Buqpan Kómeıulynyń jıeniniń ornyna okop qazýǵa ketý... Beısembaı Bulanov... Shamsıa júkti ekendigi...

Arkadıı Pavlovıch erkelegen balanyń sózin tyńdaǵandaı jaıdary minez kórsetip, Atymtaıdyń áńgimesinen qulaǵyn almady, uıyp tyńdady.

— Óziń osy kúni qaıda tursyń? — dedi Arkadıı Pavlovıch salmaqpen.

Kirpish saraıynyń qasynda, Qylyshtyń úıinde.

— Endeshe, qatynyńdy qoltyǵynan ustap sonda alyp bar.

— Ony keıin sóılese jatarmyz... Vot, mes qaryn!

— Baı daý salsa qaıtem?

— Bireýde bir qatyn joq, ol eki qatyndy qushaqtap otyr!

Onan basqa dáneńe aıtqan joq. Atymtaıdy jaýyrynǵa bir qaǵyp qalyp:

— Sóıt, tovarısh, — dedi de, syrt burylyp, tez-tez attap kabınetine kire jóneldi.

Kún jarqyrap joǵary órledi. Kóshe jandandy. Qalanyń halqy erlisi-qarsyly júrip jatty.

— Joldas Shteıner! Á, joldas Shteıner! — dedi kabınet jaqtan daýystap Arkadıı Pavlovıch.

— Men!

— Búgin keshke dejýrda turatyn adamdardyń tizimin ákelshi! — dedi, esik aldynda qaqıyp turǵan Shteınerge.

— Qazir!

Shteıner qaltasynan bir sary qaǵazdy sýyryp aldy:

— Gromov, Ivanov, Beloýsov, Tólendınov... Gavrılova...

— Beri ákelshi! — dedi, qolyn sozyp, Arkadıı Pavlovıch.

Shteıner ýqalanyp, erneýi jyrtylyp qalǵan sary qaǵazdy Arkadıı Pavlovıchtyń qolyna ustatty.

XX

— Pojar! Pojar!

— Órt! Órt!..

— Kazansevtyń dúkeni, magazıni janyp jatyr.

— Jo-o-o-q... Ganchınniń magazıni deıdi!

— Ne aıtyp tursyń óziń! Ózim kórdim!

— Endeshe, soqyr ekensiń. Men sonan jańa keldim. Ganchın magazıni!

— Fronttan kelgen soldattar magazındi talap jatyr!

Qalanyń halqy ý-shý bolyp «Úlken sobordyń» alańyna qaraı júgirdi. Baqshanyń ishinde serýen quryp, dóńgelenip júrgen jurttyń barlyǵy da qaqpanyń aldyna shyǵyp, qyp-qyzyl bolyp jalyndanyp turǵan kóktiń ushyǵyna qarady. Kóbi úlken kósheni boılap órt kóringen jaqqa júgire jóneldi.

— Pojar!.. Pý-ý-ý-jar!

— Qudaı-aı saqtaı gór, bizdiń úıdiń tusynda ǵoı!

— Oıbaı, júgir jyldam!

— Pý-ýjar!

— Áıdá ındi, tızirák ındi!..

Halyqtyń ý-shýymen qabattasyp órt sóndirýshilerdiń ersili-qarsyly shapqandaǵy qońyraý daýystary estildi. Kalancha qońyraýdy ústi-ústine qaqty. Ár jerde uzaq ýaqyt gýdok aıqaılady. Yń-jyń...

Ústeri túte-túte bolǵan sur shıneldi soldattar, fronttan ashyǵyp qaıtqandaǵy ashýlaryn baılardyń magazınderinen, dúkenderinen aldy. Bul qaladaǵy «sorpaǵa shyǵar» magazın Ganchındiki edi.

Soldattar «Ganchın» magazıniniń ishindegi saýyt-sabalardy, bas, aıaq kıimderdi, neshe túrli ádemi barqyttardy, jibekterdi, sısalardy, áıel-erkekterdiń tigýli kıimderin, bylǵarylardy, shaı-qanttardy barlyǵyn magazınniń terezelerinen kóshege laqtyrdy. Qalyńdyǵy bir eli áınekterdi myltyqtyń dúmimen uryp kúlparshasyn shyǵardy. Magazınniń astyńǵy podvalyndaǵy neshe túrli araqtardy shynylap, bóshkelep alyp kelip jyraǵa aǵyzdy.

— Kimniń tamaǵy qyshysa jutqynshaǵy keýip bara jatsa, kenelsin!

— Svoloch, býrjýılar! Biz frontta ashpyz, jalańashpyz....

— Bizden aıaǵany osy ǵoı, á!

— Biz kim úshin soǵystyq, á!.. Kim úshin qan tóktik, á?..

— Ur! Qırat! Jyrt!..

— Laqtyr! Aıama!.. Eneńdi!..

Qalanyń toǵysharlary, saýdagerleri tegin oljaǵa kezdeskendeı boldy. Terezeden túsken nárselerdi áketip jatty. Ózara talasyp, tóbelesip te jatty.

— Ber ákeńniń... tumsyǵyńdy buzaıyn ba?!..

— Qyzyl barqyt meniki! Meniki!

— Seniki emes, meniki! Meniki!

— Men buryn qaǵyp aldym!

— Áı, samaýyrdy qaıda alyp barasyń?

— Úıge!

— Beri ákel!

— E, nege?.. Kerek bolsa baryp al!

— Qane, qaıda jatyr eken?

— Tigindá! Tigindá ıatta!

— Ur ıańa Patashev samaýyry ıkán labas! Harap ıtkánlár bıt, ıanishkánlár bıt!..

— Áı, hýdaıym! Áı rabbym!.. Nındı matýr bızákli jifáklár bar ıkán. Ala almı qaldym bıt!

— Áı qatyn! Qabyńdy... Qabyńnyń aýzyn beri ustashy!

— Endi syımaıdy!

Keıbireýleri etbetinen túsip, jyraqadaǵy saryldap bara jatqan qyzyl araqtardy, konáktardy iship, táltirektep turyp jatyr. Keıbireýleri shelekke quıyp jatty. Birneshe adamdar ábden iship, sileıip jyraqanyń ishinde aýnady.

İshindegi tovardy ábden «qutty jerine» qondyrǵannan keıin bir bóshke benzındi magazınniń aınadaı jarqyraǵan edenine tógip jiberip, táltirektep, soldattar syrtqa shyqty.

— Vanka! Sireńke tutat!

— Mende bomby bar!

— Bomby!.. Bomby!

— Raz! Dva... Trı... E-e-e-eh!

Magazınniń ishinde ot jarq ete tústi de, lapyldaǵan kók jalyn joǵary bir-aq shapshydy. Ot gúrildep ala jóneldi. Áldeqaı jerleri kútirlep jemirilip tústi. Jurt keıin serpildi.

— Je, býrjýı!... Bizden aıaǵanyń osy bolsa, al! Je!

— Ýrrra!..

Úsh qabatty, surǵylt tústi ádemi tas magazındi sansyz tilderin salaqtatqan kók jalyn jalap-jalap aldy. Ony ol bir ǵana tún jem etti. Tańerteń turyp qaraǵan jurt, denesi baqsha-baqsha bolyp, terezeleri úńireıip, qara kúıe bolyp turǵan magazındi, jemirilip ishine túsken tóbeni, tastardy, ár jerde soraıyp maıysyp turǵan jýan temirlerdi, qańyltyrlardy kórdi. Aınalasyndaǵy shashylyp jatqan jáshiktiń taqtaılaryn, kirpish shaı oraǵan juqa qaǵazdardy, araqtyń, terezeniń kúlparsha bolǵan áınekterin, shynylaryn, kezdemeniń qıqymdaryn aıaqtyń astyna basylyp boıalǵan, topyraqqa bylǵanǵan qatyrǵy jaǵalardy, papırýstardy, bas, aıaq kıimderiniń qatyrǵy qaǵazdan istegen qorapataryn kórdi.

Buıryq №

«Barlyq qala halqynyń esine!

Ganchın magazınin fronttan qaıtqan keıbir sanasyz soldattardyń grýppasy talap, órtep jiberedi. Qala halqynyń ishindegi beıbastyq, paraqorshylar, saýdagerler, baqalshylar revolúsıanyń jolyn talaý, órteý dep uqqandar, magazınniń tovarlaryn úılerine tasydy. Iesiz jatqan tegin olja dep uqty. Anyǵynda, sol tovarlardyń barlyǵy da revolúsıa úkimetiniń qolyna kóshken nárseler.

Kim de kim sol kúngi bolǵan oqıǵany oljalap, úıine tovar tasyǵan bolsa, eshbir toqtaýsyz Krasnyı gvardıanyń shtabyna ákep tapsyrsyn. Eń aıaǵy bir sydyrǵy jip alsa da sóıtsin. Bul buıryqty jıyrma tórt saǵattyń ishinde oryndamaǵan adam revolúsıanyń jaýy dep tanylyp, qatań jazaǵa buıyrylady.

Qaladaǵy K. G. shtabynyń bastyǵy: A. Pavlov.

hatshy: B. Tólendın.»

Bul buıryq kóshe-kósheniń quımalaryna, baqshanyń aldyna, barlyq jerge japsyryldy. Jurt toptalyp oqyp jatty.

Búkireıgen býryl saqaldy bir qara shal, buıryqty oqyp jatqandardyń qasyna kelip turdy. Bul Bógenbaı edi.

— Al, qart! Tovar oljalanǵan bolsań, qazir shtabqa alyp baryp tapsyr! — dedi saqal-murtyn qyrǵan qysyq kózdi bir orys shaly Bógenbaıǵa qarap.

Bógenbaı basyn shaıqady.

Men balalarymdy ondaı tegin oljaǵa jibergenim joq. Bizde eskiden bir yrym bar: «Búlingennen búldirgi alma!».

Bógenbaı sol jerde óziniń eski yrymyna máz bolyp kúlimsireı tústi.

Iá, «búlingennen búldirgi alma!» — dedi taǵy da óz−ózine.

XXI

Qabaǵy isinip, jelkesi kújireıip, erni salbyrap, buǵaǵy omyraýyna túsip Beısembaı qajy Bulanov Arkadıı Pavlovıchtyń aldynda, shtabta otyrdy.

— Sizge ne kerek? — dedi Arkadıı Pavlovıch.

— Maǵan dáneńe de kerek emes. Men bala oqytatyn muǵalim edim. Meni sizdiń kisilerińiz arıstovaıt etip osynda aıdap ákeldi.

— Kim-kim arıstovaıt qyp ákeldi?

— Úsh kisi. Ekeýin tanymaımyn, bireýin tanımyn. Ózimizdiń qolymyzda ósken bir qazaq jigiti edi, aty — Atymtaı.

Arkadıı Pavlovıch ústeldi qatty-qatty túıip qalyp, syrttan kisi shaqyrdy:

— Joldas, Atymtaı!..

Vıntovkasyn súıretip Atymtaı kirip keldi.

— Ný-ka, tovarısh! Mynaý kisini tanımysyń?.. Muny arestovaıt etken kim?

— Tanımyn. Biz!

— Qane, túsindirshi! Ne úshin ustadyńdar?

— Úıinen birneshe top kezdeme shyqty.

«Al, endi ne aıtar ekensiń?» degen kisideı bolyp Arkadıı Pavlovıch Bulanovqa moıyn burdy. Ol basyn tómen tuqyryp, Atymtaıǵa kóziniń astymen qarap otyr edi.

— Joq, taqsyr!.. Tovarısh! Ol meniń ózimdiki. Men magazın órtengen kezde úıde bolǵanym joq. Nanbasańyz sizdiń... Anaý, tovarısh Beloýsovtan surańyz. Onan basqa da kýám bar... Anaý... Torgovoı kóshede turatyn tovarısh Aramqanovtan surańyz. Meni osy qalanyń Jıenbaı Amanjolov, Qalı Bókeshev degen zıalylary, úlken adamdary barlyǵy biledi. Doktor Jumajan Tilekulynan surasańyz, o da aıtady. Men ózim eshkimge zıansyz adammyn. Eski ýaqytta biraz oryssha oqyp...

Atymtaı murtynan kúlip turdy. Ol Beısembaı qajynyń entigip, býlyǵyp sóılegen sózine emes, keshe «tóbem kókte» degen kisiniń, búgin jýsannan da alasa bolyp kishireıip, músápirsip otyrǵanyna kúldi. Atymtaıdy okopke jibererde Bulanov baılarmen eki ortadaǵy deldal edi. Buqpannyń sal bókse jıenin qaldyryp, Atymtaıdy aıyrbas qylyp, prıemǵa qaratyp aıdap jibergen dál osy otyrǵan Beısembaı qaıasy bolatyn. Atymtaı onyń munan basqa «ónerlerin» bilmeıtin edi. Sony ǵana oılady. Birneshe top kezdeme taýyp alyp, qylmysyn moınyna qoıyp aıdap ákelip otyrǵanda aıtyp otyrǵany mynaý!

— Shyraǵym, musylmansyń ǵoı! Aıtsaıshy! Beıkúná bir aljyǵan shaldy áýre qylyp qaıtesińder. Kezdemesi qursyn, alyńdar. Ózimdi qoıa berińder, áýre qylmańdar!

Beısembaı qajy súıdep, mólıip Arkadıı Pavlovıch pen Atymtaıǵa kezek-kezek qarady.

— Bul kisini astaǵy úıge alyp baryńdar. Beloýsovty shaqyrtyńdar! — dedi, aldyndaǵy qaǵazdardy qarap otyryp Arkadıı Pavlovıch.

Atymtaı Beısembaı qajyny aldyna salyp, aıdap alyp jóneldi.

— E-e-e-eı, shyraǵym-aı! Áýre...

Beısembaı qajynyń jarym sózi jabylǵan esikpen birge óshti.

Arkadıı Pavlovıch orap aýzyna salyp otyrǵan shylymyn tutatty da, esine birdeńe kilt túskendeı bolyp, jan qaltasynan bir kishkentaı qorapty sýyryp alyp, aınaldyryp qaraı berdi. Bul shylym tutatqan sirińkeden basqa edi. Budan birneshe kún buryn baspaldaqtan taýyp alǵan qurttaı sirińkesi edi. Ári-beri qarap, ústeldiń astyńǵy tartpasyna tastady da, kózin bir núktege tirep oıǵa shomdy.

«Eger qudaı ózi ómir berip, osy ıtterdiń qolynan aman qutylsam, qalanyń myqty biraz adamdaryn etke, qymyzǵa bir toıǵyzamyn!.. Sol kezdemesi quryǵyrdy úıge nege ákeldim osy? Nálet soqqyr, moıyny úzilgir Atymtaı ıt-aı! Qyldyń-aý qylyqty!.. Áı, ıt-aı! Tym bolmasa saǵan germannyń bir oǵy aıaýly boldy ma eken?.. Astyńǵy sary sandyqty ashqyzbaǵany, mundaı táýir bolar ma! Ony ashsa ǵoı... Sadaǵasy keteıin, patsha aǵzamnyń... kók qamzolynan, kúmis medelinen... «Qudaı saqtaǵan shyǵar!..»

Tas úıdiń astyńǵy podvalynda otyryp Beısembaı qajy Bulanov súıdep oılandy. Podval dymqyl, salqyn, kúńgirt. Birneshe gvardeester myltyq tazartyp, patron oqtap otyrdy.

Tot basqan úlken alty atarynyń shúmegin Bulanov otyrǵan jaqqa qaratyp, ishin kózimen súzip, syǵalaǵan tapal sary gvardeeske qarap, Beısembaı qajy qalsh-qalsh etti:

— Áı, myrza... tovarısh! Atylyp ketedi, atylyp ketedi!..

Gvardees kúldi.

— Baı-ekesi! Janyń sonsha tátti bolǵany ma?..

Onysy ras edi. Beısembaıdyń kóńiline ómir burynǵydan da qymbatty, jan burynǵydan da anaǵurlym tátti kórindi. Ol óz qolymen eshkimdi de atyp kórgen joq. Biraq ol nysanashy ǵana boldy. Patshanyń «ádil zańyna» qarsy kelgenderdi megzep, ustap berýshi ǵana boldy. Ondaı ustalǵan adamdardy «ádil zań» ata ma, shaba ma, asa ma, ol oılaǵan joq. «Menen ketti, ahrankege jetti» deıtin ol. Barlyq «oılaǵany» sol ǵana! Al, qazirshi?.. Qazir múlde basqa. Beısembaıdyń dúnıede turǵysy keledi. Basqa adam ne bolsa, ol bolsyn, onyń ǵana tiri qalǵysy keledi. Myltyq kórse, júregi muzdaı sýynady. Dóp-dóńgelek bolyp qaraıyp turǵan aýzynan záresi ushyp kete jazdaıdy.

«Ittiń túsi sýyq qoı!» — dedi júregi dúrsil qaǵyp, Beısembaı ózi-ózine.

Bir-eki saǵattan keıin, bir gvardees Beısembaıdy aıdap joǵary shyǵardy.

— Nýka, gospodın Býlanov!.. Joldas Beloýsov, mine, otyr! — dedi Arkadıı Pavlovıch, altyn saǵaly kózildirigi bar, shashty, saqal-murtty jyltyratyp, qyryp tastaǵan bireýdi nusqap Beısembaı Bulanov baryp qol berdi. Biraq Beloýsovtyń betine týra qaraǵan joq.

— Otyr! — dedi Arkadıı Pavlovıch Beısembaıǵa.

Beısembaı qajy túgi, serippesi syrtqa shyǵyp, eskirip, jyrtylyp qalǵan dıvanǵa aqyryn otyra ketti. Arkadıı Pavlovıch Beısembaı men Beloýsovqa jaltaq-jaltaq qarady.

— Úıinen birneshe top kezdeme shyqqan adam osy!

— Men muny bilemin, joldas Pavlov! Bul — zıansyz adam! Bir aljyǵan shal. Menimshe, kezdemesin alyp, ózin bosatý kerek.

Beloýsov sol sózdi aıtty da, qaltasynan sirińke alyp tizesine úıkep tutatyp, shybyǵyn edenge tastaı berdi. Kókpeńbek tútin papırostyń basynan shyǵyp dóńgelenip joǵary kóterildi.

— Jaraıdy. Biraq, tovarısh Beloýsov, bul adamdy biletindigińizdi aıtyp qaǵaz jazyp beresiz! — dedi kóziniń quıryǵymen sirińkeniń edenge tastaǵan shybyǵyna qarap Arkadıı Pavlovıch.

— Ol ne degenińiz, tovarısh Pavlov?.. Óz aramyzda sondaı...

— Joq! Tártip osylaı edi ǵoı? Ony endi buzbaıyq!

Beloýsov kibirtiktep baryp mińgirleı tústi.

— No, ladno, endeshe!.. Chert s nım!..

— Kezdeme ózimdiki edi, ony... — dedi Bulanov.

— Kezdeme qazynanyń paıdasyna tústi. Oǵan qam jemeńiz! — dedi kekesin túrmen, zilmen Arkadıı Pavlovıch.

Júz jyl jasaǵan jýan emen aǵashynyń túbirindeı bolyp domalanyp Beısembaı Bulanov kóshege shyqty. Qaltasynan oramalyn alyp betin súrtip, syrtyna qarady. Onyń kózine eki qabat aq tas úı tajaldaı bolyp kórindi.

— ...Joldastar! Men Beloýsovtan seziktenemin. «Men bilemin! Men senemin!» dep qolǵa túsken qylmysty, saıası senimi joq adamdardyń áldenesheýin bosatqyzyp jiberdi. Beloýsovtyń bergen anyqtamasynyń ózi meniń qolymda úlken bir delo bop qaldy, bir top qaǵaz. Qysqasy... men oǵan senbeımin! — dedi Gromov pen Bókeshevke, Baltaǵa qarap Arkadıı Pavlovıch.

«Sirińke týraly aıtaıyn ba? Aıtpaıyn ba?» dedi ishinen oılanyp.

Balta Gromovqa qarady. Birine-biri jaltaqtady. Eshqaısysy úndegen joq. Bókeshev tómengi ernin tistep, qoıý kúreń murtyn sıpaı berdi. Álden ýaqytta aqyryn ǵana, jumsaq daýyspen:

— Arkadıı Pavlovıch!.. Qazir óte qaýypty ýaqyt. Ony biz barlyǵymyz da bilemiz. Patshanyń taqtan qulatylǵany ǵana bolmasa, ýaqytsha úkimet pen onyń eki ortasyndaǵy aıyrma az. Úkimet, anyǵynda, revolúsıa jaýlarynyń, qıanatshyl menshevıkterdiń, eserlerdiń qolynda otyr. Bizde qazir kúsh az. Biz bir jaǵynan úgit júrgizip, jumysshylar, eńbekshiler kópshiligin uıystyryp jatsaq, menshevıkter, Qalı sıaqtylar qara júzdikterdi bizge qarsy qoıady, óz úgitterin júrgizedi... Ýaqytsha úkimettiń V. I. Lenındi tutqyn qylý jónindegi qararyn barlyǵymyz da esittik, oqydyq. Ýaqytsha úkimettiń qandaı úkimet ekendigi sonan da belgili. Qazir bizdiń jaǵdaıymyzǵa qarasaq... qaýipti! Ortalyqta tóńkeris jaýlarymen, sabotajdarmen, spekýlánttarmen kúresetin tótenshe komısıa (CHK) quryldy dep jazǵan habardy áldeqashan aldyq. Biraq bizde ol qurylǵan joq. Ony biz shtabqa júktep otyrmyz. Endi Beloýsovqa keleıik. Menińshe — Kárim Bókeshev biraz múdirip baryp, Arkadıı Pavlovıchqa qarady:

— Menińshe, ol — bólshevık! Qazir ol óte belsendi bolyp júr. Komıtet ony synap ta júr. Jumysshylar arasyna baryp uıymdastyrý jumysyn da júrgizdi. Baıandamalar jasady...

Arkadıı Pavlovıch myrs etip kúlip qoıdy da, Kárimniń ıyǵyna qolyn salyp turdy. «Aqyldysyń, biraq kóńilsheksiń» dedi ishinen. Artynan Kárimge bylaı dedi:

— Joldas Bókeshev!.. Men uqtym. Áıtse de, onan góri tereńirek oılaý kerek qoı deımin. Múmkin, men qatelesetin de shyǵarmyn. Biraq men nege de bolsa syn kózimen qaraımyn. Onan kimge de bolsa senimsiz kózben qaraımyn degen maǵyna shyqpaıdy. Revolúsıanyń jaýlary jaǵdaıǵa qarap áldeneshe túrge qubylady. Onyń ishindegi eń qaýiptisi mynaý: eki túrli «versıa», eki túrli taktıka qoldanady. Bir jaǵy paıda keltirgen bolyp belsendi bolyp júredi de, ekinshi jaǵy — sol paıdaly jumystyń astyn shiritedi. Ústinen qaraǵanda, «el aman, jurt tynysh», barlyǵy óz qalpynda sıaqty kórinedi. Úńilip asty-ústin birdeı qarasań, bir jeri jetispeı turǵan sıaqty, ketilip, jelinip bara jatqan sıaqty. Mine, revolúsıa jaýlarynyń bul taktıkasy biz úshin, revolúsıa úshin óte qaýipti!

— Buǵan qaraǵanda, Arkadıı Pavlovıch, siz Beloýsovty osy eki «taktıkanyń» adamy dep oılaısyz ǵoı, sirá!

Balta súıdedi. Gromov pen Bókeshev «osy sózge jaýap berińizshi» degendeı Arkadıı Pavlovıchqa qarady.

— Jo-o-oq!.. Meniń qolymda ázir ondaı dálel joq. Bir dálel bar, biraq ol áli...

Arkadıı Pavlovıchtyń oıyna taǵy da sirińke tústi. Bul dálel bolyp jete me? Buǵan qarap, bireýdiń taǵdyryn, bir úlken jumystyń túıinin sheshýge bola ma?.. Cherlok Holms, Nat pen Kerton bolmaı-aq qoıaıyn! Men baı-manaptyń, monarhıanyń tynyshtyǵyn izdegen, sony qorǵaý úshin sabylýǵa bel baılaǵan «ıllúzıonıst» (qıalshyl) emespin. Men revolúsıa adamy! Ha... sirińke! Ázir, bul dálel emes...

Arkadıı Pavlovıchtyń kóńiline osy oı najaǵaıdyń otyndaı bolyp jarq ete tústi.

— Sonymen, bul jumysty maǵan tapsyrasyńdar ma? — dedi úsheýine qarap Arkadıı Pavlovıch.

— Bolsyn!

— Durys!

— Júktelinsin! — dedi úsheýi de biriniń sońynan biri.

XXII

— Ák! Hasen Ámejanov keldi, Qasen Ámejanov keldi, — dedi, tústen keıin kerýettiń ústinde búktetilip jatqan Bógenbaıdy oıatyp, Tuńǵat.

Bógenbaı kúnde tústen keıin bir uıyqtap alatyn.

— Á?.. Kim? Á! — dedi uıqyly-oıaý túrde Bógenbaı.

— Qasen keldi! Qasen!

Qasen Ámejanuly fronttan qaıtyp kelip tur edi. Tuńǵat pen Qalmyrza ekeýi bólesiniń eki ıyǵyna asylyna ketti.

— Týra stansadan keldiń be?

— Poezdan keldiń be?

— Aman qaıttyń ba?

— Oq tıgen joq pa?

— Jaraly emessiń be?

Suraý ústi-ústine tópelendi. Qasen etegi biltelengen eski shınelin, japyrylǵan kartozyn, arqasyndaǵy qorjynyn sheship tórge otyrdy. Ústi-basynan áldeqandaı bir aýyr ıis sasıdy. Ne tútinniń ıisi emes, ne shylymnyń ıisi emes, áldeqandaı bir ıis. Álsin-álsin úıdiń japsaryn, tósemin, peshti, terezeni kózimen súzip, jaryq dúnıege jańa shyqqan adam sıaqtandy, artynan aýyr kúrsindi.

— Nege kúrsindiń? Óziń naýqas emessiń be? — dedi jaǵyn taıanyp peshke súıenip turǵan kóz erneýi qyzarǵan kempir. Ol jylap alyp edi.

— Joq. Jáı ásheıin... sharshadym. Poezda ketip bara jatqandaı bolyp otyrmyn. Basym aınaldy, — dedi Qasen mińgirlep.

Beli búkireıgen, saqaly aǵarǵan, kózi qyzarańdaǵan Bógenbaı shal Qasenniń qolyn alyp amandasyp aqyryn otyra ketti.

* * *

Qasenniń frontta kórgen oqıǵalaryn tyńdap otyrǵan Tuńǵattyń kóńiline, «túske kirse shoshytady ǵoı!» degen oı kelip otyrdy. Qasen óte aıanyshty, óte qorqynysh ister jaıynda sóıledi. Uzaq sóıledi. Tyńdaýǵa eshkim jalyqqan joq. Tyńdap otyrǵandardyń kózi dóńgelek ústeldiń ústindegi, tildiń ushyndaı ǵana bolyp sarǵaıyp janyp turǵan otta boldy.

— ...Avstrıa frontynda boldyq. Jazdygúni jasyl-ala kilemdeı, aǵashy qalyń jer. Alma aǵashy kóp eken. Qozǵap-qozǵap qoısa, topyldap aldyńa kelip túsip jatady. Almany, jemisti kóp jedik. Biraq sol ishken-jegenimizdiń barlyǵyn da front murnymyzdan syǵyp aldy. Men pýlemetshilerdiń rotasynda edim. German frontynan aýysyp kelgen soldattar «nemisterge qaraǵanda avstrıa fronty balalardyń oıynshyǵy» desti. Biraq men oıynshyq kórgenim joq. Ózendeı sarqyraǵan qandy, denesi «bólshek-bólshek bolyp jatqan adamdardy, mıpalaý bolyp jatqan adamdardyń mılaryn, aqtarylyp ıisi burqyrap jatqan ishek-qaryndy, ár jerde bytyrap kesek-kesek bolyp jatqan bas-aıaqty, qoldy, keýdeni kórdim... Bir kúni kezek bizdiń pýlemetshiler rotasyna keldi. Aldyńǵy pozısıadamyz. Kók shıneldi avstrıalyqtar aldymyzda qumyrsqadaı byj-byj qaınap kele jatyr. Men qolyma vıntovkany kózdep ustap pýlemetterdiń qasynda turdym. Jaýdyń kele jatqany, ólimniń kele jatqanymen birdeı eken, kelip qalǵanynan, uzaq ýaqyt «keledi» dep kútip turǵan ýaqyt adamzatty tez muqatady eken, qınaıdy eken. Men sony baıqadym. Dál jaqynǵa kelip qalǵanǵa deıin pýlemetshiler tyrp etken joq. Jaý qalaı jaqyndap keldi, solaı al pýlemetter satyr-sutyr ala jóneldi. Men kózimdi jumyp otyra kettim. Joq, eshkimdi atýǵa, túıreýge batylym barmady. «Meni atsa atsyn, túırese túıresin. Kózimmen kórmesem eken» deımin. Oıyma ákem, sheshem, týysqandarym tústi. Eldegi jaqyn joldastarym kózimniń aldyna keldi. Júregim eljirep ezilip turdy. Kózime jas kelgen joq. Bul aldyńǵy pozısıaǵa birinshi shyqqanym edi. Bir kezde pýlemettiń daýystary seıile bastady. Ári-beriden soń múlde tyndy. Kózimdi ashyp, aqyryn kóterilip aldyńǵy jaqqa kóz salyp qarap edim, qalqıyp kóringen dáneńe joq. Manaǵy, aldymyzda qumyrysqadaı qybyrlap kele jatqan jurt jýsaǵan qoıdaı bolyp qalypty. Áldeqaı jerlerinde yńyrsynǵan, jylamsyraǵan dybystar estiledi. «Jaralylar» dedim ishimnen.

Tyńdap otyrǵandar aýyr kúrsinip, árqaısysy ár túrli oıǵa shomdy.

— ...Bir kúni tańerteń «shtık pen shtık» betpe-bet kelip naızalasatyn, qylyshtasatyn soǵys boldy. Barlyǵymyz da myltyqtarymyzdy oqtalyp, yqshamdap qolymyzǵa ustap alyp, aldymyzǵa qarap «ýralap» júgirdik. Myltyqtyń, pýlemettiń oǵy ysqyryp ótip jatty. Dop, sharapnel kúrkirep jarylyp, jalyn, dara tútin, jerdiń qara topyraǵy aralasyp jan-jaǵymyz opyr-topyr boldy. Jer úlken úıdiń alabyndaı bolyp soıylyp, úńireıip-úńireıip qaldy. Árqaısysymyzdyń kózimiz qantalap ketken. Jyǵylǵan-súringenniń qasyna baratyn shama joq. Byt-shyt bop bólinip aspanǵa shyqqan jerdiń qyrtysymen, topyraqpen birge bireýlerdiń aıaǵy, qoly, basy jan-jaǵymyzda topyrlap jerge túsip jatty... Jan tez shyqpaıdy eken. Ony da baıqadym. Keıbireýler myltyqty tejep ustap bara jatyp súrine ketedi de, «aǵalarym, qurbylarym meni qınamaı atyp, túırep ketińder» dep zarlaıdy. Keıbireýlerdiń basyn oq julyp áketken. Biraq qolynan myltyǵyn tastamastan qur denesi birneshe adym júrip, júgirip baryp qulaıdy.

Qasen sol qorqynyshty kórinisterge qarap otyrǵan sıaqty.

— ...Keıde súıtken jaýmen shúıirkelesip bir týysqan sıaqty bolamyz. Olar da ózimiz sıaqty. Sóılesemiz, birimizden-birimiz shylym alyp tartamyz, soǵys olardy da toıǵyzǵan. Árqaısysy óziniń úıdegi sharýasyn, qatyn-balasyn aıtady. Ymdap sóılessek te birimizdi-birimiz túsinemiz. Avstrıa soldattary ózderiniń úı ishi jandarynyń sýretterin ala júredi eken. Solardy kórsetedi. «Gaıl revolúsıon! Gaıl» dep byldyrlaıdy. Onysyn surastyryp baıqasaq: «Revolúsıa jasasyn!» degeni eken, súıtip turǵanda ofıserler aıqaı salyp pozısıaǵa qaıta ákelip jatqyzady, taǵy da soǵys...

— ...Petrograd, Máskeýde revolúsıa bolǵanyn estidik. Ol kúni frontta úlken jınalys, mereke boldy, mıtıńi jasaldy. Árkimder túrli sóz sóıledi. Menshevık degenderi: «Soǵysty údetemiz, nemisti jeńgenshe quraldy qoldan tastaımyz» desedi. Bólshevıkter soldattardyń oıyndaǵysyn sóıleıdi: «Soǵys bitsin!» Kresán jerge, jumysshy fabrık-zavodqa ıe bolsyn! — deıdi. Bir kúni menshevıkter Kerenskııdiń buıryǵyn oqydy. «Soǵys toqtamasyn. Fronttardyń barlyǵy da ilgeri qarap shabýyl jasasyn. Otandy qorǵaımyz. Bólshevıkter nemisterge satylǵan adamdar...» delingen. Soldattar jer-kókti bastaryna kóterip: «Joq! Biz endi onsyz da ashyqtyq! Bıt te, qurt ta, súzek te, barlyǵy eńsemizge asyldy. Soǵystyń keregi joq! — dep kúrkiregen kúndeı bolyp shýlady. Soldattardyń kóńili keıingi jaqta boldy. Satylyp keıin qashyp jatty. Úkimet bulardy «dezırter, qazan buzar» dep polevoı sotqa berdi. Keıbireýlerin atqyzyp ta tastady. Biraq oǵan qarap tyıylǵan soldat kórgenim joq. Qashtyq! Súıtip, istikti jerge qadadyq! — dedi Qasen. Qaltasynan kesetin alyp shylym orap tartty.

Manadan uıyp tyńdap otyrǵan Tuńǵat Qasenge jalt qarady da:

— Óziń qazir qaısy bolyp keldiń? Bólshevıksiń be? Menshevıksiń be? — dedi.

Qasen jymıyp kúldi.

— Bólshevık bolyp keldim!

— Ba-a-a-s-s-e! — dedi Bógenbaı shal murnyna nasybaı ıiskep, túshkirip alyp. Onyń ol áýeninen «báse, bólshevık degenderińizdiń túbi tereńde jatyr eken ǵoı!» degen maǵyna uǵyldy. Shal onan basqa dáneńe de aıtqan joq.

— Qaraǵym, Qasen! Aman-esen ekendigińdi bilse, kórse Aısha ólip-tirilgendeı bolyp qýanady ǵoı! — dedi kempir.

Qasen kúlimsiredi.

— Táte!.. Men áli elge qaıtpaımyn. Munda jumysym bar. Qalaǵa kelgen kisiden estıdi ǵoı! — dedi.

— Qaıda bolasyń?

— Osynda! — dedi Qasen salmaqty daýyspen. Basqa dáneńe aıtqan joq.

XXIII

Keıde kúndeı bolyp kúrkirep, keıde zarlap, eńirep, keıde tasyǵan sýdaı bolyp orkestrdiń daýystary estiledi. Baqshanyń ishi barlyq nurdyń qoryn osynda ákep tókkendeı jap-jaryq. Sol jaq alańdary qara kóleńke, arǵy túkpiri qap-qarańǵy. Keıde qara kóleńke alańda, qoltyqtasyp syq-syq kúlip, erkelenip bara jatqan áıelderdiń aǵarańdaǵan kóılekteri kórinedi. Bir jaǵynda kók, qyzyl, jasyl ottardy jan-jaqqa búrkip, zyrqyrap aınalyp «bengal oty» turdy. Túnergen túndi qaq jaratyndaı bolyp tarsyldap feırverg jarylyp tústi.

Restorannyń aldyndaǵy alańda, ashyq sahnada orkestr oınap jatyr. Buǵaǵy salbyrap, qabaǵy eki kózin jaýyp áketken dırıjer jurtqa syrtyn berip, jap-jalpaq bolyp eki qolyn selteń-selteń etkizedi. Oń jaq qolyndaǵy kishkentaı ǵana shybyq shoshańdap turdy.

Baqshanyń qaı jaǵyna qarasań da, qalyń japyraqtardyń astynda shyr kóbelek aınalyp júrgen qaınaǵan halyq. Elektrdiń nuryna bólenip anda-sanda sybdyrlap turǵan japyraqtar, alystan qaraǵanda kúzdiń kúnindegideı bolyp qýaryp, sarǵaıyp turǵan sıaqtanyp elesteıdi.

Búgin munda ne bar?..

Budan birneshe ýaqyttar buryn, qalanyń toǵysharlary kesh bolsa-aq bekinip alyp, úılerinen shyqpaıtyn edi ǵoı! Tysta azǵantaı ǵana sybys bilinse-aq, qulaqtary qalqıyp, ańqıyp tyńdaı qalatyn edi ǵoı! Qazir neǵyp úılerinen shyqqan? Ne ózgeris bolyp qaldy. Qazir nege qumyrysqadaı byj-byj qaınap júr?.. Álde tómengi qalada jınalyp jatqan ataman Volkovtyń kazak-orystary qalany bosatty ma? Tarqady ma? Qala ıesiz qaldy ma? Endi qaýyp-qater óshti me?

Joq! Kazak-orystar áli baıaǵy qalpy. Azaıyp jatqan joq, ústi-ústine kelip, artyp jatyr. Áli de sol qalada eki udaıy turǵan ıe bar. Tómende kazak-orystar, joǵaryda — Krasnaıa gvardıa.

Restorannyı; arǵy jaǵynda qatar tikken eki úlken kıiz úı tur. Ol munda qaıdan kelgen? Muny Qyzyljardyń ózi óz bolyp kórgeni osy. Ony kimder tikken? Nege? Álde qymyzshylar ma? Qymyzshy Malısa ma? Zulaıqa ma?.. Múmkin, onda sapyrýly sary qymyz, tátti et bar shyǵar? Aınalasyn kúmispen qaptaǵan úlken tegenede sur qazynyń jumsaq sary maıy júzip júrgen shyǵar? Saba qaryn báıbishelerdiń biri kerilip, kerbezdenip sapyryp otyrǵan shyǵar? Qala syrtynda, Beskól boıynda, úı tigip, bıe saýyp otyrǵan shala qazaq baılary — qymyzshylar súıtetin edi ǵoı...

— Ne degen ádemi ot! Ne degen kóńildi ádemi kesh, — dedi kóp jurttyń ortasynan bir zarly daýys. Qazaq qyzynyń daýsy, júrektiń tereń túkpirinen qaq jaryp shyqqandaı daýys.

Etek-jeńi kertpeshtengen jibek aq kóılekti bir qyz, ıyǵynda kúmis oqaly pagony bar áldekimniń bilegine asylynyp, keýdesine basyn súıegendeı bolyp, baqshanyń qara kóleńke jaǵynan beri shyqty.

— Bizdiń kıiz úıge barsań qaıtedi? Papam sonda otyrǵan shyǵar! — dedi taǵy da sol baıaǵy daýyspen.

Taldyrmash, juqa óńdi, jibek aq kóılekti qyz qasyndaǵy orta boıly, qara tory, sulý murtty jas jigitti kıiz úı jaǵyna tartty.

— Jámjan!.. Siz menen basqa adamdy súıesiz be? — dedi jigit, sulý murtymen qyzdyń qulaǵyn qytyqtap, sybyrlap qana. Qyz kúlimsiredi. Kózi elektr otynyń sáýlesimen shaǵylysyp jaltyraı tústi.

— Ýh!.. Sizden basqany ma?.. Joq... súımeımin.

— Men estip edim...

— Neni estip edińiz?

— Jáı, ásheıin...

— Joq, joq! Aıtyńyz, áıtpese men ókpeleımin.

Jámjan jigittiń qoltyǵynyń astynan qolyn julyp aldy. Jigit jymıa tústi de, Jámjannyń qolyn qaıta ustady.

— Men sizdi Aqyjanmen táýir dep estip edim?

— Sol ma?

— Sol!

— Pisht... Siz meni mysqyldap otyrsyz!

— E, nege, joq.

— Áıtpese, muny aıtpas edińiz.

— Nege?.. Aqyjannyń nesi bar? Aýqatty adamnyń balasy. Stýdent. Aqyn. Ádemi.

— Ostavte pojalýısta! Men sizden suraımyn!

Jámjannyń óńi buzyla berdi. Júregi lobylyp, kózi jasaýrady. İshtegi yzasy ottaı qaýlap, býy alqymyna kelip, qysylyp turǵandaı boldy. Biraq ony ol syrtqa shyǵarmady, kúrsinbedi. Onyń esine Aqyjannyń ózine arnaǵan óleńi tústi. Bir kýpletin kóńilimen aıtyp, sarnap turǵandaı boldy.

Biraq artynan úhilegenin ózi de sezbedi. Qasyndaǵy jigit ony sezdi me, ernin jymyrdy.

— Ábish qalaı jigit? — dedi, áli óńine kelmegen Jámjanǵa...

Jámjan aqyryn kúbirledi.

— Bilmeımin... Ábishpen jaqyndyǵym joq. Ony Bátjannan surańyz!..

Biraz ýaqytqa deıin ekeýi de birine-biri úndemedi. Qasyndaǵy jigit óz betimen aqyryn ysqyryp mańaıyndaǵy ersili-qarsyly júrip jatqandardy kózimen súzdi.

— Shoqan Qunanbaev! — dedi, áldeqaısy ótip bara jatyp.

Jigit óz aty-jónin aıtqan adamdy izdep syrtyna qarady. Biraq tanys eshkimdi kóre almady. Jámjannyń qulaǵyna sybyrlaı qoıdy.

— Restoranǵa barsaq qaıtedi?

— Maǵan báribir!..

...Jasy qyryq-qyryq bes shamasyndaǵy orta boıly, shoqsha qara saqaldy, qaıqy murt bir qara tory kisi daıarshylyq istep júrdi. Belinde aq aljapqysh, belin kúmis kemermen qynaı býǵan. Qaýsyratyn jerinde kúmis jalatqan, alaqandaı jalpaq betinde: «S. Aramqanov dep bilesiz» degen jazýy bar. Basynda noǵaıdyń qara tóbeteıi.

— E-e-e-e, zaman eki aınalyp kelmeıdi. İshińder, meımandar, ishińder! — deıdi, úlken-úlken aq keselerdi árkimniń aldyna tosyp.

Tórde alqa qotan bolyp kóp kisi otyrdy. Juman, Nóserbaı, Kóbek, Buqpan baılar, advokat Salmaqbaı, Qalı Bókeshev, Beısembaı Bulanov... taǵy birneshe kazak-orystardyń ulyqtary bar.

Suqsyrdyń oınaqshyǵan eki kózi shańyraqtan asylynyp turǵan «asram» degen jazýy bar (fırmanyń aty) úlken elektr shamy qýyǵynyń ótkir otyna da ustatatyn emes. «Joq-joq, ustaı almaısyń!» dep turǵan tárizdi.

Buqpan mınýt saıyn kerilip tómen túsip bara jatqan qarynyn anda-sanda bir sıpap yrjıa berdi:

— Jaryqtyq, qymyz! Ketip atyr, ketip atyr. Qasıeti kúshti-aý! — dep bir qoıdy. Advokat Salmaqbaev jıren saqalyn saýsaqtarymen salalap qoıyp ezý jıyrdy.

— Maǵan, kajetsá... da, osy men qymyzdy eki ret ýdachno iship otyrmyn. Biri... baı, siz ony bilesiz!..

Súıdegenshe bolǵan joq, Buqpan qalyń qabaǵyn joǵary bir serpip qalyp:

— Kimdi aıtasyz? — dedi.

— Anaý bir jyldardaǵy, 16 jyly sizdiń jıenińizdiń okoptan qalǵan toıyn aıtamyn.

Qalımen bir kazak-orys qyzý-qyzý sóılesip jatty.

— Ekinshisi osy. Sadaǵasy keteıin, bir tátti qymyz eken! — dedi keseniń ishine shóp júgirtip, tómen qarap. Osy cheh-slovak degender kóterildi deı me? — dedi qasyndaǵy Qalıǵa qarap taǵy da.

Qalı aldyndaǵy kazak-oryspen sóılesken sózin tastaı berip ańqıa qaldy.

— Á?

— Cheh-slovak degen birdeńe kóterildi degen qaýeset bar ma? — dedi Salmaqbaı taǵy da. Qalı basyn ızedi. — Ýaqytsha úkimettiń cheh-slovak, vengr, rýmyn, bolgarlardan quraǵan alpys myńdyq korpýsy ortalyqtaǵy bólshevıkter úkimetine Sibir arqyly úıimizge qaıtamyz dep últımatým jasaǵan.

— Reseı otanyn qorǵaıdy ǵoı, á? Bólshevıkterden qorǵaı ma, á? — dedi Salmaqbaı qadala qarap.

— Iá, — dedi salmaqpen ǵana Qalı. Artynan kazak-orysqa qarap edi, ol murnyn tyrjıtty:

— Da, cheh-slovak... biraq olar naǵyz pravoslavnyı emes, naǵyz otan qorǵaýshylar, mine, biz bolamyz! — dep murtyn shıratyp qoıdy.

Shoqan men Jámjan restorannan shyǵyp kelip, osynda otyr edi. Jámjannyń eki ezýi eki qulaǵynda boldy, kúle berdi.

— Siz oqýdan kim bolyp shyǵasyz? — dedi sybyrlap qana Shoqanǵa.

Shoqan basyn tómen tuqyryp oılaǵandaı boldy da, azdan keıin kóterilip Jámjanǵa qarady.

— Men be?.. Belgili. Ofıser.

— Qaı úkimetke? Bólshevıkke me? Kazak-orystarǵa ma? Kadetterge me? Eserlerge me?

— Bólshevıkterde ofıser joq, olarda komısar, ol — bir. Ekinshi, menshevık, eser basqa-basqa bolǵanmen de, tilegi bir. Ol — eki. Men kadetpin. Ol — úsh.

— Solaı ma?

— Iá.

— Men alashqa qyzmet etemin. Úkimetke baǵynamyn.

— Qaı úkimetke.

— Árıne, cheh-slovaktarǵa emes, olar úkimet te emes.

— Endi kimge?

— Admıral Kolchak myrzaǵa!

Shoqan súıdep, jymıyp, qolyndaǵy keseni qaǵyp saldy.

Jámjan muńaıyp, eki kózin kıiz úıdiń órmegine qadady. Onyń kóz aldyna buryn úsh qaınasa túsine kirmegen halyqtardyń sán-saltanaty elestedi. Cheh-slovak, nemis, rýmyn degen jańa attardy estigende, onyń oıyna shetel tústi. Parıj, Berlın, Býharest degen qalalardyń attaryn ol úıine kelgen chınovnıkterdiń talaıynyń aýzynan estidi. Bir jyly Qytaı qazaqtarynyń tóreleri kelgende, solarmen erip Shúgeshek arqyly Qytaıǵa da ketip qalmaqshy bolyp edi Babasy qarsy boldy. Onan keıin Eshmuhan tóreniń tuqymdary ony Parıjǵa, Berlınge, Býdapeshtke alyp baramyz desip júrdi. Sony oılap júrgende mynadaı, «qıly-qıly zaman» boldy. Onyń qulaǵyna taǵy bir jańalyq shalyndy. Erteń be, búrsigúni me, onan arǵy kúni me cheh-slovaktar keledi. Tatar, orys baılarymen tilektes Bátjannyń ákesi Nóserbaı da cheh-slovaktar úshin upaı aqsha saldy. Olar kelse, báribir, shetel keledi... Ádemi kıingen symbatty jas ofıserler... aıaqtarynda jyltyraǵan etik, ókshede syldyr qaqqan shpor. Múmkin, olar fransýzsha sóıleıtin shyǵar? Fransýz tili qazir modaǵa asqan. Gımnazıada júrgende Jámjan ájepteýir úırendi. Fransýzsha biraz biledi. Ádemi, jas cheh-slovak ofıseri shporlaryn saldyrlatyp, eki ókshesin birine-birin uryp tyq etkize túsip, Jámjanǵa qarap ıilip: «Vonjor madmýazel!» dep tursa, Jámjan oǵan qarap kúlimsirep «Vonjor mıssıo» dep, kishkentaı ǵana qolyn usyna beredi.

Sol oılardy oılap, tátti qıalǵa batyp kúlimsirep, ózi sezbesten qolyn soza bergende, qasynda otyrǵan İİİoqan Jámjannyń qolyna, úlken bir kese qymyzdy ustata qoıdy:

— Sýsaǵan ekensiz ǵoı!

Jámjan selk ete tússe de, shoshynǵanyn bildirgisi kelmeı keseni qolyna aldy.

— Sýsadyńyz ba? — dedi, Shoqan.

— Da! — dedi Jámjan salqyn ǵana.

— Endeshe, isheıik, janym!

— İshem... İshe bárińiz, pojalýısta!

Artynan, «betimdi jyltyratyp bir qaramasam, renjip qalar» degen kisideı bolyp Jámjan, Shoqanǵa jymıyp bir qarady da:

— Siz, mensiz ishe almaı otyrsyz ba? — dedi Shoqan aýzyn búristirip kúlimsireı tústi.

«Eı, úlbiregen júrek! Sen nege sonsha náziksiń? Aýmaly kóńil! Sen nege opasyzsyń! Eı, ádemilik! Sen nege ólirte beresiń?» — dedi ishinen nazalanyp Jámjan. Jyltyraǵan eki kóziniń erneýinen birneshe búrtik jas shapshyp shyqty da, móldirep tómen qaraı domalady. Ony oramalymen tez súrtip, kezergen juqa ernine úlken aq keseniń erneýin basa qoıdy...

— Bul ne? Bul ne?

— Myltyq atqan kim?

— Nege atty?

— Sybyzǵy daýysy shyqty ǵoı!

Súıdegen daýystarmen qalanyń baqshada júrgen toǵysharlary tún aýǵan kezde baqshanyń aldynda toptalyp turdy. Oqıǵa bolǵan jerde aldymen júgirgender ne bolǵanyn bilip, ekeý-úsheý bolyp tizbektelip, shubyryp úılerine jóneldi. Baqshanyń qarańǵy túkpirinde júrip soń qalǵandar, oqıǵanyń sońynan kelip, birinen-biri surap, ań-tań boldy da, ıirilip biraz turyp, olar da birte-birte taraı bastady.

Dál osy sol kezde Hlebnıkov kóshesin boılap týra Mınovnyı jaǵyna qaraı asyǵyp attap jalǵyz bir adam bara jatty. Ústinde eski shınelden tikken qysqa beshpet, basynda eski karakýl bórik, aıaǵynda soldattyń qysqa qonysh dáý bas etigi. Kóshe jym-jyrt. Artta, baqshanyń tóbesinde, aspan men jer eki ortasyndaǵy uzyn-uzyn aq dińgekter qusap elektrdiń nury turdy. Jalǵyz adamnyń sońynan kele jatqan eshbir qara kórinbeıdi. Anda-sanda qaqpasynyń aldynan ótkende keıbir úıdiń qorasynyń ishindegi ıtter ǵana qaqpanyń astynan basyn qyltıtyp sońynan úrip, abalap qalady.

— Svoloch! Bandıt! — dedi óz-ózinen zekinip, ashýyn tisiniń arasynan tistep shyǵaryp álgi jalǵyz adam. Artynan shyrt etkizip jerge túkirdi.

«Ne bolar eken, á?... Krasnaıa gvardıa shtabyna barsa... Má, saǵan bezgeldek! Qalanyń tómengi bir taraýynda úı bas saıyn ornyǵyp alǵan aq kazak-orystar, ataman Volkovtyń qoly. Joǵarǵy qalada «Krasnaıa gvardıa» shtaby. Bul qalaı?.. Birine-biri batyp bara almaıdy. Kazak-orystar kóp, «Krasnaıa gvardıa» az. Bularda barlyq qural — jalǵyz grýzovaıa mashına, onyń ústinde eki-úsh qana pýlemet, tolyq bir otrád bola almaıdy. Kazak-orystarda myltyq az, qylysh kóp, báriniń de aty bar. Jáne barlyǵy da qart kazak-orystar, frontta bolyp ysylyp alǵan adamdar. Qazan, Ýfa, Chelába cheh-slovaktardyń qolynda desedi. Erteń be? Onan arǵy kúni me, olar munda keledi degen sybys bar. Baılardyń qulaǵy qalqıyp, murttarynan kúlip júr. Balta taǵy búgin olardyń qolyna tústi. Kazak-orystardyń shtabyna áketti. Bandıt Suqsyr Aramqanov Baltany kózimizdiń aldynda kazak-orystarǵa ustap berdi. E-eh!.. Balta, Balta! Biz ekeýmizdiń qolymyzdan ne keledi dep búgin osy baqshada júrdik?!.. Qazir seni olar shompaldyń astyna alyp jatqan shyǵar. Tipti atyp ta tastar!..»

Jalǵyz adam Gromov, Kraınyı kóshege qarap burylǵansha osyny oılap keldi. Kraınyı kósheden batysqa qaraı júrip otyrǵanda, taýdan túse beris jolda, sol jaqta Kirpish saraı. Onda barsa Dombaı shaldyń úıi, onda Qylysh bar. Onymen ekeýi «Krasnaıa gvardıanyń» shtabyna, Arkadıı Pavlovıchqa barmaq.

Qalanyń shoıyn jol stansasy jaq túkpirinde vıntovka myltyqtyń daýsy shyqty. Tyńdap tura qalyp edi — taǵy da jym-jyrt. Oń jaq kóshede áldeqandaı bir mas adam oryssha óleń aıtyp keledi. Daýsy bastalyp kelip úzile ketedi:

Zahochý — polúblú...

Zahochý — razlúblú...

Ia, nad serdsem volna...

Shoıyn kópirdiń bergi jaǵynda dúrsildep poezd júrip barady. Tek paravozdyń aldyndaǵy qos kóz ǵana jyltyraıdy.

Ári-beriden soń Gromovtyń kóz aldyna Suqsyr Aramqanov elestedi. Shoqsha saqalyn ýystap ustap, kúlip turǵan sıaqty. Gromov taǵy da kijindi:

— Svoloch, bandıt, qara júz, tap dushpany!.. Kóresiń áli? — dedi judyryǵyn túıip, Gromov.

Saıdan túsip bara jatqanda, aldynda qap-qarańǵy bolyp Kirpish saraıynyń baıaǵydan tanys alasa úıleri kórindi. Ári joǵaryda Polákov tıirmeniniń uzyn murjasy qap-qara bolyp o da túksıedi. Keıbir jerlerinde ottar jyltyraıdy.

* * *

Umsyndyq shtabqa, Arkadıı Pavlovıchtyń aldynda solq-solq etip jylap otyrdy. Kabınette ol ekeýinen basqa taǵy birneshe adamdar bar. Bular: Petrov, Qylysh, Shteıner, Masha Gavrılova, Atymtaı, Kárim Bókeshev, Qasen Ámejanov, Qaıat jáne Beloýsov. Barlyǵynyń da óńderi jabyrqańqy, tómen qarap tunjyrap otyr. Syrttaǵy úlken zalda, astyńǵy úıde krasno-gvardeesterdiń aıaq dybystary, dabyrlap sóılegen sózderi aýyq-aýyq estilip turdy.

— Joldas Gromov! — dedi álden ýaqytta, kúńgirlegen daýyspen Arkadıı Pavlovıch. Gromov basyn joǵary kóterdi.

— Joldas Gromov!.. Baqshaǵa barýlaryńa ne sebep boldy? Senderdiń ol júristerińdi komıtet múshelerinen eshkim bile me? — dedi qabaǵyn qars jaýyp, eki qasynyń ortasy qatparlanyp Arkadıı Pavlovıch.

Gromov biraz ýaqyt úndemeı otyrdy. Onyń keskini zor bir qylmys istegen aıypty adamnyń keskini sıaqty edi. Ol ózin-ózi anyǵynda-aq úlken bir sottyń, revolúsıa sotynyń aldynda otyrmyn dep oılady. Budan biraz ýaqyttar buryn jaıdary minezdi, ashyq shyraıly, kúlip, ázildesip otyratyn Arkadıı Pavlovıch, qazir múlde ózgergen. Onyń qazir túsi sýyq. Ol osy otyrǵanda eshkimniń bet-júzine qaraıtyn emes, eshkimdi aıaıtyn emes tárizdi. «Ne deımin?... Men aıypty emespin, Baltanyń ózi aıypty deýge bola ma? Joq. Baltamen ekeýmiz de birimizge-birimiz jaýaptymyz. Ekeýmiz de bir tilektiń — revolúsıanyń adamymyz. Ekeýimiz janymyz da, tilegimiz de, revolúsıa aldynda jaýaptylyǵymyz da birdeı. Men aıypty!» dedi ishinen Petr Gromov.

— Petr! Osy otyrǵan adamdar sizden jaýap kútemiz... Jaýap ber! — dedi baıaǵy ekpinmen Arkadıı Pavlovıch.

Gromov qozǵalyńqyrap tamaǵyn kenedi.

— Joldas Pavlov!.. Men aıyptymyn. Bizdiń ol júrisimizdi komıtet adamdarynan eshkim bilmeıdi. Biz eshkimge aıtqamyz joq. Biz tórt kisi edik! — dedi Masha men Qaıatqa qarap.

— Kim-kim?

— Maǵan ruqsat etińizshi, Arkadıı Pavlovıch! Oqıǵany bastan-aıaq men túsindireıin! — dedi túregelip, ústeldiń qasyna kelip Masha Gavrılovna.

Arkadıı Pavlovıch Mashaǵa jalt qarady.

— Pojalýısta! Otyr, tovarısh Gavrılova!

Masha otyrǵan joq. Basyndaǵy taraǵymen shashyn bir tarap qoıdy da, sóıleýge kiristi.

— Munda bir azǵantaı úı ishi máselelerine baılanysty. Sol kúni keshke taman Balta Tólendın, Petr bizdiń úıde otyrdyq. Sózden sóz týdy da búgin baqshany aralap, biraz serýen quryp kelsek qaıtedi destik áıelder otyryp. Balta men Petrǵa jalyndyq. Joldan Umsyndyqty da ala ketpekshi boldyq. Súıtip, baqshaǵa keldik. Sózge aınalyp Umsyndyqty ala ketýdi umytyp qoıyppyz. «Men baryp ákeleıin, sender kútip otyra turyńdar» dep Balta túregelip úlken alańǵa shyǵa berip edi. Sol eki ortada jurt opyr-topyr boldy da qaldy. «Usta!» degen aıqaılaǵan daýystar estidik. Bir kezde myltyq atyldy. Iirilip turǵan topqa jaqyndaǵansha bolǵanymyz joq, birneshe kazak-orystar Baltany ızvozchıkke kóterip uryp shapqylaı jóneldi. Artynan satyrlatyp atty kazak-orystar shapty. Biz sol eki ortada Petrden aıryldyq. Qaıda ketkenin bilmeı qaldyq. Sonan Qaıat ekeýmiz (Nadejda úıde qalyp edi) júgirip osynda shtabqa keldik.

— Bas aıaǵy sol ma? — dedi Arkadıı Pavlovıch.

— Sol. Petrda aıyp joq, aıyp bizde! — dedi ornyna otyryp Masha.

Árqaısysy oryndarynan qozǵalyp qopaqtap qoıdy. Beloýsov tómen qarap ernin tistedi. Arkadıı Pavlovıch onyń barlyq qozǵalysyn kóziniń qıyǵymen baıqap edi.

— Joldas Gromov, siz ne aıtasyz?

— Arkadıı Pavlovıch! Men dáneńe de aıtpaımyn. Jalǵyz kórgenim sol: basynda qara taqıasy bar, shoqsha qara saqaldy, kúmis kemerli bir qazaq Baltany ızvozchıkke birge salysty. Men ony qasymda turǵandardan surasam: «Bul — osy qalanyń jataǵy Suqsyr Aramqanov degen qazaq» dedi. Jurttyń arasynda jasyrynyp, syrttarynda turyp óńi-túsin baıqap qaldym da, syrt aınalyp, Hlebnıkov kóshesine tústim. Álgi qazaq... Aramqanov, kazak-orystarmen birge ketti.

— Sonan ekeýmiz shtabqa keldik! — dedi Qylysh tamaǵyn kenep qoıyp. Beloýsov kózin jyltyratyp Arkadıı Pavlovıchqa qarady.

— Menimshe, másele ashyq. Endigi sóz — Baltany bosatyp alý, — dedi Bókeshev otyryp.

— Qalaı bosatyp alamyz?

— Soǵyspen be?

— Surap pa?

— Ne amal qoldanamyz!

Otyrǵandar, Beloýsovtan basqasy, súıdep sambyrlaı tústi. Arkadıı Pavlovıch úndegen joq. Tómen qarap mólıip otyrǵan Umsyndyqqa kóz saldy. Ári-beriden soń oń qolyn qaltasyna tyǵyp, árli-berli júre bastady. Eki ortada tórt-bes adymdyq jer ashyq tur edi. Jurt beri burylsa, Arkadıı Pavlovıchtyń tyrtyǵy bar qabaǵyna, syrt aınalsa qaqpaqtaı bolyp turǵan jaýyrynyna, bylǵary beshpentine qarady. Kenet Arkadıı Pavlovıch basyn joǵary kóterip alyp, qaltasynan alyp shylym orady da, Beloýsovtan sirińke surady.

— Vasılıı Tıhonovıch! Seniń sirińkeń anglııskıı sirińke. Ákelshi men bir jaǵyp kóreıin.

Beloýsov qaltasynan sirińkesin alyp usyndy.

— Anglııskıı emes, Arkadıı Pavlovıch, kıtaıskıı!

— Solaı ma? Chert bilsin, áıteýir qyzyq janady. Sende kóp bolýǵa kerek. Muny men alaıyn.

— Pojalýısta, Arkadıı Pavlovıch!

Jeńine úıkep jiberip edi, kók jalyn jarq ete tústi. Otyrǵandar jubanǵan bala qusap óńderi biraz jadyrap qaldy.

«Ózi qyzyq kisi ǵoı» dedi ishinen Qasen Ámejanov otyryp.

Arkadıı Pavlovıchtiń óńi taǵy da baıaǵy qalpyna tústi, ornyna otyryp shamnyń ot bop janǵan biltesine qarady. Esine vagondaǵy shoıyn pesh, ústindegi maı sham tústi. Gromovpen ekeýiniń kezdesken kúnderi tústi. Gromovqa qarady.

— Petr Ivanovıch!.. Siz aıyptysyz da, jaýaptysyz da. Oǵan ne aıtasyz?

— Dáneńe aıta almaımyn, Arkadıı Pavlovıch. Baltany bosatýdy maǵan tapsyryńyz. Men ózim istegen masqarashylyqty sonymen joǵaltaıyn. Oǵan qalaı qaraısyz?

— Ol durys.

— Muny qabyl alý kerek.

— Endeshe, súıtsin.

— Jaraıdy.

Otyrǵandar, Beloýsovtan basqasy, taǵy da súıdedi. Jalǵyz Beloýsov qana kim sóz aıtsa, soǵan jaltaqtaı berip otyrdy.

— Siz ne aıtasyz? — dedi Arkadıı Pavlovıch Beloýsovqa.

— Men be?.. Men... Menimshe, solaı etý kerek!

— Qalaı?

— Bosatyp alý kerek, bolshe nıchego!

Arkadıı Pavlovıch murtynan kúldi de, Gromovqa qarady.

— Al, eger, sen bosatqansha kazak-orystardyń shtaby Baltany «rasqodqa» jiberse, onda qaıtpeksiń?

— Meni de rasqodqa jiberińder! Jaýaptymyn!

Gromovqa barlyǵy da jalt buryldy.

— Esittińder ǵoı, joldastar? — dedi Arkadıı Pavlovıch otyrǵandarǵa.

Otyrǵandar bastaryn ızedi. Onan keıin Arkadıı Pavlovıch bylaı dedi:

— Jaraıdy endeshe. Qansha srok bereıin?

— Jıyrma tórt saǵat! Erteń osy ýaqytta nátıjesi málim bolsyn! — dedi ushyp túregelip Petr Gromov. Súıdep Arkadıı Pavlovıchtyń qolyn ustady. — Men kettim, joldas Pavlov!

Petr Gromov barlyǵymen qoshtasyp, aıaǵyn qatty-qatty basyp shyǵa jóneldi.

Jolbarystyń aýzynda turǵan Baltany Gromov qalaı bosatyp alady? Onysy tym qyzýlyq emes pe?.. Tómengi qalanyń ishi samsaǵan kazak-orystar. Ár jerde qaraýyldary kúshti. Eki ese qoıǵan jerleri de bar.

Gromov ony bile me eken? Ol ne oılap batyldyq istemekshi boldy?..

Qasen Ámejanov sony oılady. «Revolúsıa ońaılyqpen qolǵa túspeıdi eken ǵoı! Frontta sosıal-demokrattar «qansyz revolúsıa jasadyq» dep bórikterin kókke shúıirip edi. Bólshevıkter: «Naǵyz revolúsıany zor kúrespen, qarýly kúshpen jeńip ornatamyz. Revolúsıa úshin, proletarıat ústemdigin ornatý úshin eli talaı qurbandar beriledi. Onan taıynbaımyz! dep edi. Osy bastalyp kele jatyr ma?» dedi óz-ózine Qasen.

Arkadıı Pavlovıch ótkir kózin Beloýsovqa qadady.

— Joldas Beloýsov! Sizge de kezek keldi. Siz, kak ysylǵan, tájirıbeli revolúsıoner, Gromovtyń sońyna kóz-qulaq bolyp júresiz. Soǵan kómekke jiberilesiz. Oǵan qalaı qaraısyz?

Beloýsov ushyp túregeldi.

— Qup bolady, joldas Pavlov!

— Endeshe, siz de qazirden bastap Gromovtyń sońynan eresiz. Alda-jalda jazataıym jumys bolsa, dereý shtapqa habar beresiz!

«Eger bermese, onda qaıtem?» dedi ishinen Arkadıı Pavlovıch.

— Qup bolady, endeshe, men de kettim!

Beloýsov ta Gromovqa eliktegendeı bolyp Arkadıı Pavlovıchtyń qolyn ustady. «Qoly muzdaı ǵoı, júregi de sondaı ma eken!» dedi záresi ushyp Beloýsov. Denesi titirkene túskendeı boldy. Tómen qarady. Arkadıı Pavlovıchtyń ótkir sur kózi óńmeninen ótip ketkendeı boldy. Beloýsov qoshtasyp shyǵa jóneldi. Artynsha Arkadıı Pavlovıch uzaq ýaqyt oılandy. Otyrǵandar selt etken joq. Barlyǵynyń da kózi Arkadıı Pavlovıchta boldy. Óte zor qoshametpen, moıyn suńǵandyq túrmen qarady.

«Ol barlyǵyna da jaýapty edi ǵoı! Komıtet solaı uıǵaryp edi ǵoı!» dedi ishinen Kárim Bókeshev.

— Joldas Shteıner, joldas Masha! — dedi Arkadıı Pavlovıch salmaqty daýyspen. — Biz barlyǵymyz da partıanyń qatardaǵy soldatymyz. Sosıalısik revolúsıa úshin, keńester úshin qandaı ǵana kúreske bolsa daıarmyz. Bul kúrestiń tar jol, taıǵaq keshýleri áli de aldymyzda tur. Sender, múmkin, jalǵyz bir adam úshin, Balta úshin, sonsha nege qamyǵady, azýly ańnyń aýzynda turǵan Baltany qutqarý úshin kúshti nege seltıtip jiberedi? Onan da tómen qalaǵa shabýyl jasasaq qaıtedi degen oıdy da oılaıtyn shyǵarsyzdar. Biraq ol qate bolar edi. Biz qazir jarym ashyq, jarym jasyryn túrde otyrǵan uıymbyz. Óıtip ashyq shabýyl jasaýǵa bizde kúsh az. Aınaldyrǵan birneshe adamdarmen, úrkerdeı ǵana Qyzyl gvardeestermen, kazak-orystardyń úlken qolyna shabýyl jasaı almaımyz. Ony da esepke alý kerek. Keıde jaýdyń kúshimen eseptespeı bolmaıdy. Bilemin. Qazir eń qaýipti ýaqyt. Partıanyń temirdeı tártibin ústi-ústine nyǵaıtatyn ýaqyt. Partıa — barlyǵymyzdy da solaı tárbıeleıdi. Revolúsıa úshin osy kúni árbir partıa múshesi qymbat. Shyn bólshevık, revolúsıa úshin, keńester úshin kúresetin adamdy partıa baǵalaıdy. Mine, biz qazir sol sabaqtyń aldynda turmyz. Jasyratyn dáneńe joq. Sen ekeýiń de álgi jumysqa attanasyńdar. Bir jaǵy Baltany bosatýǵa kómektesý bolsa, ekinshi jaǵynan... Ekinshi jaǵynan... Ekinshi jaǵynan álgi ketken Beloýsovqa saq bolasyńdar. Ózine kórinbeı otyryp sońynan bir eli qalmaısyńdar. Eger az ǵana bultarsa...

— Mır ýn ıeder Preıs, zýr vernıshhtýng! — dedi, qolyn jaıqap qalyp, julyp alǵandaı bolyp Shteıner. Óz tilimen aıtqanyn sezbeı de qaldy.

— Az ǵana bultarsa, qıanaty sezilse, kózin joıyńdar! — dedi Arkadıı Pavlovıch ústeldi qoıyp qalyp.

Otyrǵandar selk ete tústi.

«Beloýsov shynymen-aq sondaı adam ba eken?» dedi oılanyp Kárim Bókeshev. «Ol ondaı solqyldaǵy qıanaty sezilgen adam emes edi ǵoı!» dedi taǵy da ishinen. Arkadıı Pavlovıchtyń ústine júktelgen mindet esine tústi de, ishi keńı berdi.

— Jaraıdy!

— Oryndaımyz, — dedi Masha men Shteıner.

Tysta tıirmenniń gýdogi estildi.

Endi bir mınýtten keıin, Masha men Shteıner otyrǵandardyń arasynda kórinbedi.

— ...Aıtpaısyń ba, svoloch? Aıtpaısyń ba qyrǵyzdyń mordasy, á?..

Qara kóleńkeleý janǵan shamnyń aldynda qabaǵy túksıip, qolyn syrtyna qoıyp árli-berli júrgen bir kazak-orys ofıseri Baltadan dopros aldy.

Júrgen kezde ofıserdiń ókshesindegi shpormep birge belindegi qylysh ta saýdyraıdy. Japsarda eńgezerdeı bolyp búkil bir úıdiń ishin alyp ofıserdiń kóleńkesi turdy. Júrse, otyrsa birge qozǵalady.

— Qarýlaryń kóp pe? — dedi ústelge shyntaqtaı berip.

— Bilmeımin, kórgenim joq.

— Endeshe, mynaý myltyqty qaıdan aldyń?

Ofıser moıny soraıǵan eski bir alty atardy qolynda shúıirip turdy.

— Ózimdiki.

— Kim berdi?

— Ózimdiki.

— Munymen ne qylmaqshy ediń?

— Ózimdi-ózim qorǵamaqshy edim.

— Kimnen.

— Jaýdan.

— Qandaı jaýdan? Qazir jaý bar ma?

— Bar.

— Ol qaıda?

— Revolúsıaǵa, keńesterge qarsy jaý qaı jerde bolsa, sol jerde!

— Revolúsıa?.. Ol ne?..

— Revolúsıa! Jumysshylardy úkimet basyna otyrǵyzý, súıtip...

Súıtip, aıtyp bitirgenshe bolǵan joq. Qaıdan kelip qalǵany belgisiz, birneshe kazak-orystar Baltany qoıyp-qoıyp jiberdi. Kóziniń aldy jarq-jurq etti. Qulaǵy shyńyldaı berdi.

— Arda! Má, saǵan jumysshylar úkimeti!

— Má, saǵan respýblıka!

— Má, saǵan Sovet! Sovdep!

Súıdegen daýystardy qulaǵy anda-sanda bir shaldy. Onan keıin dáneńeni estigen joq. Qulaǵy shyńyldap, kóziniń aldy qaraýytyp, tek ásheıin, búktetilip jata berdi. Aýyrǵan, janyna batqan jerlerin qolymen qorǵady. Soqqyda qansha jatqany belgisiz, bir kezde kózin ashyp qarap edi, ústi-basy sý, áldeqandaı bir qarańǵy jerde eken, kózin ashyp qozǵalmaı biraz jatty. Óziniń bul jerge qalaı kelip qalǵandyǵyn oılady. Esine túsip edi, kózin qaıta jumdy.

* * *

Shtabta otyrǵandar birinen soń biri Arkadıı Pavlovıchpen qoshtasyp shyǵa jóneldi. Kabınette Arkadıı Pavlovıchten basqa eshkim qalǵan joq.

«Ne istedim, endi ne isteýim kerek?» dedi Arkadıı Pavlovıch oılanyp, eki qolyn qaltasyna tyǵyp árli-berli júrdi. «Sol! Onan basqa eshkim de emes!» dedi taǵy da ózine-ózi. Bul oıy Beloýsov týraly edi. Kóziniń aldyna vagondaǵy jaǵasy qoqyraıǵan, jelkesi kújireıgen qara kózildirikti adam elestedi. «Chert!., uqsaıdy!» dedi taǵy da Arkadıı Pavlovıch. Súıtip, esikti ashyp syrttan kisi shaqyrdy.

— Kim kerek, joldas Pavlovıch? — dedi, qolynda berdeńkesi bar bir orys jigiti. Basy Arkadıı Pavlovıchtyń ıyǵynan kelip turdy.

— Áýpildekov bar ma?

— Atymtaı Áýpildekov dejorǵa jańa ǵana keldi. Astyńǵy úıde.

— Jaraıdy, joldas Pavlov!

Taǵy da eki qolyn qaltasyna tyǵyp, ersili-qarsyly júris. Taǵy da on adym ilgeri baryp, on adym keri attaý.

Men utamyn ba? Utylamyn ba?.. Eger... eger Baltany kazak-orystardyń polevoı soty rasqodqa jibergen bolsa... onda... Gromov Petr ne bolmaq?.. Á? Beloýsovshy?.. Beloýsov ony ustap berse, ózi sol jaqqa shyǵyp ketpek! Olar Beloýsovtyń qıanatyn qalaı sezbek?.. Eger...

Arkadıı Pavlovıch sol oılaǵan oıyn bitirgenshe bolǵan joq, esikti ashyp kirip turǵan Atymtaıǵa jalt buryldy.

— Otyr, joldas Áýpildekov!

— Siz meni shaqyrdyńyz ba?

— Iá.

Arkadıı Pavlovıch eski dıvanǵa Atymtaımen qatar otyra ketti.

— Joldas Áýpildekov! Beloýsovtyń páterin bilesiń be?

— Beloýsovtyń?

— Iá, Vasılıı Beloýsovtyń páterin!

— Bilemin.

— Endeshe, ekeýmiz... Iá, ekeýmiz sonyń páterine baramyz. Qolyńdaǵy vıntovkany tasta da, qoımadan alty atar saılap al.

— Qazir baramyz ba, joldas Pavlov?

— Iá, dereý!

«Onda nege baramyz? Ol úıinen tabylar ma eken?» — dedi ishinen Atymtaı. Úıden shyǵa jóneldi.

XXIV

Arkadıı Pavlovıch shtabtan tańerteń qaıtyp kereýetke qulaı ketip edi. Jańa ǵana kózi uıqyǵa ilinip bara jatqanda eki gvardees tars-tars etip kirip keldi.

— Ne boldy? Ne bar? — dedi ekeýine kezek-kezek qarap Arkadıı Pavlovıch.

— Joldas Pavlov! Vokzalda tolyq bir eshelon cheh-slovak soldattary tur. Sizdi suraıdy! — dedi demin zorǵa alyp entigip sekpil betti bir bala jigit.

— Cheh-slovak! Ne mojet byt!

Arkadıı Pavlovıch ornynan ushyp túregeldi de, maýzerin moınyna asty.

— Ony kim kórgen eken?

— Jańa stansadan birneshe shoıyn jol jumysshylary qyzyl gvardeester keldi. Cheh-slovaktardyń bastyǵy sizdi telefonmen habarlassyn depti. Stansa bastyǵynyń kabınetinde kútip otyr deıdi.

Eki qyzyl gvardees Arkadıı Pavlovıchtyń sońynan azar erip otyrdy.

— Sender komıtetke habar berińder. Jumysshylarǵa habar bersin. Ondaǵylardy shtabqa shaqyryńdar! — dedi toqtaı qalyp Arkadıı Pavlovıch. Olar úlken kóshege qaraı jóneldi.

Arkadıı Pavlovıch kabınetine kire berip edi, ishinde otyrǵan gvardeester tájim etip amandasty.

— Stansadan kelgender kim?

— Biz, — dedi ústi-bastary maılanǵan, bet-aýyzdary qap-qara tórt-bes depo jumysshylary.

— Ne habar bar?

— Búgin tańerteń kún shyǵyp kele jatqan mezgilde, qalanyń stansasyna bir eshelon cheh-slovak áskerleri kelip toqtady. Komendanty stansa bastyǵynyń kabınetinde otyr. Meni bólshevıktermen sóılestirińder deıdi. Stansa bastyǵy jónderin surastyryp edi, ashyp aıtpady. Birese «Ombyǵa baramyz» deıdi. Birese «osynda biraz toqtap, elge qaıtamyz» deıdi. Qarý-jaraqtary bar.

— Zeńbirek kórine me?

— Joq. Onysyn kórgemiz joq. Vagondarynyń mańaıynan esh adamdy júrgizbeıdi. Chasovoılar tur.

— Stansıa... Vokzal?.. Telefondaǵy kim?.. Cheh-slovak eshelonynyń komendanty?.. Sizge ne kerek? Men qyzyl gvardıa shtabynyń bastyǵy.

Vokzal jaqtan daýys keldi:

— Men cheh-slovak eshelonynyń komendanty Kamarok.

— Q-o-sh! Qandaı jumysyńyz bar?

— Bizge qalaǵa kirýge ruqsat kerek.

— Qalada ne jumystaryńyz bar?

— Joǵarydan buıryq kelgenshe, osynda jata turamyz.

— Qaıda bara jatyrsyzdar?

— Elge qaıtyp bara jatyrmyz.

Arkadıı Pavlovıchtyń esine cheh-slovaktardyń ortalyqtaǵy Keńes úkimetine qarsy qoıǵan «trebovanıesi» tústi.

— Qarý-jaraqtaryńyz bar ma? — dedi, Kamarokke telefon arqyly.

— Bar, ol sizderge nege kerek?

— Keregi mynaý: biz qarý-jaraqtaryńyzben qalaǵa kirgizbeımiz. Onyń barlyǵyn da bizdiń qolymyzǵa tapsyrasyzdar!

— Tapsyra almaımyz. Ol bizdiń ózimizdiki.

— Elge qaıtatyn kisilerge qarý-jaraq ne kerek?

— Qorǵanamyz.

— Kimnen?

— Bólshevıkterden.

— Bólshevıkter qarý-jaraqsyz, zıansyz soǵys tutqyndaryn ne qylmaq? Eline qaıtýǵa eshbir bóget jasamaıdy. Qarý-jaraqtaryńyzdy bizge tapsyryńyzdar, biz de súıtemiz.

— Aqyldasyp kóreıin.

— Kimmen?

— Joǵarǵy komandovanıamen.

— Ol qaıda?..

Sonan keıin vokzal jaqtan daýys kelýdi qoıdy. Telefonda ún joq.

— Ne bylshyldaıdy? — dedi Ivanov túregelip.

Bular, Kárim Bókeshev, Nadejda, Qabyl, Maqsut, Qylysh, Qasen barlyǵy birge jańa ǵana kirip otyr edi.

— Da! Kóptegen «meımandar» keldi, — dedi tunjyrap Arkadıı Pavlovıch.

«Eger tómen qaladaǵy kazak-orystarmen ekeýi qosylyp ketse... onda qulaǵanymyz ǵoı» dedi ishinen taǵy da.

— Da, qaýipti «meımandar!» — dedi Ivanov pen Bókeshev.

— Zavodtarǵa, tıirmenderge habar aıtyldy, — dedi Qabyl men Qasen Arkadıı Pavlovıchqa.

Cheh-slovaktarmen eki ortadaǵy sóz tańerteńnen keshke deıin sozyldy. Mardymdy eshbir nátıje bolǵan joq. Chehtar kazak-orystarmen astyrtyn ózara aqyl qosyp, plan quryp qoıyp edi.

Gromov, Beloýsov, Shteıner, Masha zym-zıa joq boldy. Olar tańerteńnen joq. Eshkim izdep taba almady.

— Beloýsovty qaıtken kúnde de taýyp alyńdar! — dedi birneshe krasnogvardeeske Arkadıı Pavlovıch.

Kesh boldy. Qas qaraıyp ymyrt jabyldy. Shtab, stansıa jaq qalanyń tóńiregine krasnogvardeesterden iriktep-iriktep qaraýyl qoıdy. Qalaǵa qaýip ornady.

— Esh adamdy qalaǵa kirgizbeńder, eshkimdi shyǵarmańdar! — dedi qaraýyldarǵa Arkadıı Pavlovıch.

— Svoloch, mýtter.., týra kire jóneldi. Chasovoılar ony bógegen de joq. Árıne, buryn munda kelip júrgen. Áıtpese, oǵan bul úı, óz úıindeı bola ma?

— Munda ataman turatyn bolar?

— Tura tur! Bul qaı kóshe?..

Shteıner biraz oılanǵandaı boldy.

— Joq! Shtabtary munda emes. Esil jaq kóshelerdiń birinde. Gromovty joǵaltyp aldyq-aý, — dedi Shteıner.

Sol kezde chasovoı turǵan qaqpa ashyldy da, tutqa temir syldyr ete tústi. Qaqpadan úsh adam shyqty. Biri — Beloýsov, ekeýi — kazak-orys. Shteıner men Masha dereý bóten kóshege túsip tasaǵa qaraı júrdi. Biraq arttarynan kóz alǵan joq.

Esilden beri eki kóshe turǵan ústi qyzyl tas, asty aǵash eki qabat úıdiń baspaldaǵynyń aldynda qaraıyp tý ilinip tur edi.

— Shtab, mine, osy, — dedi aqyryn ǵana sybyrlap Shteıner.

— Petr qaıda? Kórinbeıdi ǵoı, — dedi nazalanyp Masha.

Shteıner Mashany qoltyǵynan tartyp, kósheniń ekinshi basyna, anda-sanda birdeńe qaraıyp kóringen jaqqa nusqady. Ekeýi bir qaqpanyń aldyndaǵy otyrǵyshqa kelip otyryp, birine-biri yǵysyp, manaǵy qaraıyp kóringen zatqa kóz saldy. Ári-beriden soń ol jerde dáneńe de kóringen joq.

«Osy Petr emes pe eken? Ol neǵyp Beloýsovtan sońǵa qalyp júr? Anyǵynda Beloýsov onyń sońynda júrý kerek edi ǵoı. Sirá, Petr de Beloýsovtyń kim ekenin sezgen bolar», — dedi ózine-ózi Shteıner.

Tún qarańǵy, qara perdedeı bolyp jerge qarap túnerip turdy. Tómen qalanyń kúni-túni pys-pys etip sý tartyp, býy burqyrap jatatyn «vodokachkasy» da búgin jym-jyrt. Eń aıaǵy terezesinen jyltyrap ot ta kórinbeıdi.

Kóshede bir tiri jan joq. Manaǵy ár jerdegi syqylyqtap kúlgen kúlki de, shyrqaǵan án de, baqyrǵan garmon daýsy da estilmeıdi. Barlyǵy da demin ishine tartyp, «endi ne bolar eken?» dep, birdeńeni kútip turǵan sıaqty. Esildiń arǵy jaǵyndaǵy bıik taýdyń basyna qap-qara bolyp, túnnen de beter túnerip shirkeýdiń keskini tur. Onda da ún joq. Esil arqyly salynǵan aǵash kópirdi tarsyldatyp, dúrsildetip kúni-túni júrginshiler, aýyl-derevná sharýalary júrip jatatyn eli, onda da tym-tyrys. Jer de, kók te birine-biri qabaq túıip túnerip tur.

Bir kezde Esil jaq kósheniń boıynda tarp-tarp etip attaǵan birneshe aıaq dybystary estildi. Qaraıyp tórt adam kórindi. Ekeýiniń qolynda yńǵaılap, aldyńǵy jaqtaǵy bireýge tejep ustaǵan vıntovka myltyq, bireýi bos sıaqty, qolynda ustaǵan dáneńesi joq. Biraq belindegi qylysh álsin-álsin sıraǵyna soǵylyp, syp−syp etip barady. Bular Esildiń bergi jaq jaǵasyn boılap qalanyń syrtyna qaraı jóneldi.

Balta aıaǵyn áreń basty. Ol kazak-orystardyń atýǵa alyp bara jatqandyǵyn qaqpadan shyqqan soń-aq bilip edi, oǵan deıin ol úmit keshken joq. «Jatyp-jatyp shyǵamyn ǵoı» dep oılady. Qaqpadan shyǵyp Esil jaqqa aıdap júre bergende-aq, ol ózinen-ózi ókindi. «Tym bolmasa jaýmen jaǵalasyp ta ólmedim-aý! Qapylysta, armanda ólip ketemin-aý» dedi. Alǵashqyda ishi-syrty muzdy sý quıǵandaı bolyp sýyna qaldy. Júregi álsin-álsin tebindi. Kózi tunyp, aıaǵy aýyryp, býynnan áli ketken sıaqtandy.

— Sheshin! — dedi jardyń bıik jaǵasyna taman kelgende, qolyndaǵy alty atarynyń tumsyǵymen túrtip kazak-orys ofıseri. Balta úndegen de joq, ornynan qozǵalǵan da joq.

— Taqsyr! Sheshindirip ne kerek. Sol, sheshinbegen boıymen-ań jalpıta salsaq bolmaı ma? — dedi bir qarlyqqan daýysty kazak-orys baryldap.

— No, jaraıdy endeshe! — dedi ofıser, báribir degen kisishe erinip qana. Súıdep buryla bergenshe bolǵan joq, keıinde, jardyń boıynda áldekim aýyr kúrsingendeı boldy. Artynan, jardyń omyrylyp túsken bir kesegindeı bolyp bir nárse tereń sýǵa kúmp berip tústi. Ofıser kazak-orystyń birin syrt berip turǵan Baltanyń qasyna qaldyryp, bireýimen daýys shyqqan jaqqa qaraı júgire jónelip edi, jardyń erneýinen ot jarq ete tústi. Ofıser omaqatyp baryp qulaǵansha bolǵan joq, ot taǵy da jarq etti. Artynsha myltyǵyn laqtyryp baryp qasyndaǵy kazak-orys ta qulady. Myltyqtyń tarsyldaǵyn jańǵyryǵy jym-jyrt túndi tilip baryp, gýlep áldeqaıda asty.

Aldymen Gromov, artynan Shteıner men Masha júgirip kelip qalǵanda Balta men kazak-orys ekeýi myltyqqa talasyp jaǵalasyp jatyr edi. Shteıner kazak-orystyń syrtynan kelip áldeneni kirsh etkizip jelkesinen batyryp edi, kazak-orys yńq etip baryp qulaı ketti. Tuıaq ta seripken joq.

Qýanyp Gromovtyń moınyna asylǵan Baltany qasyndaǵylar júgirip ala jóneldi. Baltada es joq.

— Esińdi jı, Balta! Esińdi jı! — dedi entigip Gromov.

Bular taý basyndaǵy «Nazarov» monshasynyń bergi jaq aralyǵymen joǵary árlegen kezde, stansıa jaqta myltyq daýystary estilip turdy.

* * *

Túnde saǵat bir-eki shamasynda cheh-slovaktar qalaǵa shabýyl jasady. Aldymen kóshe-kósheniń múıisterindegi qaraýylshy qyzyl gvardeesterdi bir-birlep bildirtpeı basyp aldy. Keıbireýleri túnniń eńseden basqan zildeı salmaǵyn kótere almaı qaljyrap, uıyqtap ta qalyp edi. Chehtyń bir soldaty bombasyn jaryp alyp óldi. Bombanyń daýsy jym-jyrt túndi jańǵyryqtyryp, keıbir qalǵyp-múlgip turǵan gvardeesterdi shoshytyp jiberdi. Dereý myltyqtaryn aspanǵa atyp, trevoga berip, shtabqa qaraı júgiristi.

Konserv zavodyndaǵy jumysshylar men chehtar eki ortasynda atys áldeqashan bastalyp edi. Atymtaı men Ivanov solardyń arasynda júrdi.

— Dereý meniń sońymnan júrińder! — dedi, chehtar shtabynyń terezesinen bomby tastaǵan kezde Arkadıı Pavlovıch. Joǵarǵy basqyshtan topyrlap túsip bara jatqan kezde, qarsy aldynan úsh-tórt adam kez keldi. Korıdor qap-qarańǵy edi.

— Joldas Pavlov bar ma? — dedi bireýi.

— Bar!

Arkadıı Pavlovıchtyń qulaǵyna Gromovtyń qalyń daýysy tanys edi. «Shynymen-aq, Petr ma eken?» dedi Arkadıı Pavlovıch.

— Joldas Gromov!

— Iá, men Arkadıı Pavlovıch! Tapsyrmańyz oryndaldy!

— Jyldam keıin júrińder! Jyldam! Sońyra! Sońyra! — dedi Arkadıı Pavlovıch, maýzerin tóbesinen asyra ustap. — Ońbaǵan Beloýsov qaıda? — dedi qaqpadan qyzyl gvardeestermen júgire shyǵyp.

Kóshede tars-turs myltyq atylyp, bomba jarylyp jatty. Qyzyl gvardeester atysyp, konserv zavodyna qaraı jylysty.

— Shteıner! Joldas Shteıner...

— Da, men! — dedi bir jyraqanyń túbinde buǵyp atyp jatqan Shteıner.

— Beloýsov qaıda? Ákelińder Beloýsovty! — dedi ashýly daýyspen Arkadıı Pavlovıch, Shteınerge qaraı yǵysa berip.

— Oryndadyq!

— Neni oryndadyńdar?.. Balta bosady ma?

— Bosady. Áne júr!

— Al, Beloýsovty?

— Rasqodqa jiberdik, — dedi tistengen daýyspen Shteıner. Onan basqa dáneńe degen joq.

Qyzyl gvardıa otrády konserv zavodyna bekindi. Uzaq ýaqyt atysty. Basqa jerde atys áldeqashan basylyp edi.

Alystan tasyrlap shaýyp kele jatqan daýystar estildi. Bular tómen qaladan shyqqan kazak-orystar edi.

— Kazak-orystar!

— Kazak-orystar shaýyp keledi! — dedi aıqaılap qyzyl gvardeester.

Bomba tus-tustan jaryldy. Jaqynda áıeldiń shyńǵyrǵan daýysy estildi.

— Masha! Masha! — dedi, bir qalyń daýys.

Eshkim jaýap bergen joq.

XXV

Shteıner konserv zavodynyń bergi jaǵynda, bos qoranyń syrtynda, tereń orda jatty. Ol jaraly edi. Óne-boıy uıyp, oń jań ıyǵy omyrylyp túsip bara jatqan sıaqtandy. Keıde syzdaıdy.

«Bizdi bireý ustap berdi. Bizdi bireý ustatty!» — deı berdi ishinen. Bul oı onyń kóńiline chehtarmen eki ortada atys bastalǵan soń-aq kelip edi. Muny ol umytqan joq. Basyn joǵary kóterip jan-jaǵyna qarap edi — qarańǵy, eshkim kórinbeıdi. Jalǵyz-aq, qala jaǵynda biren-saran myltyq atqan daýystar estildi.

«Bizdiń jigitter qaıda?.. Neǵyp barlyǵy da habarsyz qaldy eken?» — dedi ishinen taǵy da. Shóldep tamaǵy keýip bara jatqan sıaqty. Qozǵalyp baıqap edi — zildeı, ózin-ózi kótere alatyn emes. «Qalaıda bir úıge tyǵylý kerek! Qaıda?.. Kimge?..»

Shteıner qozǵalmaı biraz jatty. Onyń esine Masha tústi. Ol qarańǵy, quıma boıynda atysyp jatqan kezde júgirip bara jatyp qulaı ketken Mashany kórgen bolatyn. Onan sońǵysyn bilmeıdi. Onan soń ol kóringen joq. Biraq oǵan deıingisi Shteınerdiń kóziniń aldynda tur, umytqan joq.

Joǵaryda aıaq dybystary bilindi. Aýyq-aýyq estilgen sózderine qaraǵanda chehtarǵa uqsaıdy. Shteıner etbetinen buǵyp jatyp kózin jumdy.

«İzdep júr, mýtter...» dedi ishinen, Shteıner.

Birneshe mınýttan keıin mańaıda eshbir sybys bilingen joq. Áldeqaıda taýyq shaqyrdy. Tań bilingen tárizdi. Shteıner aqyryn kóterilip, ordyń ishimen júrip otyryp, konserv zavodynyń arǵy jaq syrtyna shyqty. Qalanyń ishinde eshbir jyltyraǵan ot kórinbeıdi. Sol jaqta qap-qara bolyp soraıyp Muratov tıirmeniniń uzyn murjasy kórinedi.

«Masha! Masha!.. Genosse! Dıeses Erbehindert nýs, aın neýes Leben zo vaýen» — dedi, túksıgen qarańǵylyqqa, qaraıǵan úılerge qarap kele jatyp Shteıner.

Shteıner Nadejdanyń úıine qaraı kele jatty.

XXVI

Bir kezde qatyn-balasyn, qyzdaryn páýeskege tıep alyp, qońyraýlatyp, Nóserbaı men Máýlı de qaladaǵy úılerine keldi.

— Bólshevıkterdiń úni óshti, qyryldy, joıyldy. Abaqtyǵa tústi. Endi dúnıemiz keńidi! — dedi Jumajan Tilekuly, Jıenbaı Amanjoluly, Beısembaı qajy Bulanov, Qalı Bókeshev sıaqty «el qamqorlary». Bular súıdep aıqaılap baılardyń aldarynan shyqty. Nóserbaıdyń úıine taǵy da Qıǵash, Shoqan, Ábish sıaqty ofıserler, adútanttar, Aqyjan sıaqty «bulbul aqyndar» tolyp ketti.

Qalanyń toǵysharlary, qara júz beıbastaqtary kóshedegi cheh-slovak soldattarynyń artynan shubyrdy. Chehtyń ofıserleri bala jubatqan tárizdenip, arttary nan shubyrǵan olarǵa kámpıt berdi, papıros úlestirdi.

Bátjan, Jámjan, Kúltaı sıaqty kerbez «sulýlar» betiniń boıaýlaryn burynǵydan anaǵurlym túrlendirip, óz ofıserlerine býnaq-býnaq qyp býket berdi. Júrip Lıra jatqandarynda tóbelerinen túrli-tústi shubar qaǵazdar shashty.

— Ý-r-rara! Ýr-r-r-ra! — desti olar.

Suqsyr Aramqanov ta asyǵyna qaıtty. Ol qalada ózgeris bolatyn kúni basyna kúlaparasyn jamylyp, qashyp baryp orys molasyna jasyrynǵan bolatyn. Basynan kúlaparasyn alyp tastap, taqıasyn shekesine kıip, chehtardyń sońynan erdi.. Qara júzdi beıbastaqtardyń basyn biriktirip alyp «bólshevık qaıdasyń» dep úıden-úıge júgirdi.

XXVI!

— Usta! Usta!

— Ustańdar bólshevıkti! Ustańdar!

Súıdegen daýysty estip, kóshede ersili-qarsyly júrip jatqan halyq jalt buryldy.

Karavannaıa kóshesiniń boıynda, shashyn, murtyn tap-taza qyrdyryp jalań bas bir tatar jigiti, aldy-artyna qaramastan jan-pármenimen júgirip kele jatty.

— Oıbaı, mynaý Maqsut qoı! — dedi, júgirip kele jatqan jalań bas jigitti tanyǵan adamdar... Súıdep ıirine-biri qarady. Jalań bas jigit Karavannaıa kóshesimen Rovnaıa kósheniń túıisken jerine barǵan kezde, bir-eki adam álgi jigitti shap berip ustady da, qoıyp-qoıyp jiberdi. Bular qaladaǵy ataqty qara júzdikter Kámetaı jáne Shamsýtdınovtiń prıkazshıgi Jalalı degen kisiler edi.

— Qoıa berińder! Qoıa berińder! — dep julqynyp jalań bas aqquba jigit. Kámetaı men Jalalı ony qoıa bergen joq. Jyǵyp salyp tepkileı bastady. Burqyraǵan shań, qıratqan boqtyq.

— Sol kerek, eneńdi! «Sovdep», «Krasnaıa gvardıa» dep ábden tipti, — dedi entigip, ashýyna býlyǵyp qýyp kelip qalǵan jýan qaryndy tasyraıǵan kózdi qara kisi. Bul — Beısembaı qajy Bulanov edi.

Kóshedegi jurt ıirilip tura qaldy.

— E, ne boldy? Ne boldy?

— Nege urasyńdar?

— Chehtarǵa alyp barý kerek!

— Ne jazyǵy bar edi?

— Qajy! Bularyńyz ne?

Jurt súıdep shýlady. Árkim ár túrli sóz aıtty. Biraq ony tyńdaǵan Qajy joq. Ony tyńdaǵan Kámetaı men Jalalı joq. Aıaqtaryn da, qoldaryn da jumsady. Urdy, tepkiledi.

— Jazyq?!.. Ol ne degen sóz? Jazyq sol: bólshevıkterden biz jańsylyq kórdik pe? Bul ıtti bilmeısiń der me? Bul — bólshevık Maqsut! Tanymaısyńdar ma? Uryńdar, tepkileńder! — dedi Beısembaı Bulanov jurtty ýshyqtyryp. «Shoq-shoq-shoq» dedi biren-saran mas ızvoshıkter, bosqa júrgen beıbastaqtar Maqsutty tarsyldata jónelgende, taǵy da Beısembaı Bulanov.

Maqsatta ún joq, kóteriletin shama joq. Bet-aýzyn qan jaýyp ketti.

Beli búkireıgen, betin ájim basqan, basynda qara shálisi bar, qaryna bir kishkentaı korzınka ilgen bir orystyń kempiri, mińgirlep shoqynyp-shoqynyp bylaı shyǵa berdi.

— Boje-moı! Boje-moı!.. Ne degen jaýyz adamdar, ne degen meırimsiz halyq! Tapa-tal túste kisi óltirip jatyr!

Bir talaı adamdar bastaryn shaıqady. Keıbir áıelder jylap, jaýlyqtarynyń shetimen kóz jastaryn súrtip turdy.

Kóshedegi júgirmek balalar opyr-topyr bolǵan halyqtyń birese o jaǵyna, birese bul jaǵyna shyǵyp birine-biri aıqaılady.

— Ánı! Ánı! Maqsut abzıny óltirdiler bıt!

— Ury ustaldy, uryny ustap alyp, uryp jatyr.

— Óı!.. ury emes, bólshevık aǵaı!

— Bólshevık aǵaı?..

— Kámetaı men Jalalı ustady.

— Qajy qýyp keldi.

Dál sol ýaqytta bir toı qyzyl gvardeesterdi ortalaryna alyp aıdap birneshe chehtar ótip bara jatty.

— Gospodın ofıser... Bólshevık, bólshevık! — dedi balpyldap, qolyn sermep Bulanov.

Basynda avstrıalyqtardyń kıetinine uqsaǵan qalpaǵy bar, jarqyraǵan qusty, qara murtty bir cheh ofıseri qudıyp toqtaı qaldy.

— Shaýa?.. Bólshevık?!.. Krasnyı?.. Arıstovaıt!

Ofıser toptalǵan halyqty jaryp ótip, aıaqtyń astynda búktetilip, aýzy-basy qan bop, shań-topyraqqa boıalyp jatqan Maqsuttyń qasyna keldi. Etiginiń tumsyǵymen bir-eki túrtip qalyp qorazdana tústi.

— Svoloch... Komendant Kamarok prıkazal! Slýjım, tur, svoloch, sobaka!

Maqsutta ún joq. Tek, shala-jansar edi. Keýdesi anda-sanda bir kóterilip qoıady.

— Pomeral! — dedi murnynyń ishinen mińgirlep ofıser. Súıdep jan-jaǵyna bir qarap aldy da:

— Izvozchık est — dedi Bulanovqa.

— Estgospodın ofıser, est

Beısembaı Bulanov Kámetaıdy ızvozchık ákelýge jumsady.

— Shagom marsh! — dedi tutqyndardy aldyna salyp turǵan soldattarǵa ofıser. Olar ofıserdi Maqsuttyń qosynda qaldyryp, jalań aıaq, jalań bas tutqyndardy aıdap alyp jóneldi.

— Aıdap alyp bara jatqandary kim-kim eken? — dedi shyryldaǵan daýyspen jýantyq, saýdager qusaǵan bir sary kisi.

— Kóbi orys qoı! — dedi Beısembaı Bulanov ojyraıa qarap.

— İshinde qazaqtar da bar.

— Barsyn! — dedi qolyn bir-aq sermep Beısembaı Bulanov.

Ofıser Maqsutty lomovoıshylardyń tórt aıaǵy qusaǵan arbaǵa kóterip salǵyzyp, ústin jókemen japqyzdy da, alyp ketti. Ózi kósheniń jıegin jaǵalap qorazdanyp jaıaý júrip otyrdy.

XXVIII

— Jumysshylardy bizdiń qolymyzǵa ber... Bizdiń kegimiz bar! — dedi Malıkov degen orys baıynyń úıine kelip Suqsyr Aramqanov.

Malıkov uıqysynan jańa ǵana turyp qatyn, bala-shaǵasymen shaı iship otyr edi. Suqsyrdyń betine kúlimsirep qaraı berdi.

— Pojalýısta, Aramqanov, shaıǵa otyr, shaıǵa kel! — dedi bir kishkentaı qyzyn oryndyqtan turǵyzyp jiberip, Suqsyrǵa oryn kórsetip.

— Raqmet, gospodın Malıkov! Tysta kisiler bar. Jumysshylaryńyzdy suraı keldik — dedi kózi oınaqshyp, shoqsha saqalyn ýystap.

Malıkov shyny-aıaǵyn tóńkerip tastap túregeldi de, Suqsyrdy ishkergi úıge shaqyrdy.

Keń bólme. İshi qara kóleńke kúnniń kózin túsirmesteı etip terezelerin qalyń perdemen jaýyp tastaǵan. Perdelerin alyp edi, kúnniń kózi edenge jarq ete tústi. Japsarda biriniń astynda biri sýretter tur. Bir jaq japsardaǵy úlken áınekti sýrette Nıkolaı patsha men áıeli Marıa ekeýi túregelip tur.

— Gospodın, Aramqanych! — dedi jan-jaqty kózi men súzip otyrǵan Suqsyrǵa Malıkov. — Óziń de bilesiń. Jumysshylardyń ıesi osyndaǵy bólshevıkterdiń komıteti. Eger bilgiń kelse, men aıtaıyn: Kárim Bókeshev. Men tek ásheıin jaldaýshy ǵana.

— Kárim Bókeshev?

— Iá, gospodın Aramqanych.

— Qazir bólshevıkter joq. Qala «halyq armıasynyń» — chehtardyń qolynda, qazir biz jeńdik. Endi olar bólshevıkter, qaıta aınalyp kelmeıdi, — dedi, aqyryn ústeldi uryp Suqsyr.

— Endeshe, tipti jaqsy, tipti jaqsy, gospodın Aramqanych, — dedi Malıkov óńi jadyrańqy túrde.

— O ıt endi qaıda eken? — dedi ornynan tura berip Suqsyr.

— Kim?

— Kárim Bókeshevti aıtamyn.

— E, ol áldeqashan qashqan shyǵar! Qalany chehtar alǵan bolsa...

— Qashyp qaıda barady. Búkil Reseı halyq armıasynyń qolynda tur.

— Qaıdam...

Suqsyr Aramqanov Kárim Bókeshevtiń úıinde bolatyndyǵyn tipti oıyna da keltirgen joq. Maslakovpen ekeýi birneshe bı-bastyqtardy, ızvozchıkterdi ertip Kárim Bókeshevtiń úıiniń aldynda toptalyp turdy.

Úıge Suqsyr Aramqanov aldymen kirdi. Álden ýaqytta úıdiń ishinen aıqaı estildi. Áldenetken nárseler tarsyldap edenge tústi, shyny aıaqtar syldyrlap synǵandaı boldy.

— Má, bólshevık! — dedi Bókeshevti jaǵasynan súırep alyp shyǵyp Suqsyr.

— Qorasynyń ishinde sulatamyz ba?

— Joq, kóshege alyp shyǵyńdar.

— Qane, bul bólshevıktiń áýselesin kóreıik!

Kárim Bókeshev julqynyp baıqap edi, eńgezerdeı jýan Maslakovtyń qoly Kárimdi jelkesinen búrip alyp qozǵaltpady.

— Bandıtter, svolochtar! — dedi Kárim, jan-jaǵyna qarap túkirinip.

— Áteshtenbe! Saǵan munda Sovdep joq. Ákeńdi tanyp qoı! — dedi jelkesinen bir túıip Suqsyr.

Basy bastalǵany sol-aq. Kárimniń ústine judyryq ústi-ústine jaýdy. Kárim bulardyń nıetin sezip, aıqaılap berdi:

— «Samosot» jasaýǵa eshbir qaqylaryń joq! Baratyn jerlerińe alyp baryńdar. Urýǵa qaqylaryń joq! Urmańdar!

— Urmaýǵa?!..

— Sotyń mine, biz!

— Ur! Jyń! Tepkile!

— Má, saǵan!

Kárimniń endigi aıqaıy estilgen joq. Ol topyrlaǵan óńsheń qara júz bandıtterdiń aıaqtarynyń astyna tústi. Áldeqaısysy iskektep turyp Kárimniń uzyn qoıý murtyn juldy. Onysy iskek emes tisteýik edi. Áldekim etiginiń ókshesimen aýyzǵa tepti. Tisterin qıratty. Erinderi jyrylyp, murny jarylyp qaldy. Alǵashqy kezde Kárimdi eshqaısysy jerge jyǵa almap edi. Maslakov baı áldeqaıdan jete taýyp alyp, sonymen uryp jyqty. Kárim sonan keıin bas kóterip turǵan joq.

— Bálem, qalaı eken! Rabochıılarǵa qudaısyp...

Súıdep, Suqsyr qan bolǵan ókshesin kósheniń topyraǵyna úıkedi.

Aınala toptalǵan, topyrlaǵan halyq. Onyń arasynda bul aıanyshty oqıǵany, qara júzdiliktiń bul jaýyz qylyqtaryn kórip, kýá bolyp qalanyń jarly nashar jumysshy halyqtary: etikshileri de, zergerler de, slesarlary da, balta ustalary da, kóshede oınap júrgen balalar da, qazan-oshaq basyndaǵy áıelder de turdy. Arashalap, arashaǵa túsýge eshqaısy batpady. Kózderi qyzaryp, bilekterin sybanyp qıratyp boqtap júrgen bandıtter eshkimdi aıaıtyn emes.

— Sen nege urmaısyń, á?

— Aıap tursyń ba?

— Álde sen de birge boldyń ba?

— Bólshevıkterge satylǵan ǵoı!

Topyrlaǵan bandıtter jaı turǵan kisilerge súıdep ákireńdedi. Keıbireýler aqyryn júre berdi.

— Áı! Kisi óltirdińder. Kisi óltirdińder, Ázimbaıǵa aıtamyn. Bizdiń Ázimbaıǵa aıtamyn! — dedi topyrlap adamdardy shyr kóbelek aınalyp tapal boıly bet aýzyn túk basqan jalpaq betti bireý. Qarqyldap kúlgen kúlkisine, eki kózi tasyraıyp júrgen júrisine qıraǵanda, eshkim muny deni durys dep oılaıtyn emes.

Bul osyndaǵy «jyndy Júsip» degen bir esi joqtaý qorǵansyz bosák edi. Basyndaǵy qaıys bop qalǵan ózbek tóbeteıin jerge alyp uryp aıaǵymen taptap, jylap qoıa berdi.

— Bylaı, bylaı taptadyńdar ózderiń, óltirdińder! Áı, Suqsyr seni Ázimbaıǵa aldymen aıtamyn. Ýchaskege japqyzamyn! — dedi Júsip.

Bandıtter kúldi. Suqsyr jelkege túıip Júsipti bylaı shyǵardy. Biraq bylaıǵy eshkim kúlgen joq. Coqqyǵa jyǵyp bolyp keıin tarqaǵan bandıtterdiń arasynda etbetinen sulap Kárim Bókeshev jatty.

— Óldi! — dedi áldeqaısy ishin tartyp...

Birneshe kazak-orystarmen cheh soldattary Kárim Bókeshevti júk tasıtyn mashınanyń ishine tastaı berdi de, ala jóneldi.

— Eı, qudaıym! Taza jýyp janazasyn oqyp, kómýge buıyrmaǵan eken! Eı, Kárim abzı! — dedi bir tatar áıeli jaýlyǵynyń shetimen kóziniń jasyn súrtip. Jumysshylardyń arasynda kóbiniń kóziniń jasy búrtiktenip betterine domalap tústi. Biraq eshqaısysy ony bildirgen joq. Úndemesten tómen qarap jan-jaqqa tarady.

Kárim Bókeshevti urǵan, oǵan qoly tıgen qara júz bandıtter máz-maıram bolyp, kósheni bastaryna kóterip birine-biri maqtandy. Kimniń qoly myqty ekendigim, kimniń tepkilegendigin, kimniń taıaqpen, jetekpen urǵandyǵyn sóz qylyp barady.

— Bálem, endi qaıtyp sovdep aýyzǵa alynbaıtyn shyǵar! — dedi Moslakovke qarap Suqsyr.

Moslakov ojyraıyp qarady.

HHİH

Chehtar konserv zavodynda soǵysyp qolǵa túsken bólshevıkterdi, qyzyl gvardeesterdi, ishi qarańǵy, las, sýyq bir podvalǵa ákelip qamady.

Qabyl, Nadejda, Ivanov, Qylysh jáne Ombydan kelip qosylǵan bir qara jigit — Qonar Álibekov barlyǵy birge qamalyp edi.

Qonar Álibekov eshbir damyl tapqan joq. Podvaldyń ishi qansha tar bolsa da árli-berli júrip, álsin-álsin tisin shyqyrlata berdi. Keskini qazannyń qara kúıesindeı bolyp, tisteri aqsıyp kózi alaryp, ashýlanyp júrdi.

— Áı, Qonar! Sen osy podvaldy buzyp-jaryp shyǵyp ketkeli júrgennen saýmysyń? — dedi dembelshe ǵana qara jigit. Bul Qabyl edi. Sózi ázil bolsa da, óńinde kúlimsiregen iz bilinbedi. Nadejdaǵa qarady.

— Ýaı, qoıyńdarshy!... Búıtip podvalda otyratyndy bilsem jaýmen jaǵalasyp, sol jerde ólip-aq qalmaıyn ba? — dedi Qonar Qabyldy kózimen jep.

Qylysh aqyryn ǵana kúbirleı tústi.

— İs ótken soń, baltańdy tasqa shap!

— Joldastar! Bizdi aramyzda bireý ádeıi ustap berdi! — dedi Nadejda, Ivanov pen Qabylǵa qarap. Nadejdanyń omyraýy ashylyp appaq bolyp keýdesi kórinip tur edi. Qabyldyń qadala qaraǵanyn bilip, jarasyn qaýsyrdy da, kúlimsireı tústi.

— Da! Aramyzda predatel boldy! — dedi Ivanov, oılanǵan túrmen.

Ivanovtyń oıyna mundary joq joldastary tústi. Gromov, Arkadıı Pavlovıch, Masha, Qasen Ámejanov, Atymtaı, Shteıner, Balta, Maqsut, Bókeshev elestedi. Masha men Maqsuttyń, Bókeshevtiń ne halde qalǵanyn bulardyń eshqaısysy da bilgen joq. «Olar túrmede me eken? Óldi me eken?» dedi ishinen.

— Nadejda!.. Seniń úıińde kim qaldy?

— Qaıat!

Ivanov pen Nadejda birine biri qarap biraz otyrdy.

— Shteıner, Balta qaıda?

— Gromovshy?

— Arkadıı Pavlovıch?

— Masha, Qasen?

— Bókeshev, Maqsut?...

Qyzyl gvardeester otyrǵan jerlerinen túregelip bulardyń tóńiregine ıirile qaldy. Qonar judyryǵyn túıip, qara tútenip qıratyp boqtap jiberdi.

— Kimdi muqatyp tursyń? — dedi taǵy da Qabyl.

Qonar lapyldap sóne túsken ottaı bolyp, jýasyǵan daýyspen myńq ete tústi.

— Chehtardy, qalanyń svoloch baılaryn.

Qabyl kishkentaı eki kózin tesireıtip qaltasynan birdeńe izdegendeı boldy. Ol nasybaı shaqshasy edi. Ony chehtar tintip alyp qalǵan bolatyn.

— Jeń ushynan judyryq kórsetip neǵyp tursyn? — dedi Qonarǵa.

Otyrǵandar, turǵandar barlyǵy da tesireıip qarap turǵan soń, Qonar syrt buryldy da, japsarǵa qaraı jóneldi. Qylysh Qonardy qasyna shaqyrdy.

— Áı, beri kel!

— E, ne boldy?

— Kel, otyr, áńgime aıt!

— Óı, áńgimeńniń...

XXX

Bógenbaıdyń úıi áldeqashan jatyp qalyp edi. Áldekim qaqpany qaıta-qaıta tepkilep turǵandaı boldy.

— Bu kim? — dedi terezeden turyp Bógenbaı. Eshbir daýys joq. Álden ýaqytta quımany solqyldatyp birneshe adam qoraǵa qarǵyp tústi. Endi esikti tepkiledi. Úıdiń ishi tegis bas kóterip qorqyp otyrdy.

— Shal! Óziń baryp surashy! Kim eken?

Kempir súıdep shaldy jumsady da, ózi, «áýlıe-ámbıelerine» syıynyp balalarynyń qasynda shyr kóbelek aınaldy.

Bógenbaı bergi esikti ashyp tystaǵylarǵa daýys bepip jatty.

— Bular kim?

— Ash!

— E, nege ashamyn?

— Sóıleme, ash!

Bógenbaı esikti ashpastan buryn kempirge sham jaqqyzdy.

— Bólshevık bar ma? — dedi uzyn boıly bir cheh ofıseri aldymen saýdyrap kirip kelip, shal jýas qana daýyspen ofıserge qarady.

— Taqsyr, munda ne qylǵan bólshevık bolsyn. Balalar jas. Ózimizden basqa eshkim joq.

Ofıser ishkergi úıdi, sholandy qarap shyǵyp Bógenbaıdy kózge shuqyǵandaı bolyp:

— Baıqa, starık! Ia — komendant goroda! Hochý arıstýıý, hochý — rastreláú, hochý — pomılýıý, — dedi.

Bógenbaı «jón aıtasyń» degendeı bolyp basyn ızedi. Chehtar quımadan qarǵyp-qarǵyp shyǵa jóneldi.

— Tegi, bireý kórsetken ǵoı!.. Ketti me ózderi? — dedi Qasen Ámejanov podvaldyń astynan basyn qyltıtyp.

— Ketti, ıtter! — dedi Bógenbaı artynan aqyryn ǵana jónelip.

XXXI

1918 jyl, ıýn aıy.

Qosh keldińder, qadirli meımandar!

Tuńǵat baqshanyń syrtynda turyp, qaqpanyń mańdaıshasyndaǵy aq shúberekke jazǵan kók syrly osy jazýdy oqydy da, «Kúltaı da osynda keldi me eken?» dedi ishinen. Kúltaı onyń oıynan áli de shyqqan joq edi. On bes−jıyrma kúnnen beri ony kóretin shama bolǵan joq. Qaıdan bolsyn!... Qala aýmaly-tókpeli boldy da turdy. Birese qalanyń halqy kóshede qumyrysqadaı qaınaıdy. Birese kóshede tiri jan joq; innen basyn qyltıtqan sýyr qusap qaqpasyn, esigin tastaı qyp bekitip, «endi ne bolar eken?» degen kisilershe terezelerine úńilip qarady da otyrdy. Ásirese, birneshe tún osylaı boldy. Á, qazir?...

Qazir, «jurt» qýanyshty, kóńildi. Nege ekeni belgisiz, qazir ózine bólek, ózgeshe bir «jurt». Bul, ne qylǵan jurt?» Qalada alpys-jetpis myń halyq bar. Sonyń barlyǵy da kóńildi? Barlyǵy da sondaı qýanyshty ma? Joq!.. Endeshe, bul qandaı «jurt». Bular ma? Bularr budan birneshe kún buryn:

— Biz baqytsyzbyz!

— «Qaraǵaı basyn shortan shaldy».

— Qıly-qıly zaman boldy.

— Tar sheńberde turmyz.

— Saýda kúızeldi.

— Magazınder búlindi.

— Qudaı bermegen baılyqty qoldan tartyp alamyz degen qul-qutandar shyqty! — dep kúıingen jurt». Birneshe kúnder buryn qyzyl gvardeester, jumysshylar lek-lek bolyp kóshede júrgende, ózara kúńkildesip «pysh-pysh» etip:

— Pysht! Bosákter!

— Dinnen bezgen, qudaıdan bezgen adamdar.

— Jazalaryńdy alla bersin! Aýmın!

— Bálem, senderdi me? — dep zyǵyrdandary qaınap, zekirip turǵan «jurt». Menshevıkter de, tóreler do, kadetter de, monarhıser de, alashshylar da bulardy «jurt» dep atady. Bul, mine, solardyń «jurty» edi.

Qazir bular ózderin ózderi «jurtpyz» dep júr. Qazir bularǵa cheh-slovaktardyń úshinshi eshelony «halyq armıasy» keldi. Bular qazir qýanyshty, kóńildi. Aspan-kóktiń qaladaı bir kesegi kenet omyrylyp, osylardyń dál ortasyna túsken sıaqty. «Halyq armıasy» keldi. «Jurt» kóńildi, «jurt» baqshada banket jasap jatyr. «Jurt» syq-syq kúlip serýen quryp júr. Sondaǵy «jurt» degeni — osy ózderi.

Qazir taýdyń basyndaǵy jan-jaǵy qorshaýly eki qabat aq tas úıde búrgege, bıtke jem bolyp júzdegen adamdar, qarańǵy las kameralarda, edende aýnap jatyr. Aq tas úı olardy, endi qaıtyp qushaǵynan shyǵarmastaı etip qysyp alǵan tárizdi. Múıis-múıiste muryndaryn kókke shúıirip «Biz jurtty krasnyılardan qutqardyq!» — dep cheh soldattary tur. Kúndiz qaqpasynyń aldynda aǵalaryna, balalaryna, ákelerine azyq ákelip, topyrlap kezek kútip turǵan jumysshylardy, qala jarlylaryn, qyz-kelinshekterdi, kempirlerdi kóresiń. Kúndiz bul aq tas úıge ákelinip qamalynǵan adamdardy tún ortasy bolsa-aq úsheý-tórteý qyp alyp shyǵyp, Esildiń bıik jaryna qaraı aıdap áketip jatqanyn baıqaısyń. Qaıda? Muny bul «jurt» ábden biledi. Bular sonyń úshin máz-maıram.

Qaqpanyń mańdaıshasyndaǵy jazý, qansha «qosh keldińder!» dep tursa da, kóshedegi kóringen adam ishine kire alǵan joq. Ústi-basy jyltyrap, qorazdanyp turǵan qarýly cheh soldattary ádeıilep shaqyrylǵan «jurt ókilderin» ǵana kirgizip turdy.

Tuńǵat birneshe ózindeı jigittermen birge qaqpadan úńilip ishke qaraı berip edi:

— Svoloch! Sobaka! Kýda? — dedi keýdelerinen ıterip jiberip at jaqty tasyraıǵan kózdi bir soldat. Bular jeti-segiz «bozbala» edi. İshindegi eń ótkiri, tentegi, pysyǵy Vanka Cheremýhın bolatyn.

— Aıda, rebáta! — dedi kózin qysyp qalyp qasyndaǵylarǵa. Basyndaǵy kishkentaı qara bórikti shekesine taman kıip, basyp-basyp qoıyp Tuńǵat ta solardyń artynan erdi. Vanka Cheremýhın qaqpanyń arǵy jaǵynda quımanyń boıynda tizilip kúnbaǵys satyp, gúl satyp otyrǵan qatyndardy súıkeı ótti. Keıbireýleriniń gúlin tartyp aldy, keıbireýleriniń kúnbaǵysyn ýystap áketti.

Vanka Cheremýhın bulardy baqshanyń stansıa jaq quımasynyń túbine qarańǵy jerge alyp keldi de:

— Rebáta! Bir-birlep urlanyp osydan túsemiz, — dedi qyryn sybyrlap qana. Tuńǵat quımanyń tesigine qarap edi, onsha bıik emes. Biraq erneýin joǵary qaratyp súp-súıir qyp tizip tastaǵan mashına shege.

- Kim buryn túsedi? — dedi Cheremýhın.

Eshqaısysy úndegen joq.

— Shegeni qaıtemiz?

Shapıq degen tatar bala súıdep Vankaǵa qarap edi. Vanka joǵary kóterilip bir-birlep shegeni tómen japyrdy. Ony kórip alǵan soń basqalary da súıtti. Shegeni maıystyryp tastady.

Quımanyń ishkergi jaǵy qalyń aǵash, túbi alasa boıly tal.

— Patrúlder júrse qaıtemiz? — dedi Tuńǵat Vankaǵa qarap, ústindegi avstrıa soldatynan satyp alǵan kók kamzolyn túımelep. Shekesindegi kishkentaı qara bórkin taǵy da jymyryp qoıdy. Júregi dúrs-dúrs soǵyp, kóńili qobaljı berdi. Qasynda turǵandar bir-birlep azaıyp barady. Tuńǵat joǵary kóterilip, aqyryn qarǵyp, ishkerige tústi. Vanka Cheremýhın eń sońynan tústi.

Taram-taram bolyp aınala sulap jatqan tap-taqyr jerde, alańdarda taspadaı bolyp tutasyp, tizilip damalar, qyzdar, ofıserler, qalanyń obyvatel-toǵysharlary — «jurty» ersili-qarsyly aınalyp júr. Mýzyka oınaıtyn kúrkeshikte án de, kúı de ózgeshe. Onda qazir dırıjer-mýzykanttar basy jalpaıǵan Goldıbasser emes, uzyn boıly, eki jaq sany qoqyraıǵan, ústi-basy jyltyraǵan cheh ofıseri.

Tuńǵat Kúltaıdy taba almady. «Ne ǵyp kelmeı qaldy eken?» dedi taǵy da ishinen.

Qalanyń komendanty cheh polkovnıgi Kamarok Suńsyr Aramqanovty «alda-jalda kerek bolsa» degen saqtyqpen qaqpanyń aldyna qoıyp edi. Tuńǵat kózi túsip ketip jalt buryldy. Suqsyrda bul joly bir ǵana «ózgeshelik» bar edi. Ol búgin kók áınekti kózildirik kıipti. Sondyqtan, onyń jyltyraǵan kózi syrttan qaraǵan adamǵa kóringen de joq. Onyń qaıda, kimge qaraǵany da belgisiz.

Eń úlken alańdardyń birinde jýan bir cheh ofıseriniń qoltyǵyna qýyrshaqtaı bolyp domalanyp Jámjan kórindi. Onyń artynan bir jaq aıaǵynyń syltyǵy bar aryq bir ofıserdiń qoltyǵynda asylynyp bara jatqan Kúltaı kórindi. Tuńǵattyń kózi jypyq-jypyq etti. «Jetisken ekensiń!» dedi ishinen. Biraz qyzarǵandaı bolyp turdy da, artynan qolyn bir-aq sermep, syrtyna burylǵansha bolǵan joq, bular túsken jaq quımadan berirek myltyq daýsy tars ete tústi. Qulaǵy jaman úırengen obyvatel-toǵysharlar, biriniń qoltyǵynan biri ajyrap, kózderi baqyraıyp birine-biri qarady.

— Ne bolyp qaldy?

— Taǵy ne pále?

— Ol kim?

— Nemene? Nemene? — dedi myltyq daýsy shyqqan jaqtan kelgen adamdarǵa, aıaǵynyń syltyǵy bar aryq ofıser. Aýzy ańqıyp, kózi tasyraıyp turǵan Kúltaıdy qaıta qoltyqtady da, murtynan kúldi:

— Nıchego modmazel! Ne boıatsá? Nash potrýl malchık ýbıl! Zabor prygal, — dedi shala-sharpy orys tilimen.

XXXII

Olar úsheý edi. Úsheýi da konserv zavodynda aldyńǵy qatarda turyp tóńkeris jaýlaryna qarsy oq atty. Olar qazir túrmeniń kamerasynda jatyr. Eki kún boldy. Qazir olardy kishkentaı ǵana bólek bir kameraǵa shyǵaryp qoıdy.

— Men bir jumadan beri úıden habar alǵanym joq. Alǵashqy kezde pisken nannyń ortasynan bir japyraq qaǵaz alyp oqyp turatyn edim. Endi ony kórgenim joq, — dedi kózi úńireıip ishke batqan, óńi sarǵaıǵan bir orys áıeli. Bul — úsheýdiń biri edi.

Tapal boıly, qara murtty, kishkentaı qysyq kózdi, qara tory qazaq jigitti chehtar qalaǵa kirerdiń aldyndaǵy óz oıyn sóılep otyrdy:

— Segiz pýlemet. Basqa qarý-jaraq bar. Biz nege olarǵa kúni buryn shabýyl jasamadyq? Nege qur ásheıin ańdysyp qana jattyq? «Dalaǵa kúzet qoıdyq. Eshkim kelmeıdi. Jınalyp jata berińder!» degen kim osy? Sol kim?... Sony aıtqan kisi-naǵyz predatel!.. Meniń sol túni uıqym kelgen joq. Alańdadym da jattym. Túngi saǵat eki kezinde turyp terezeden qarasam, stansa jaqtan qaz-qatar tizilgen qarýly cheh-slovaktar kelip qalǵan eken. Jalma-jan joldastardy, senderdi oıatyp myltyqqa júgiristik. Óte kesh qalyppyz. Jarty-aq saǵat atystyń qoı! Jarty-aq saǵat!

Múıiste qısaıyp jatqan kómirdeı qara jigit tisin syqyrdatyp ushyp túregeldi:

— Sen ne ezip otyrsyń? Ótip ketken jumysty... Bizdi atady! Sol! — dedi zildi daýyspen. Áıel mólıip qara jigitke qarady da, áldene dep kúbirledi. Artynan bezgek ustap otyrǵan adamdaı bolyp titirenip qysyq kózdi jigittiń qolyn ustady.

— Men tońdym!

Qysyq kózdi jigit ústindegi beshpetin sheship áıeldiń arqasyna japty.

— Ózińshi? — dedi áıel.

— Men tońǵanym joq.

Biraz ýaqyt úsheýi de úndemeı otyrdy. Túrme jym-jyrt. Tún terezeden túksıedi.

— Saǵat neshe eken? — dedi qysyq kózdi tapal aqyryp.

Oǵan da eshkim úndegen joq.

— Áı! Sen ekeýiń júnjip barasyńdar ǵoı!

Kómirdeı qara jigittiń sol daýsyna ekeýi de sel ete tústi.

— Kim?

— Sender.

— E, nege?

— Únderiń óshti?... Ýaıymdanatyn dáneńe joq. Áıteýir ólemiz. Óleń aıtsaq qaıtedi?

Óńi sarǵaıǵan áıel arqasyndaǵy beshpentti eki jaq shyntaǵymen keıin ysyryp tastap, aqyryn óleń aıtty.

Smelo tovarıshı v nogý,

Dýhom okrepnem v borbe!

Túrmeniń ishi kúńgir-kúńgir etip turdy. Túrmeniń japsary birge sóılegendeı boldy.

— Molchaıt! — dedi tesikten syǵalap, qaraýylshy. Oǵan da óshken joq.

— Molchaıt!

Aldynda ofıser, úsh-tórt cheh, túrme bastyǵy, kilt-kilt saýdyrap kirip keldi.

— Molchaıt!

***

Olar úsheý edi...

Úsh-tórt cheh soldattary olardy túrmeniń ishinen aqyryn alyp shyqty da, «Átesh qalasynyń» kóshesin aralatyp otyryp, Esildiń bıik jaryna qaraı aıdady. Úsheýi de kózderine jas alǵan joq. Úsheýi de birdeı attaýǵa tyrysty.

Tún qabaǵyn qars jaýyp túksıgen qalpy. Qora-qorada taýyq shaqyrǵandaı boldy. Tómen qala jaqta vodokachkanyń pys-pys etip sý tartqan dybysy estildi, Áldeqaıda parovoz aıqaılady. Mine, bıik qulam jar. Aınala qap-qarańǵy, áldenetken qolańsy ıis shyǵady. Boqtyqtyń ıisi.

— Shagom marsh! — dedi ofıser úsheýin de syrt aınaldyryp qoıyp, vıntovkanyń qulaǵy satyr-sutyr etti.

— On bes qadam artqa! — dedi, soldattarǵa komanda berip taǵy da álgi daýys.

— Gospodın kapıtan! Dáneńe kórinbeıdi!

— Chego?

Bir soldattyń vıntovkasynyń qulaǵy tartylmady.

— Svoloch, Rýtak! Senbisiń? — dedi álgi chehtyń qasyna jetip kelip ofıser. Shapalaq sart ete tústi.

Vıntovkanyń qulaǵy túzeldi.

— Raz, dva...

— Gospodın kapıtan! Dáneńe kórinbeıdi!

Jalt burylyp qaraǵan ofıser túksıgen qarańǵylyqtan basqa dáneńe kóre almady.

— Svoloch, kýda? Kýda? — dedi soldattarmen birge júgirip baryp.

Chehtar olaı da, bylaı da júgirdi.

Úsheýi zym-zıa joq.

Jarty saǵattan keıin, Qabyl, Nadejda, Qonar úsheýi qalanyń syrtyn aınalyp, qalyń aǵashtyń ishine kirip bara jatty.

BİRİNSHİ KİTAPTYŃ SOŃY

---