InfoHub Logo

Kartalary qolmen emes, kompútermen syzylǵandaı...

PIRI REISTİŃ TEHNOLOGIASY ÁLİ KÚNGE DEIİN QUPIA QALÝDA 

1513 jáne 1528 jyly syzylǵan dúnıe júzilik kartalar, áli kúnge deıin ǵalymdardyń tańdanysyn týdyrýda. Tipti muny ózge planetadan kelgen kelimsekterdiń kómegine baılaǵysy keletinder de bar.

Ataqty túrik teńizshisi Pırı reıs (1475-1554) endigi programmıstterdiń de kún tártibine engen syńaıly. Makıntosh úshin arnaıy daıyndalǵan "Earth-Plot" atty baǵdarlamadaǵy dúnıe júzilik kartamen Pırı reıstiń 500 jyl buryn syzǵan dúnıe júzilik kartasynyń salystyrylýynan keıin tańǵalarlyq nátıjeler jáne jaýapsyz suraqtar týyndady.

"Earth-Plot" baǵdarlamasy dúnıejúzilik kartadaǵy domalaq jer sharynyń betindegi teńizder, qurlyqtar jáne araldar belgilengennen keıin qarsydan qaraǵanda ne kórinse, sony syzýǵa negizdelip daıyndalǵan. Syzylǵan kartaǵa sqemalyq endik jáne boılyq syzyqtary da engizilgen.

Pırı reıstiń «Kıtaby Bahrıe» atty eńbegindegi Evropanyń kartasy

 

Arhıtektor Ahmet Sónmez jáne qurylys ınjıneri Tahır Dengız osy eki kartany salystyra kele, karta ınjınerlerimen maman teńizshilerge myna suraqtaryn jaýdyrdy:

1) Pırı reıstiń kartalary qalaısha, sol dáýirlerdegi gravúra ádisimen syzylǵan jazyq kartalar sekildi emes, «ǵaryshtan túsirilgen sýretteı» domalaq pishindi ádispen syzylǵan?

2) Pırı reıstiń kartasynda oń jaq tómengi buryshynan bastap joǵary qaraı 1,2,3,4,5 dep belgilegen núktelerimiz, qalaısha jer aınalasyndaǵy «sheńberli orbıtaǵa» uqsas geometrıaǵa ıe? Bul núktelerde eshqandaı aral bolmaǵanyna qaraǵanda, Pırı reıs orbıta betinde oryn alǵan bul núktelerdi qandaı maqsatpen, ne úshin, qalaı, belgilegen? 

3) Qazirgi damyǵan dáýirimizdegi, zamanaýı geodezıa jáne teńizshilik taqyryptarynda tálimi bar, tájirıbeli ınjınerler men teńizshiler! Sizderge 10 dana jelkendi qaıyq bersek, 10 jyl merzim bersek, ár kemege kompas, astrolábıa, sekstant, dúrbi jetkilikti mólsherde qalam-qaǵaz, ǵafý ótinem sıaly qamys qalam jáne kıik terisin bersek, Atnalt muhıtyn jáne aınalasyndaǵy qurlyq bólikterin qamtıtyn, Soltústik Amerıkadan bastap Antarktıkaǵa, Afrıkadan Ispanıaǵa deıingi aralyqtyń jan-jaqty málimetpen qamtylǵan dúnıe júzilik kartasyn syza alasyzdar ma? Árıne bul karta domalaq jer sharyndaǵydaı pishimde bolý shartymen...

Bul úsh suraqqa karta daıyndaý mamandarynyń da teńizshilikke qatysty mamandardyń da qanaǵattandyrarlyqtaı tolyq qandy jaýap bere alýlary múmkin emes.

 

Basqa da belgisiz jáıttar

Pırı reıstiń 1513 jyly ol kartany jáne 1528 jyly odan da jetildirgen túrin qalaı syza alǵanyn áli kúnge eshkim bilmeıdi. Sol zamannyń bilimi jáne tehnıkasymen HH-shy ǵasyrdyń alǵash bóligine deıingi karta syzý sheberligin qalaı basyp ozyp, kóleńkede qaldyrǵany ǵajaıyp jaǵdaı. Taqyrybymyzdy osyndaı ǵajaıyptardan birshamasymen tizbektep túıindeıik:

- Pırı reıs qurlyqtardy, jaǵalaýlardy, araldardy, taý tizbekterin, jazyqtardy, ózenderdi óte durys syzǵan. Durystyǵy sonshalyq ǵaryshtan túsirilgen fotomen dáldigi buljytpaı ańǵarylady.

- Kartalarda kórsetilgen Antarktıka taýlary 1952 jylǵa deıin belgisiz edi. Onda da bul kezde tek dybys jańǵyrtýshy quraldarmen tabylǵan.

- Grenlandıa 1 ǵana aral dep bilinetin edi. Al Pırı reıs ony kartasynda 3 aral etip syzǵan. Jáne spýtnıkten túsirilgen sýretten Grenlandıanyń shynynda da 3 araldan quralǵany anyqtalǵan.       

- Jerge ǵaryshtan qaralǵanda tómenderdegi qurlyqtardyń kórinisinde jıyrylý baıqalady. Pırı reıstiń kartalarynda da dál osyndaı erekshelikter bar.

- Búginderi tek spýtnıkterdiń kómegimen ǵana durys úlgidegi dúnıe júzilik kartasyn syzý múmkin bolýda. Al Pırı reıs kartasyn XVI ǵasyrdyń bas jaǵynda qalaısha syza aldy eken? Jazýshy Erıh Fon Danıken (Erich von Daniken) bul máselege túsinikteme bere almaıtyndyǵyn bylaı paıymdaýda:

«Kartalar syzylǵan eski dáýirlerde, ǵarysh kemeleri, spýtnıkter bolmaǵandyqtan, qandaı ádistermen jáne qalaısha osynshalyqty durys syzylǵandyǵyn túsine almaýdamyz. Oılaý shekteýlerin asqandyqtan jáne logıka erejelerine saı kelmegendikten buǵan jaýap bere almaýdamyz. Nemese búkil kúsh-jigerimizdi judyryqqa túıip bul kartalardyń ǵarysh kemesinen túsirilgen fotolardyń kómegimen syzylǵan dep aıtsaq bolar.»

 

Pırı reıstiń «Kıtaby Bahrıe» atty kitaby

 

Amerıka Kolýmbtan buryn da belgili edi.

Tarıh kitaptarynda, ensıklopedıalarda Amerıka materıginiń 1492 jyly Krıstofor Kolýmb tarapynan ashylǵandyǵy jazylady. Alaıda túrikter bul materıktiń baryn odan sheırek ǵasyr burynyraqta biletin edi.

Bul sheırek, Pırı reıstiń «Kıtaby Bahrıe» atty eńbeginde atalady jáne Amerıkanyń hıjrı 870 jyly (1465-66 jyly) tabylǵanyn bildiredi. Kanýnı Sultan Sýleımanǵa usynylǵan kitapta mynadaı mándegi óleń shýmaqtary oryn alýda:  

Tabyldy álgi jer Lodostan joǵary,

Alysta Seýtadan tórt myń mıl kóp ary,

Segiz júz jetpis hıjrı jyldary,

Qurlyqty áleýmet Antılá atady.    

---