InfoHub Logo

Túrki halyqtaryn bólshektep, orystandyrý saıasatynda «tildi» qarý retinde qoldanǵan orys shyǵystanýshysy: 

NIKOLAI IVANOVICH ILMINSKII

Qazan din akademıasynda magıstr qyzmetin atqarǵan Ilmınskıı, túrki halyqtaryn dininen, mádenıetinen aryndyrý jolynda kóp kúsh-jiger jumsap, osy maqsatta túrki halyqtaryna ortaq bolǵan tóte áripterin qoldanystan shyǵaryp, kırıl alfavıtine kóshirilýine úles qosqan, túrki tilderindegi arapsha, parsysha sózderdi óz tilderindegi sózderge aýystyrý jolynda kólemdi eńbekter sińirgen shyǵystanýshy-mıssıoner bolyp tabylady. Ilmınskıı Orys patshalyǵyna saıasatyn osy turǵyda baǵyttaýyn qamtamasyz etý arqyly maqsattaryna jetken. Onyń taǵy bir aıryqsha qasıeti qandaı da bir ulttyń tilin shaıqaltý (ózgertý), ol ultty degenine kóndirýdiń buljytpas qarýy ekenin túsingen azýly mısıoner bolýy.

Túrki halyqtaryn jaýlaý jolyndaǵy Ignatevtiń orny qandaı bolsa, Ilmınskııdiń mádenı saladaǵy atqarǵan isteri de osyǵan para-par. Ignatev túrki halyqtarynyń saıası turǵydan bólinýleri, ıaǵnı bólek bólek handyq kúıindegi túrkilerdiń basy birikpeýi, bir-birine dushpan bolýy,  bir-birimen soǵys halinde bolýy úshin aralaryna iritki salyp, kıkiljiń týdyryp otyrǵan. Al Ilmınskıı bolsa tili, dini jáne mádenıeti bir bolǵan túrkilerdi mádenıeti men tili turǵysynan bólý úshin josparlar quryp, osy jolda edáýir kúsh jumsaǵan.

Osy turǵydan da jalpylama túrki halyqtaryn jaýlaǵannan keıingi orys mádenı saıasatyndaǵy eń mańyzdy esim Nıkolaı Ivanovıch Ilmınskıı bolyp tabylady.

Ilmınskıı Qazan din akadeıasyn bitirip, sonda oqytýshy qyzmetin atqardy. Orys jerlerindegi azshylyqty quraıtyn ulttardy, ásirese túrki halyqtaryn hrıstıandastyrý úshin belsene eńbek etti. Tatarsha jáne arapsha úırendi. 1851-1854 jyldary aralyǵynda Sırıa, Palestına jáne Mysyrda boldy. Bul jerlerde Islamdy zerttedi. 1861 jyly Qazan ýnıversıtetine túrki-tatar tilderiniń profesory etip taǵaıyndaldy. 1863 jyly onyń bastamasymen «hrıstıandyq tatar mektebi» ashyldy. 1872 jyly orys jáne ózge de ult ókilderiniń bas qosqan semınarda orys alfavıtin negizge alyp chývash, tatar, marı, ýdmýrd, ıakýt t.b. túrki halyqtaryna negizdelgen alfavıtterdi daıyndady¹.

Qazan din akademıasynda magıstr qyzmetin atqarǵan Ilmınskıı túrki halyqtaryna ortaq bolǵan tóte áripterin qoldanystan shyǵaryp, olardy kırıl alfavıtine kóshirý, túrki tilderindegi arapsha, parsysha sózderdi óz tilderindegi sózderge aýystyrý kerektigin aıtty². Budan buryndary ashyq jáne sheshimdi túrde júrgizilgen orystandyrý saıasaty halyq tarapynan qarsylyqpen qabyldanyp, adamdardardyń kerisinshe dinderi men mádenıetine berik bola bastaýyna sebep bolǵan edi³. Budan keıin 1863 jyldan bastap Ilmınskııdiń daıyndap, jolǵa qoıǵan jańa saıasaty qoldanysqa engizilýi kózdeldi. Bul saıasat boıynsha jańa tatar (túrki) zıalylar qaýymy qalyptasýy qajet edi. Bular pravoslav hrıstıandyǵyn qabyldaıdy, biraq óz tilderinde sóılep jazatyn bolady. Dinsiz etip orystandyrylǵannan góri, pravoslav etip orystandyrý jobasy tıimdi sanaldy. Osy saıasat qysqa ǵana ýaqyt ishinde qarqyndy túrde jemisterin berdi. 1865 – 1900 jyldar aralyǵynda shamamen 100 000 tatar hrıstıan dinin qabyldady⁴. Áıtse de bul joba kóp ilgerileı qoımady. Óıtkeni orys shirkeýleri mundaı jobaǵa qarsy boldy. Jartylaı jetistikter alyna bastaǵanymen shirkeý tek orys halqynyń ǵana tolyq qandy pravoslav bola alatyndyǵyn jáne dinı rásimderdiń orysshadan basqa tilde, ıaǵnı tatar tilinde oryndalýyn qabyldaı almaıtynyn aıtty⁵.

 

Ilmınskııdiń metody

Ilmınskıı metodynyń orys patshalyǵy dáýirinde qoldanyla bastap, biraq bólshevık kóterilisinen keıin ǵana kólemdi nátıje alynǵan tarapy, túrki taıpalarynyń árbirin, bólek ult retinde qalyptastyrý jobasy bolatyn. Ár túrki taıpasynyń tili tabıǵatymen ózge taıpalardikinen biren saran fonetıkalyq jáne basqa da ózgeshelikteri bar edi. Baspahana, gazet jáne basqa da qoǵamdyq baılanys quraldary bolmaǵan ol dáýirde bul ózgeshelikter tabıǵı jáne shekteýli túrde oryn alǵan bolatyn. Áıtse de Orta Azıanyń shyǵysyndaǵy túrkilermen batysyndaǵy túrkiler bir birlerimen erkin túsinise alatyn. Balkandardan kelgen túrkiler de orta Azıanyń kez kelgen jerindegi túrkilermen túsinise biletin⁶.

Tarıhshy túrkolog profesor Nadır Devlettiń málimdeýinshe, 1917 jylǵy tóńkeristen keıingi jyldarda oryn alǵan tómendegi jáıttardyń bastamasy negizinde 1860 jyldary Ilmınskııdiń jobalaryn usynǵanynan keıingi kezeńderge dál kelýde⁷.    

Orys patshalyq úkimetiniń túrki halyqtaryna júrgizgen saıasaty ár bir túrki taıpasy úshin bólek fonetıkalyq jáne orfografıkalyq erekshelikterge ıe alfavıtter túzip, túrki halyqtarynyń qoldaryndaǵy burynnan qalǵan eski kitaptaryn oqý jáne zertteý múmkindikterine tosqaýyl bolýmen qatar osy arqyly olardyń bir-birimen burynǵysha túsinise alýlaryna bóget boldy. Tipti bir-birlerimen bitisip ketken edil-oral aımaǵynyń turǵyndary tatar men bashqurt taıpalary saıası turǵydan da, mádenı turǵydan da ajyratylyp, eki túrli alfavıt qoldanýǵa májbúr qaldy.

Patshalyq úkimet qaramaǵyndaǵy grýzın, armıan sekildi ózge de azshylyqtarǵa emes, tek túrki halyqtarynyń teginiń (famılıa) sońyna «ev», «ov», «skıı», «n» sekildi jalǵaýlar taǵyp, túrkilerdiń atyn orys ataýyndaı etip kórsetý ádisi keńes úkimeti kezinde de dálme dál jalǵasyn tapty. Sondaı-aq keńes úkimeti kezinde «ınternasıonalızm» jeleýimen túrki ata-analar, balalaryna ózge ulttyń, ásirese oryssha attar taǵýyna úgitteldi.       

 

Mektepterdegi oqý jospary

Ilmınskıımen bastalǵan joba, jergilikti aımaqtardaǵy ulttar men mádenıetin quraıtyn túrki halyqtarynyń óz tilin, mádenıetin, tarıhyn umyttyrýǵa baǵyttaldy. Bul ádis orys basqynshylyǵy men túrki jáne musylman mádenıeti men qoǵamyn qajytý turǵysynan edáýir jetistikpen nátıjelendi. Bul ádis keńes úkimeti kezinde de san túrli alańdarda kórinis tapty.

1993 jyly Almaty uıǵyr tili bilim basqarmasynyń jetekshisi Bıbi hatýn Qazaqstanda ár ulttyń bólek mektebi bolǵandyǵyn, máselen Qazaqstanda uıǵyr balalardyń qazaq mektepterine, al qazaq balalardyń uıǵyr mektepterine bara almaǵandyǵyn aıtqan bolatyn. Kóshede kezikken uıǵyr men qyrǵyzdyń uıǵyrsha nemese qazaqsha sóılesip túsinisýleri múmkin bolmaı qalǵanyn, óıtkeni til búginderi bir-birlerin túsine almaıtyndaı dárejede ózgeriske ushyraǵandyǵyn málimdep, buǵan sebepshi bolǵan orystardyń engizgen mynadaı oqý jospary týraly aıtyp berdi:

«Mektepterdegi matematıka, fızıka sekildi oqýlyqtarmen oqý josparyn ár aımaqtyń bilimgerleri ózderi taǵaıyndap basa alady. Al tarıh, geografıa, ádebıet jáne til sabaqtarynyń oqý jospary men kitaptary tikeleı Máskeýden keletin jáne sol boıynsha oqytý májbúr bolatyn.»

Qoǵamǵa óz tarıhyn umyttyrý jáne ult pen qoǵamnyń joıylyp ketpeýiniń sebebi bolǵan faktorlardy qurtý jáne osy arqyly asımılásıaǵa nemese kollonızasıaǵa eń qolaıly halge keltirý merzimi arasynda óte mańyzdy baılanys bar:

«Qoǵamnyń tarıhyn májbúrlep (jasandy túrde) umyttyrý jáne osylaısha tarıhı barlyq nársege qarsy shyǵý sıaqty radıkaldy umyttyrý faktorlary kezdesýde. Bul jaǵdaı, qoǵamnyń tarıhı murasynyń bir nemese birneshe alańyn shekteı alatynyndaı, tolyǵymen tarıhı bolǵan barlyq nárseni de qaptaı alady. Basqarylmaly qoǵam qalyptastyrý sekildi dıplomatıalyq maqsattarǵa baǵyttalǵan bul faktor, belgili dárejege deıin jemisin berýde. Alaıda mehanıkalyq birlik bolmaǵan qoǵam qolaıly sharttarda umytqan barlyq nársesin, álsin kóleńke halinde de bolsa qaıta esine alýda. Orta Azıadaǵy túrki tildes respýblıkalardyń áli de bastarynan ótkerip jatqan qubylystar, osy taqyryptaǵy faktorlardyń eń jaqyn mysaly. Bul qoǵamdardyń kúsh-jigerlerin ótken ómirine, tarıhyna jumsap jatqandyǵy baıqalýda.

Májbúrlený sebebinen nemese óz erikterimen tarıhynan teris aınalǵan qoǵamnyń jemistiligi jáne tarıhqa iz qaldyrý mindeti báseńdeıdi. Óıtkeni qoǵamnyń keshegisi, búgininiń qoldaýshysy, azyqtaýshysy. Erteńine jeńin túrip qoıyp jolyn jalǵastyra alady. Azyq kózi joıylǵanynda ózin tirshilik alańyna jańadan shyqqan panasyz baladaı sezinedi. Osy turǵydan da túp-tamyrynan úzilgen qoǵamnyń ózin ǵarysh keńistigindeı bostyqta sezinýi, sekirý, serpilý úshin aıaq basa almaǵandyqtan aldyna shyqqan kedergilerdi attap ótý úshin turaqsyz jáne jabaıysha umtylystarǵa bet alýy, odan da beteri basqa qoǵamdardyń basqarýynda eleýsiz fıgýrant jaǵdaıyna túsýi bolmaı qalmaıtyn aqıqatqa aınalady... Eshbir tarıhı túp-tamyry bolmaǵan jáne bolsa da budan habarsyz bolǵan qoǵamdardyń saıasatta, ǵylymda, oı-pikirleýde jáne ekonomıkada jemisti nátıjelermen tarıhqa kirý jaǵdaıy aqylǵa qonymdy emes⁸...»

 

Jádıdshiler (Jańalaýshylar)

Orys basshylarymen zıalylary túrki halyqtaryn orystandyrýǵa baǵyttalǵan qadamdary 19 ǵasyrdyń basynan bastap jemisin bere bastady.

Túrki halyqtarynyń tirshiligin jalǵastyrýy, áleýmettik jáne mádenı qundylyqtaryn jetildirý úshin oyrystardyń assımılıst saıasatynyń baǵdaryn quptaǵan azdy-kópti jergilikti (túrki) zıalylar da shyqty. Bulardyń maqsattary óz halyqtarynyń quqyqtaryn qorǵalatyn halge keltirý, kúsheıtý, joǵary deńgeıge kóterý bolǵanymen bulardyń ustanymdary onsyzda halyqtyń narazylyǵyn týdyrǵan orystardyń ádisine uqsaǵandyqtan halyq tarapynan qarsylyqpen qabyldandy, tipti ondaılardy orys basqynshylarymen bir tutqandar da bolǵan.

Jádıdshiler nemese jańalaýshylar retinde tanylǵan jáne Ismaıyl Ǵaspyralymen bastalǵan bul áreket arqyly túrkilerdiń oryssha úırenýleri, orys mektepterinde oqýlary, jańa jazý túrlerin úırenýleri, medrese jáne jergilikti oqý júıesin toqtatý sekildi belgili dárejege deıingi Ilmınskııdikine uqsas usynystar qoıylyp jatty. Túrki halyqtary arasyndaǵy rý bólinimine qosymsha taǵy jádıdshi-qadımshi bólinýi de ózindik taqyryp retinde bólek talqylanatyndaı ózekti másele.        

 

 

Qoldanylǵan ádebıetter

1) Profesor Nadır Devlet «Qazan túrkilerine qoldanylǵan orystandyrýdyń mysaly» (Ruslaştırmada Kazan türkleri örneği)

2) Gans Kon, «Shyǵystyń ulttandyrylýynyń tarıhy» 237 bet. (Hans Kohn, A History of Nationalism in the East (New York 1919) 237 page)

3) Aleksandr Bennıgsen, «Keńestik qoǵamyndaǵy Islam», 5 bet. (Alexandre Bennigsen, islam in Soviet Union)

4) Aleksandr Bennıgsen jáne Marıa Broksap, «Keńes úkimetine Islam qaýipi» 19-20 better. (Alexandre Bennigsen and Marie Broxup, Islamic Threat to the Soviet State (New York, St. Martin’s Press, 1983))

5) Joǵarydaǵy kitap, 50-51 better.

6) Túrki tiliniń aımaqtaǵy keń aýqymdylyǵy týrasynda Arnold Djozef Toınbıdiń «tarıh úırený» (Arnold J. Toynbee, A Study of history) atty kitabynyń «Quryqtalǵan órkenıet» (Arrested Civilizations) bóliminde keń kólemdi málimet bar. D.C. Somervell, Abrigement of Volumes |-\/| (New York 1969) 164-186 pages.

7-A.g.m. 88 better.

8) Hasan Akgýndýz, «Adamnyń tarıhtaǵy roli jáne oqý-aǵartýshylyq saltynyń tarıhı negizderi», 150-151 better. (Hasan Akgunduz,Insanın Tarih Yapma Rolü ve Eğitim Geleneğinin Tarihi Temelleri, TDAD, 77)

---