InfoHub Logo

— Úıdeı tóbetińniń baryn bilmeppin, — dep Talasbaı álde qyzǵanǵany, álde súısingeni belgisiz, daýsy jaryqshaqtana sóıledi.

— Jaqynda ǵana ákelip edim. Sodan bilmegensiń ǵoı. Ári úıdeı eshteńesi de joq. Asyl tuqymdy tóbettiń kúshigi. Qanıbek baıaǵy aq jarqyn minezine basyp, Talasbaıǵa bar mán-jaıdy táptishtep túsindirdi. Sóıtti de, ony jazǵy úıine bastap ákeldi.

— O, Sábıla, sulýlyǵyńmen qara kóleńke bólmeniń ishin nurǵa bólep júrmisiń! — Talasbaı Sábılany kórip, birden kóńildi raıǵa aýysty.

— Qanıdyń qurdasy, amansyń ba? Tórlet, men shaı qamdaıyn.

Shirkin, aýyl qazaǵy! Qonaq kelse, Alladan nur jaýǵandaı qýanatyn, meımany rıza bolyp attansa, bar dúnıeniń shapaǵatyna shomylǵandaı rahattanatyn, «shaqyrýsyz keldiń-aý» dep kókirekke teppeıtin, sol keń peıiline bola úıinen qut-bereke ketpeıtin aýyl qazaǵy! Jazylmaǵan jaısańdyq qaǵıdalarynyń tóresi de, aǵytylar áńgimeniń óresi de osynda ǵoı. Biraq...

Atam qazaqtyń saltymen shaı ishile sala, Qanıbek qurdasynan ne buıymtaıy baryn surady. Talasbaı jaı ǵana amandyq surasýǵa kelgenin aıtty.

— Sábılanyń shaıyn terlep otyryp ishken de bir ǵanıbet qoı. Osy toıǵanymmen qaıtaıyn. Balalar sharýaǵa qyrsyz, ózim bas-kóz bolaıyn, — dep Talasbaı shyǵýǵa aınaldy.

— Jaraıdy, sharýańnan qalma, — dep Qanıbek qonaǵyn áýdem jerge deıin shyǵaryp saldy.

— Qa-qanı, mana buıymtaıyń bar ma dep ediń ǵoı. — Talasbaıdyń esine áldene túskendeı, ózgede esesi ketip bara jatqandaı qaqala-shashala sóıledi. — Maǵan ana tóbetińdi syıla.

— Talas, basqa birdeńe ótinshi. Ózim sonsha jerden qolqalap alǵan kúshigimdi bere almaımyn.

— Áı, Qanı, jańa ǵana qazaq bolyp buıymtaı surap ediń. Endi kápir bolyp, ezýiń kópirip shyǵa keldiń be?! — Talasbaı birden ashýǵa basty. Jeti atasynyń jıǵany qolynan sýsyp bara jatqandaı bezek qaqty.

— Renjı kórme, men ol tóbetti...

Qanıbektiń sóziniń sońyn tyńdamaǵan qurdasy jóneı berdi. Kenet aryq shetinde kishkentaı qulynyn baýryna alyp turǵan kók bıeni kózi shaldy. Sol baıaǵy degeni ýysyna túspegen, ózegin zapyranǵa toltyrǵan kesh esine tústi. Kók bıe ol kezde taı edi. Talasbaı jylqy tanı biletin qazaqtyń biri, turqy uzyn taıǵa birden kózi túsken bolatyn. Ánsheıinde Atymtaı Jomarttaı bolyp júretin Qanıbek sol joly da sarańdyq tanytyp, taıyn buǵan jetektetip jibermegen. Keıin sol taı talaı taıpalǵan jorǵalardyń enesi boldy. Mine, sol kúńgirt kesh sanasyn silikp ótip, kóńilindegi eski qyjyly aqyryndap oıana bastady. Pendeni ázázil azǵyram dese, áp-sátte-aq eken ǵoı.

Kók bıesin kórgen Qanıbek oǵan jaqyndap keldi.

— O, janýar, qulynyń jas bolǵan soń, aýyl syrtyndaǵy jaıylymǵa da shyǵa almaı júrsiń be? Jazdyń kúni óz aýzyńmen julyp jemegen shóp shúıgindi bolmaı júr me?!

Kók bıe ıesine muńyn shaqqan joq. Kerisinshe qulynymen birge aýyl ishin jaıylymǵa aınaldyrǵanyna rıza ispetti. Kózinen analyq meıiri tógile, qasqa qulynyn tumsyǵymen túrtip qoıdy. Qulyny enesiniń bul túrtýin oıynǵa balap, birden onyń baýyrynan sytylyp shyǵyp, oınaqtaı jóneldi. Bıeniń móp-móldir janarynan ana ataýlyǵa ǵana tán perzentine degen alańdaýshylyq kórgen Qanıbek «Iá, sen de anasyń,» dep kúbirledi. Onyń kúbirin qostaǵandaı, kók bıe basyn shulǵyp-shulǵyp jiberdi. Úıine qaraı aıańdaǵan ıesiniń sońynan qulyndy bıe ózi erip keledi. Aýyldastary osy qasıetine «Qanı tórt túliktiń tilin biledi» dep qyljaqtaıtyn.

— Keshki saýymǵa deıin izdetpeı, ózi keledi. Osy kók bıe rasymen de aqyldy, — dep Sábıla aldarynan shyqty.

— Iá, aqyldy. Mal ıesine tartpaıtyn ba edi?

Qanıbek aqyryn ázildep jymıdy.

— Aıny-qatesiz tartqany shyn. Aıtpaqshy, qurdasyń ekeýiń sonsha ne aıttyńdar? Sút pisirim ýaqyt ótti.

— Shaı ústinde suramaǵan buıymtaıyn aıtty. Býynsyz jerge pyshaq urǵan soń, joq dep edim, renjip ketti.

— Baıaǵyda taı surap edi, endi ne qolqalady?

— It surady. Bere almadym.

— Qutjoldy balalar da jaqsy kóredi. Ony bere salsań, olar qıǵylyq salar edi. Bermegeniń de durys boldy. Men aryqtan sý alaıyn, keshke deıin biraz kir jýyp tastaıyn. Toǵanǵa sýǵa túsýge ketken balalar da kelip qalar.

— Olar da izdetpeı, ózderi keledi ǵoı. Maǵan tartqan, — dep Qanıbek taǵy qaljyńdady.

— Iá, ıá, bári senen aýmaı qalǵan. Seniń kóshirmeń sekildi.

Sábıla aryq basynda biraz bógeldi. Syzdyqtap aqqan sý jópeldemede shelegin toltyrta qoımady. Túbi qudaıdyń qara sýyna da zar bolmasa netti. Onsyz da aýyldaǵy sáýegeı áıelder «joǵary jaqtan bir qaltaly kanaldy bógep, tary egedi eken, sosyn qyp-qyzyl aqsha tabady eken» desip sýmańdasyp júr. Sol kóregender ne dese de, buljymaı oryndalatyny bar. Uzyn qulaqtyń sol sybysy aýyldaǵylardyń mazasyn qashyrǵaly bir jaz ótti.Ázirge Jıdelini eshkim sýdan qaqpasa da, bir qaýip bardaı jurt osy taqyrypty kóp áńgime etetin.

— Áı,Sábılash, sýdan shabaq aýlap otyrmysyń? — Shar etken daýystan Sábıla basyn julyp aldy. Kósheniń sońynda turatyn Nurjámish eken.

— Aman-esensiń be? Kósheniń basyna ońaılyqpen kelmeýshi ediń ǵoı.

— Iá, qala qazaqtaryna uqsap, biz de bir-birimizge jat bolyp baramyz-aý. Árkim óz aýlasynan shyqpaıdy. Ul-kelinniń úıine baryp, qaıtyp kele jatqan betim ǵoı.

— Báse, júziń jaınap tur. Nemereń qara qulaqtanyp ósip qalǵan shyǵar.

— Til-kózim tasqa. Jybyrlap adam bolyp qalypty. Men bir qyzyqty kórip, túsine almaı qaldym. Kelin nemeremdi ınternet degen pálege qarap baǵady eken. Tamaqty da saǵatqa qarap otyryp beredi eken. Bala baǵýdy úıretetin ol ınternet degen ne nárse?

— Balaǵa zıan kelmese, qaraı bersin sol ınternetine.

— Biz eshteńege qaramaı-aq balamyzdy baǵyp-qaqtyq qoı.

— Nurjámish-aý, bizdiń qaraıtyn ınternetimiz boldy ma?-Ekeýi jarysa kúldi. Kezdese ketse, shúıirkelese jóneletin aýyl qazaǵynyń bir jaqsy qasıeti, tipti sulýlyǵy da osy ǵoı. Qarbalas tirliktiń qyzýymen júrip te, amandyq-saýlyq surasý, tipti oǵan úlgermese, bir-birin tústerinde kórip, erteńine sol tústerin aıtyp otyryp, keń jaıylǵan dastarhanda bas qosý-aýyldyqtardyń ǵana boıyna bitken ǵajaıyp qasıeti.

Mine, búgingi kesh te solaı aıaqtaldy. Mal túgeldenip, qoralandy. Bóten qoı izdep, joǵyn qaraǵandarǵa qorasyn ashyp kórsetip, renish bildirmeı, jón-josyq aıtqandar. Buzaýy emip qoıyp, kórshisinen sút suraı kelgender. Aýyldasynyń joǵalǵan malyn óristen kórip qalyp, ózinikindeı kórip aıdap ákelip, ıesine tabys etkender. Ertis ózeniniń qara masalarynan qorǵanyp, ár úıdiń aldyna tútin tutatqandar. Aýyldy ústinen qaraǵan adam osynshama tirliktiń qaınaǵan sátin kórip, qumyrsqanyń ıleýine teńer me edi?!

Qanıbektiń izdeýsiz-aq ózderi keletin qos uly men qyzy sharýaǵa shamalary kelgenshe aralasyp, keshki asta ǵana baıyz tapty. Aýyl balasy sharshaýdy bilmeıdi ǵoı. Qarańǵylyq mysy basqan mezette Qanıbek qora jaqty bir sholyp qaıtty. Kók bıe ıesin kóre sala, jaqyndap kelip, Qanıbektiń ıyǵyna tumsyǵyn qoıdy. Munysy erkelegeni. Jaıbaraqat túr tanytqan bıesin kórip, áldenege kóńili jaılanǵan otaǵasy úıine kirip ketti.

Al Talasbaıdyń menmendiginen týǵan ókpesi ysqyrynǵan ashýǵa aınaldy. Qara túndi jamylyp, óz janyn tynyshtandyrmaq boldy. Kúndiz óz menshigi bolmaǵan kúshik Qanıbektiki de bolmaý kerek edi. Sonda ǵana kóńili sál de bolsa tynshıtyndaı kórindi. El aıaǵy basyla, urydaı jasyrynyp kelip, kúshiktiń ıtaıaǵyna sespeı qatyratyn ý tastady. Aýla degendi, qaqpa ataýlyny bilmeıtin aýyldyqtardyń ańqaýlyǵy qara nıetti qorqaýdyń aramdyǵyn iske asyrýyna septigin tıgizdi. Itaıaqtaǵy tamaqqa ýdy aralastyryp, ózi buryshta sál kútti. Kenet, qaıdan ekeni belgisiz, kúshik jetip kelip, úre bastady. Daýsy mundaı zor bolar ma? «Mynaý qasqyr alatyn myqtynyń ózi bolaıyn dep tur ǵoı,» — dep ishi kúıe sybyr etken Talasbaı ony aldarqatyp, atyn atap, ózine aqyryn shaqyrdy. Qutjol dep aıtqan adamdardy ózine jaqyn sanaıtyn ańǵal kúshik jetip kelip, erkeleı bastady. Talasbaı onyń ý qosylǵan tamaqty jegenine kóz jetkizý úshin uzaq otyrdy. Tyǵylǵan jerinen bireý-mireýdiń kózine túsip qalmas úshin amalsyz shyǵyp ketti. Al Qutjol arsalańdap, ony shyǵaryp saldy.

Tún sulýy Aı barqyt kókti jasandyryp, juldyzdarmen bezendirip bitti. Tańnan sybys kelgende, asyl Aı jaryq ataýlyny Kún padıshaǵa amanattap, ózi yǵysa berdi. Tań syzylyp atqanda, juldyzdar jasyrynyp, arý Aı birjolata ketýge qımaı, aǵarańdap aspan tórinde qalyp qoıdy. Kún shyǵystan kóterile, aýyldyń tynymsyz tirligi taǵy da bastaldy. Qutjoldyń óligin alǵashqy bolyp kórgen Gúlim jazǵy úıge jaý shapqandaı enteleı kirdi.

— Apa, kóke, Qutjol shóp sharbaq jaqta ólip jatyr. Ólip qapty! — Ash qaryn sharýa qamdamaıtyn úı ıeleri tańǵy shaılaryn endi aldaryna ala bergen edi. Myna habar olardy kádimgideı abyrjytyp tastady.

— Gúlim, Qutjol túnniń bir mezgilinde úrip edi ǵoı. Shapqylap júrgen, tamaǵy toq kúshik, oǵan ne bolar deısiń?!

— Júrshi, kóke, apa, ózderiń kórińder. Ol sondaı aıanyshty kúıde ólip jatyr! — Gúlim óksip jylap jiberdi. Bári biriniń sońynan biri andyzdaı shyǵyp, sharbaq jaqqa bardy. Qutjol rasymen de ólip jatyr. Súıkimdi kúshik ádetinshe kerile uıyqtap jatqandaı. Tek aqsıyp qalǵan ezýi oǵan jasalǵan qastandyqtyń belgisindeı kórindi.

— Toba! Toba! Gúlim, jylama! Taǵy da kúshik asyraımyz. Oǵan da Qutjol dep at qoıasyń, — dep Sábıla qyzyn jubata bastady. Áıtse de ózi ishteı tiksinip qaldy.

Qanıbektiń esine birden «kúshigińdi maǵan syıla» degen Talasbaıdyń zildi daýsy eles berdi. Ótinbep edi, qurdasy. Ázireıildeı ámir bergen. Já, kózi jetpeı kúdiktengeni nesi? Ǵaıbat oılap, Allasyna kúnáli bolyp júrmesin. Qanıbek aǵyl-tegil kelgen oılarynyń aǵynyn tejep, qorasyna umtyldy. Ol jaqqa da tóteden bir tajal kelip qalardaı qaýiptendi. Tóliniń basy kók bıe aman eken. Biraq bıe mazasyz kórindi. Jastaıynan jylqy baqqan Qanıbekke onyń bul beımaza keıpi túngi áldebir soıqandy sezdirdi. Bálkim, ol Qutjoldyń qınala ólgenin kórgen bolar. Aýyldy jerde otyryp, jymysqy áreket jasaýǵa kimniń dáti bardy eken?

Bul tań osyndaı ábigermen atty. Balalar shoshymasyn dep, úlkender kúshiktiń jaǵymsyz shóp jep ýlanyp ólgenin aıtty.

Oǵan ońaılyqpen sengen balalar bolmady.

— Qutjol ara-tura shóp jeıtin. Biraq ol tańdap, ózine kerektisin talǵap jeıtin, — dep ortanshy uly Asqar qarsy shyqty.

— Qutjol basqa bir ıtterdeı aýyldy kezip ólekse jemeıtin. Onyń ýlanýy múmkin emes, — dep kishi uly Asqat ta qoıar emes.

— Kúshikti keshe jazǵy úıdiń kireberisine qamaı salǵanda ólmeıtin edi, — dep Gúlim botadaı bozdap qoıar emes.

— Já, sonsha shýlaǵandaryń ne? Óler kúshik óldi. Basqasyn ákep beremiz. Shaılaryńdy iship, tirlikterińdi tyndyryńdar, — dep Sábıla tyıyp tastaǵanmen, Qanıbektiń júreginde de bir túıtkil tarqaı qoımady.

***

Kún sońynan kún kidirmeı ótip, aılar aıańdap jyljı berdi. Kúshik oqıǵasy da umytylǵandaı boldy. Shóp shabý naýqany aıaqtalyp, turǵyndardyń deni shapqan shópterin qoralaryna tasyp úlgerdi. Shyǵys kúziniń bir-aq kúnde qaharly qysqa aınalyp shyǵa keletinine aýyldyqtar ábden úırenip ketken. Sharýalaryn da soǵan qaraı muqıat rettep alatyn. Tórt túliktiń ishinde tek túıe ǵana ustamaıtyn jıdelilikter ózgesin berekesimen ósiretin.

— Balalar mektepten kelgenshe, shaı iship alaıyq. Olar búgin tym uzaq bógeldi ǵoı. — Sábıla shaı qamdaı júrip, oqýshy ul-qyzdaryna alańdady.

— Uldar ekilik alyp, sabaq sońynan qalǵan shyǵar. Al Gúlim mekteptiń bir konsertine qatysam dep júrip qalǵan bolar.

— Osy sen qyzdy uldaı kóretiniń ne? Qyzdy qyz sıaqty tárbıeleý kerek.

— Men teris tárbıe berippin be? — Qanıbek dastarhanǵa jaıǵasa berip, áıeliniń sóziniń sońyn kútti.

— Sen qyzdy ıtqumar, atqumar ettiń. Túzdiń tirligin tyndyrýǵa, qora jaqqa barýǵa yntyǵyp turady.

— Ol tabıǵatynan bar qasıet. Uldar atqa jaqyn emes. Al kók bıege Gúlim kishkentaı kúninen minip, ózine etene etip aldy. Odan sen renjıtin eshteńe kórip turǵan joqpyn, — Qanıbek jaıbaraqat shaıyn soraptaı, qyzynyń maqtaýyn asyrdy.

— Otaǵasy, aıtpaqshy, jańalyq aıtpaı umytyp ketippin ǵoı. Aýylǵa jańa ákim keledi eken.

— Uzyn qulaqqa mán bermeıtinimdi bilseń de, tosyn habar tasýyńdy múlde qoımaısyń, — dep Qanıbek myrs etti.

— Anaý-mynaý emes, Nurjámish aıtty. Ol aıtsa, qalt ketpeıdi. Ákimdikke Talasbaı da talasqan kórinedi. Osy seniń qurdasyńdy túlen túrtip júr me?

— Talasbaıdyń talaspaıtyn nársesi joq. Bári ózimdiki bolsa eken dep óńmeńdep turady. Qudaı bergen tórt balasynyń amandyǵyn tilep, typ-tynysh júrgendi bilmeıdi ózi, — Qanıbek bala kezinen birge ósken qurdasynyń sońǵy kezderi kúrt ózgergenin túsine almaı-aq otyr.

— Jańa ákimniń jylqy fermalary bar eken.

— Sen sol ákimniń bar múlkiniń tizimin alyp alǵannan saýmysyń? — Otaǵasy baısaldy qalpynan tanbaı, bas shaıqady da qoıdy.

Jıdeli-elý-alpystaı ǵana tútini bar shaǵyn aýyl. Táýelsizdik alǵan soń ǵana qazaqsha ataýǵa ıe bolǵan bul aýyldyń jalǵyz maqtany toǵyz jyldyq mektebi edi. Sońǵy ýaqytta ol da maqtanysh bolýdan qalyp, keshegi saýynshylar muǵalim bolǵan. Artyna qoıylǵan tireýlerge súıenip turǵan eski mektep ǵımaraty alpys jyldyq tarıhtyń kýási. Osyndaı myń san máselege maltyqqan, tek mal baǵýmen ǵana kúnin kórgen Jıdelige jańa ákim kelse, kókten qutqarýshy perishte túserdeı, jurttyiń eleńdeıtini de ras. Eski ákim esti shyǵaryp ketkende, jańa ákim jarylqaı qoıar ma eken? Bul jaǵynan halyqtyń úmiti zor bolatyn.

— Apa, synyp jetekshimiz sizderge hat berdi. Bireýdiń hatyn eshqashan oqýǵa bolmaıtyn sebepti, men ol jazbany asha almadym. —Gúlim asyǵyp-úsigip, kúniniń basty bederin anasymen bólisti.

— Ol ne hat? — Sábıla da qyzyǵýshylyqpen búktelgen qaǵazdy ashty. Aýyl halqyn jańa ákim mektepke kezdesýge shaqyrypty. Demek, jańa ákim taǵaıyndalyp ta úlgergen eken ǵoı.

— Qanı, myna jınalysqa sen bar. Men barǵanda ne aıtam?!

— Túý, shirkin-aı, sózge joq adam ediń. Jaraıdy, barsam baraıyn. — Qanıbek báıbishesiine ázildeı kelisti.

— Erkek bolyp sen barmaǵanda, áıel basymmen etegim jelbirep men júgirem be sol jınalysqa? — Báıbishesi otaǵasynyń qaǵytpasyna shamdanyp qaldy.

— Báıbishe, seniń ornyń úıde.

— Apa, sen-osy úıdiń júregisiń. — Qyzynyń bul sózine ekeýi de súısine kúldi.

— Osy qyzym sóz bastaıtyn sheshen bolady.

— Múmkin mal dárigeri bolar, — dep qaldy ákesi.

— Qoıshy, maldan basqany kórmegen biz ońdyq pa? Áli sol maldyń sońynan júrgen túrimiz...  — Áıeli tyz etpe ashýmen uzaq-sonar sóılese, tysqa shyǵyp ketý — Qanıbektiń súıeksińdi ádeti. Óziniń tuńǵıyq oılaryn retke keltiretin mekeni-qoraǵa bettedi. Qylaýlanyp qar tússe de, iri qara da, usaq mal da áli tebindep jaıylatyn. Ásirese, kók bıe bastap, ózge jylqylar aýyl syrtyna uzap shyǵatyn. Qasqa qulyn qazir ósip qalǵan. Enesiniń o jaq bu jaǵyna shyǵyp shapqylap júrgeni. Ol alystap, quldılaı shapqylasa, kók bıe qatty osqyrynyp jiberedi. Bul dybysty estı sala, qasqa qulyn birden enesine oralady. Osy ana men bala arasyndaǵy tilsiz túsinisýden Qanıbek kóp jaıdy uǵatyn. Tildi-jaqty adamdar keıde bir-birin uqpaı, araz bolyp jatady...

Óz oıymen júrip, qora ishin muqıat qarap shyqqan otaǵasy shóp úıilgen sharbaqqa kelip otyrdy. Bıylǵy qys qandaı qatty, uzaq bolsa da, myna jınaǵan jem-shóbi bar malyna jetip qalatynyna Qanıbek tym senimdi.

— Áı, Qanı, shóbińe qarap, nendeı oıǵa batyp otyrsyń? — Barqyldaı shyqqan daýys jigit aǵasynyń oıyn shashyratyp jiberdi.

— Talas, qashan kelip qaldyń? Amandyq pa? — dep qurdasynyń jerden shyqqandaı sap etip jetip kelgeninen seskenip qalǵanyn ańǵartpaýǵa tyrysqan Qanıbek baısaldy sóıledi.

— Buıymtaıym bar, — dep qyryldady Talasbaı.

— Qulaǵym sende.

— Men soǵymǵa jylqy izdep edim. Seniń qula qunanyńdy kórdim. Baǵyp-qaǵýyn kelistiripsiń. Sony maǵan sat!

— Men eshkimge mal satam demedim.

— Baǵasyn sen aıt. Men kelise salamyn. — Talasbaıdyń júzi qaraýytyp, belgisiz ala quıynnyń ishinen shyqqandaı buıyra sóılep tur.

— Satpaımyn dedim. Sen nege osy kók bıege jabystyń da qaldyń? Maǵan ıt bitse, oǵan kóz tigesiń. Nege? Ózińniń dáýletiń tasyp tur. Mendegi barǵa nege kóz sala beresiń? Sony túsine almadym. — Budan ary jumsaq áńgimeni jalǵastyrýǵa sabyry taýsylǵan Qanıbek tik ketti.

— Men úıir-úıir jylqy ustasam da, seniń kók bıeńdeı júristisi joq. El jorǵa jarys bolsa, seniń kók bıeńniń tuqymdary ozady dep báıgeni saǵan bókterip, maqtap otyrady. Sen asyraǵan ıt te el aýzynda júredi. Mendegi úsh ıttiń birin de áńgime qylmaıdy. Endi tym bolmasa, sol kók bıeniń bir qunanyn qys boıy jep shyqsam bolmaı ma?! — Qylǵyna sóılep, ishki zapyranyn ashyq aqtara salǵan Talasbaıǵa Qanıbek aqyra umtyldy.

— Ket bul jerden! Qarańdy batyr! Saǵan satar malym joq! Aýyl ishiniń bos áńgimesin maqtan kóretinińdi bilmep edim. Ket! — Balýan deneli, uzyn boıly Qanıbektiń aıýdaı aqyrǵan daýsynan jasqandy ma, álde qaharly júzinen qaımyqty ma, Talasbaı jylystaı jóneld.

— Kóke, jınalystan keshigesiz ǵoı, — degen qyzynyń kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaǵan názik balań úni otaǵasyny sabyr aýylyna alyp keldi. Lezde salıqaly áke beınesine kóshken Qanıbek qyzyn erte, úıine kirdi. Qos uly mektepten endi kelipti. Apalarynyń dámdi-táttisin qomaǵaılana asap jatyr.

— Ekeýiń nege sonsha uzaq júrdińder? Sabaqtan soń basqa bir jaqqa ketip qalǵandy qoıyńdar dep eskertkenim keshe ǵana ǵoı. — Áke sózine uldary birdeı jaýap berdi.

— Kóke, ákim keledi dep mekteptiń búkil aýlasyn sypyrdyq. Toǵaıdyń japyraqtaryn jınap, aýlaqqa aparyp tóktik.

— Ákim keledi dep, balalardy jumysqa salypty. — Sábıla otaǵasyna shaǵymdana bastap edi, ol birden tyıyp tastadyg.

— Jumys istese, odan kem bolyp qalmaıdy.Tek sony ákimge dep emes, kúndelikti taza ustaýdy nege oılamaıdy eken bul mektep? Kıimderimdi bershi, jınalysyna baryp keleıin.

Jınalysta Talasbaı jańa ákimdi qorshaı otyrǵan úrkerdeı «aqsúıek» toptyń janynan tabyldy. Másele aıtpaq bolǵan bireýlerdiń sózin qaǵyp, berekesin ketirip otyrdy. Biraq suraq qoımaq bolyp, ornynan Qanıbek kóterilgende, Talasbaı ún qatpady. Qurdasynyń kúndizgi aıǵaıynan júregi shaılyǵyp qalǵan sıaqty.

— Aýylnaı baýyr, — dep sóz bastady Qanıbek.

— Baýyry nesi? Myrza deńiz, Qýat Ýsenovıch deńiz, — dep «aqsúıek» top shý ete qaldy.

— Vıch demeı-aq qoıaıyn. Úsenniń uly Qýat deıin, — Qanıbektiń jaýaby kúlki shaqyrdy.

— Halyqpen tanysam, bilisem dep kelgen ekensiń. Onyń jarapty. Dese de naqty halyqty sóıletpeı, myna bir «toq qaýymnyń» qaýmalaýynan shyǵa almaǵanyń jaramady. Bul aýylda qansha jyldan beri sheshilmeı jatqan másele kóp. Toǵyz jyldyq mektepti bitirgen balalarymyz segiz shaqyrymdy jaıaý júrip, kórshi Qaljyr aýylynan oqıdy. Qys ishinde ıt-qus tıe me dep bárimiz balalarymyzǵa alańdaýlymyz. Aýyl ishindegi aryqtardyń kózi bitelgeli qaı zaman? Aryqtyń tek nyshany ǵana qalǵan... — Qol shapalaqtap, qoshemet bildirgen aýyl halqy Qanıbektiń sózin aıaqtatpady. Osy sátti paıdalanǵan Qýat ákim ózi sóz aldy.

— Bári bolashaqtyń isi! — Uzyn arqan, keń tusaý jaýap ekenin sezgen aýyl turǵyndary bul jańa basshynyń da jańalyq ákelmeıtinin, joǵarylap ketken eski ákimniń sarqynshaǵy ǵana ekenin ishteı bolsa da baǵamdap úlgerdi.

...

Aýylnaı Qýattyń qoltyǵyna sý búrkýge jarap qalǵan Talasbaıdyń derti kún sanap órshı berdi. Biteý jaradaı syzdaǵan aýrýynyń atyn ózi anyq bilmeıtin. Áıelimen sóılesti. Mol deneli Áınektiń aıtqany bunyń syrqatyn qozdyra tústi.

— Sen sat dep barǵanda, qotyr qunanyn qımaıtyndaı, Qanıbek kim eken? Bizden artyqpyn dep otyr ma? Qalada oqıtyn ulyn aıtyp, ana Óteshtiń asynda Sábılanyń maqtanbasy bar ma? Alla olardy bir kún asqaqtatsa, bir kúni jerge qaratar!

Bul sózderden soń Talasbaı ózi josparlap oıǵa alǵan, alaıda júzege asyrýǵa júreksingen isin oryndaýǵa belin bekem býdy. Sodan soń Qanıbek qunanyn buǵan ózi ustatyp jibermese Talasbaı aty qurysyn! Ulynyń qalada oqıtyny maqtan bolyp pa? Bunyń uly da oqı alady. Talasbaıdyń oıyna aqyly oqýdyń bir jylyn tolyq tólese de, úlgerimi nashar bolǵan balasynyń oqýdan shyǵyp qalǵany oraldy. Talasbaı ishteı ózin Qanıbekten kem-qor sezinip ketti. Osydan soń ibilis isin oryndamasqa amaly qalmady. Jan-dúnıesin jaılaǵan jyn onyń adamdyq keıpin qashyryp, aramza surqyn asyrdy.

Bul sátte Qanıbektiń úı-ishi esh alańsyz otyr edi. Gúlim ákesine «Qambar batyr» jyryn osymen úshinshi ret daýystap oqyp berip otyr. Ákesine qyzynyń ádemi daýsy unaı ma, álde jyr keıipkeri sulý Nazym unaı ma, áıteýir qaıtalatyp oqytýǵa qumar.

— Basqa kitap oqysańdarshy. Qaıtalap qosa beretin kúıtabaq qusap qaldyńdar ǵoı, — Sábıla qaǵytyp qoıyp, toqymasyn jalǵastyra berdi.

— Qambar batyrdyń tulpary men tazysyn aıtsańshy. Sol ekeýin sýrettegen tustary keremet, — dep ákesi súısingen saıyn, Gúlim sol sýretteýlerdi qaıtalap oqıdy.

— Myna ekeýiniń qorlyǵyn-aı, á! It pen attan basqany bilmedińder ǵoı, — Bul joly Sábıla ákeli-balaly ekeýin ashyq jaqsy kóre til qatty.

Tete aǵaıyndy Asqar men Asqattyń óz qyzyqtary ózderinde. Ortaq taqyryptary joǵarǵy eki synyptaǵy eń sulý qyz týraly.

— Aısha óte ádemi. Menińshe, solaı, — dep bastady Asqar.

— Qoıshy, nesi ádemi, murny qazdyń tumsyǵyndaı. Odan da bizdiń synyptaǵy Aıgúl kórikti.

— Seniń qap-qara Aıgúliń sen úshin ǵana kórikti shyǵar. Ol ózin aqqý sezinip, pańsynyp júredi. Aısha esepterip kóshirýge beredi, jón aıtýǵa da sheber ózi.

— Keshegi algebradan alǵan tórtiń Aıshanyń eńbegi eken ǵoı. — Asqat aǵasyn urymtal tusta ustap alǵanyna máz bolyp, shıqyldaı kúldi.

— Balalar, kesh bolyp ketti. Erteń erte turasyńdar. Qane, uıyqtańdar, — dep daýystady ákeleri. Áke sózin eki etpeı úırengen uldar birden jastyqqa bas qoısa da, ózara qaǵytpalaryn tyımady. Gúlim batyrlar jyry kitabyn basyna jastanyp, tátti uıqyǵa ketti.

Qanıbek kópke deıin kóz ilindire almady. Nege uıqysy qashty, ózi de túsine alar emes. Salmaqtap kórse, bári óz oıyndaǵydaı orny-ornymen tur. Mal-jany aman. Oqýdaǵy Turysbegi kórshi Amantaıdyń úıine qońyraý shalyp, amandyǵyn bildirdi. Biraq nege kóńil qusy shyryldap, bir maza tabar emes?

Tún ortasy aýǵan shaq. Úı ishi tegis uıqyda. Kirpigi ázer aıqasqan Qanıbek bir tústiń ishinde maltyǵyp jatyr. Apyraý, bul túsi me, joq óńi me? Ezýi kere qarys bir qubyjyq aldymen úıine kirdi. Bul qaharlanyp aıǵaılap, atoı salǵan soń, shyǵa berdi. Biraq birjolata ketip qalmaı, qora-jaıǵa qaraı syrǵaqtady. Qanıbek ornynan turmaq bolyp edi, óne-boıyn basqan bir zil batpan salmaqtan tipti sóıleı de almady. Al ana albasty qoraǵa jetip te qaldy. Ne oıy bar bul dúleıdiń? Malynan ala almaǵan ne óshi bar? Aldymen ker qunannyń shoshyna kisinegen dybysy qulaǵyna keldi. Sońy alasapyran bolyp ketti. Áne, kók bıe omyraýlap kelip, qubyjyqty tapap ótpek boldy. Oǵan des berer qara jyn kórinbedi. Kók bıeni qolyndaǵy uzyn shyrpysymen jasqap ary qaraı ótti. Iá, qolynda sirińkeniń shyrpysy, tym uzyn, ebedeısiz uzyn shyrpyny munyń alǵash kórýi. Tynysy tarylyp, tula boıy qysyldy. Terge malshynyp, qımylǵa kele almady. Qubyjyq kerdeń basyp, qoraǵa kirip ketti. Qanıbektiń qasıet kórip júrgen jylqylaryna jetip bardy da, álgi uzyn shyrpysyn tutatyp laqtyrdy. Órt bastaldy. Mine, anyq kórdi, órt ishinde ker qunany qalyp qoıdy. Qasqa qulyn enesine qaraı julqyna umtyldy. Kók bıe kóz aldynda órtke oranǵan ker qunanǵa qaraı shyńǵyra kisinep tura umtyldy. Qubyjyq qarq-qarq kúldi. Onyń zor óńeshi kúlgen saıyn búlkildep, tym qorqynyshty kórindi. Kók bıe jantalasa kisinep, órtke qoıyp ketti...

Qanıbek kók bıeniń qulaǵyna anyq jetken kisineýinen oıanyp ketti. Búkil denesi álgi bir zilmen áli de qursaýlanyp qalǵandaı. Birden atyp tura almaı, óz denesin ózi bıleı almaı biraz jatty. Qulaǵynda sol ashshy ún. Alapat órt. Qubyjyq kúlki. Qanıbek ornynan atyp turdy. Manaǵy salmaqty silkip tastap, terezeden syrtqa úńildi. Qorasy shynynda da órtenip jatyr. Bul ne? Allanyń aıany ma? Álde jaı ǵana sáıkestik pe? Túsi men óńin ajyrata almaı qalǵan otaǵasy asyǵys-úsigis kıinip, shyǵýǵa bettedi. Saq uıyqtaıtyn Sábılanyń suraǵyna jaýap berýge úlgermedi. Atyp shyqqan boıda qorasyna qaraı júgirdi. Eki aıaǵyna tas baılap qoıǵandaı júgire alsashy. Áýpirimdep júrip, qoraǵa keldi. Shóp jıylǵan sharbaq órtene bastapty. Kók bıe týra túsindegideı azan-qazan dybystardyń arasynan erekshe kúńireý kisinedi. Bul ashshy dybys balasynan aırylǵan beıbaq ananyń zaryndaı estildi. Ne qaıran qylaryn bilmeı sileıip qalǵan otaǵasyna Sábıla kómekke keldi. Balalary da kelip qalypty.

— Bul jerden ketińder! Asqar, bar kórshilerdi oıat!

— Kóke! Kóke! Bul kók bıeniń daýsy ǵoı!

— Sábıla, ishke kirmeńder! Men kórshiler kelgenshe amaldaı turaıyn! — Ákeleri qas pen kózdiń arasynda qyzyl tili jalmańdaǵan jalynǵa ene berdi. Asqattyń qolynan qorany aınalyp júgirgennen basqa eshteńe kelmedi. Sábıla sylq etip kúzgi syzdy jerge otyra ketip, zarlaı jylady. Bala-shaǵasynyń rızyǵy úshin jyldar boıy jıǵan yrys-quty-bar maly órtenip kete me?Betine jel bolyp tıip kórmegen qosaǵy sol órttiń ishinde! Bir sát eńireı jylaǵan áıeldiń zary men qarańǵy qoranyń bir buryshynda ajalmen dara aıqasta qaıran qyla almaǵan kók bıeniń tóbe-quıqany shymyrlata kisinegen úni astasyp ketti. Ekeýi de ana zary edi. Qos únde de ajal órtin aıqasqa shaqyrǵan qaırat bar-tyn. Sábıla jylap otyryp, oń jaǵyna qarasa, qyzy joq. Qudaı-aý, malsaq qyzy órtke kirip ketken be?

— Oıbaı, Gúlim, qaıdasyń?!

— Apa, apa, qoryqpa! Men úıge baryp, qoraǵa kelip turǵan elektr toǵyn sóndirip keldim.

— Asqat, Asqar, kókesi, qaıdasyńdar?!

— Kóke, kishi aǵa, dybystańdarshy! — Ana men qyzy kúzdiń qara sýyǵynan ba, álde qoıý qarańǵylyqta kisi qolymen jasalǵan qıanattan ba, japyraqtaı dirildedi.

— Apa, bireý janarmaı shashypty. Órttiń kúsh alyp ketkeni sodan eken. Endi ne isteımiz?!

— Kókem! Kókem!

Qara túnde qulyndaǵy daýsy quraqqa shyqqan ana men balalardyń daýystary qalyń uıqydaǵy aýyldy tegis aıaqtarynan tik turǵyzdy. Bir kisideı dereý jetken aýyldastar órtke qarsy turdy. Bul kezde Qanıbek qorasynan jylqylaryn shyǵaryp úlgergen bolatyn. Kók bıe qaýipsiz jerge ózi atylmaı, aldymen tólderin tumsyǵymen jyldam ıterip shyǵaryp, eldi tań qaldyrdy. Janýar ekesh janýardyń analyq mahabbaty kórgenderdiń kózine jas úıirdi. Biraq bólek qoraǵa qamalǵan usaq maldary jalynnan jasqanyp, qoranyń túkpirine qaraı qashyp, úlkenderdi kóp áýrege saldy. Aqyry Qanıbek aman alyp qalǵan malyna shúkirlik etip, eshbir jandy táýekelge tikpedi.

Uıqylaryn qaza etip, tynyshtyqtaryn beımaza etken bul kúzgi tań aýyldy úreılendirdi. Osy kúnge deıin qasaqana órt jaǵdaıy bolyp kórmep edi. Jazdyń ystyq kúni bolsa bir sári. Jańbyrdan soń dymqyl tartqan shóp óz-ózinen tutanbasy haq. Sýyq qoldyń aralasqany beseneden belgili bolyp tur. Tártip saqshylaryna shaǵymdanǵan Qanıbek bolmady. Bar aıtqany «Alladan tap jazańdy» degen bir aýyz sóz boldy.

Talasbaı óz josparynyń sheshýshi tusynda bar upaıyn túgendep alǵysy keldi. Qurdasynyń shańyraǵyna hal-jaǵdaı surasqan bolyp baryp, ony taǵy da saýdalasýǵa májbúr etti.

— Eń bastysy ózderiń amansyńdar, Qanı! Kóp kúıinbe! Túgel órtenip ketken shópti tezdetip satyp alýyń kerek. Ol úshin qyrýar aqsha qajet. Ana ker dónenińdi maǵan sat. Ótkende sen urysqan soń, aqylǵa keldim. Jorǵa ǵoı ózi. Soımaımyn. Ósirip, qyzyǵyn kórsem deımin. Kútimin bilmeı bara jatsam, ózińnen kelip surap otyramyn ǵoı.

Qanıbek oıǵa ketip otyrǵanda, jıylmaǵan dastarhan shetine jantaıǵan Áınek Sábılaǵa týra osy áńgimeni aıtyp jatty. Aqyry eki jaq kelisimge kelip, ker qunan Talasbaıǵa satylyp kete bardy.

Ázázil tutatqan órttiń endi ǵana naǵyz kúshine engen shaǵy osy boldy. Talasbaı ker qunanǵa arqan salyp, taqymyna basyp, jetegine alyp shyǵa bergende, kók bıe sońynan tura qýdy. Qunandy ajalǵa apara jatqandaı, sonshalyqty yshqyna dybys bergen bıesin kórip, Qanıbek óz isiniń durys-burystyǵyn bajaılaı almaı qaldy. Myna kórinis kóńilin úrkitti. Ker dónen arqannan bosap ketýge qansha tyryssa da, taqymy myqty Talasbaıdan aqyry qutyla almaı, jetekke erip kete berdi. Qanıbek kórshi Qaljyr aýylyna shóp satyp alý máselesin sheshpek bolyp, Aqtanaýyna minip, jolǵa shyqty.

Talasbaı súıregendeı etip ákelgen qunandy bir saǵat ta kidirtpeı, pyshaqqa túsirdi. Ózin kútip otyrǵan týǵan-týys, dos-jarandaryn jınap, qunandy shyrqyrata jyqty. Kók bıe sharbaqtyń syrtynda alas urdy. Ana júregi shydaı almaı, bıik sharbaqtan sekirip, ishke kirmekke árekettendi. Onysy ózine qaýip ákeldi. Tólin qutqara almaı, ózi sıdaǵa tústi. Muny kórgen Talasbaı aıyzy qana, kókke qarap qarq-qarq kúldi. Osy kezde bıeniń sońyn ala kelgen Gúlim men Asqat sharbaq syrtynan aıǵaılady.

— Talas aǵa, siz ker qunandy soımaımyn dep kókeme ýáde berip edińiz ǵoı.

— Ýáde qudaı aty emes pe? — Gúlim aq sary júzin jas jýyp, egilip jylap, býlyǵyp sóıleı almady.

— Ketińder bul jerden! Satyp alǵan soń, ne istesem de óz erkim! Taıyp turyńdar! Áıtpese ıt qosyp qýamyn!

— Kók bıe jaraly! Asqat, qara, qarny ne bolǵan?

— Gúlim-aý, kók bıe sıdaǵa túsken be? Endi ne isteımiz? — Ekeýi sharbaq túbinde úrpıip turdy da qaldy. Kók bıe azýyn aqsıtyp, baýyzdalýǵa taqalǵan qunannyń ústine tústi. Qolynda selebe pyshaǵy bar tórtbaq qara ony aıamaı basyna teýip qaldy.

— Maldy basqa tebýge bolmaıdy ǵoı, Asqat, — dep Gúlim eki ıyǵy dirildeı, aǵasyna tyǵyldy.

— Maldyń kıesi urady deıdi. Tepken adam ońbaıdy desedi. — Asqat kókesiniń aýzynan estigenderin aıtyp, ózin-ózi qaırattandyrǵandaı. Sumdyq kóriniske dáti shydamaǵan birdi-ekili adam sharbaqtan shyǵyp ketti. Al Talasbaı tórtbaq qaramen birge soǵym soıý isin rahattana jalǵastyrdy.

Aǵaly-qaryndas ekeýi úılerine qaraı qustaı ushty. Kókelerine aıtýlary kerek. Ol kók bıeni qalaı qutqarýdy, álbette, biledi. Entigip úılerine jetse, kókeleri úıde joq. Ekeýi de jer baýyrlap otyra ketti. Bul joly úmitteri úzile, zar shege jylady. Sábıla shoshyp ketip, balalaryn ushyqtaı bastady. Ne bolǵanyn surap edi, ekeýi jýyq arada tilge kelmedi.

— Asqar, bularǵa ne boldy? Qaıdan keldi ózderi?

— Nemene, meniń qunanymdy soıyp tastady ma? Álde kók bıeni qamap aldy ma? Aıtsańdarshy! — Asqar janary jasaýraı, qos baýyryna tónip keldi. Gúlim «aldady» dep aıtýǵa ǵana murshasy keldi. Muny estigen Asqar tysqa júgirdi. Oqystan peri kórgendeı qaıta kirdi.

— Apa! — dep jylamsyraı daýystady. Bári dalaǵa shyqty. Kók bıe esiktiń aldynda tur. Gúlim baryp, basyn qushaqtaı bergende, bıe bar salmaǵymen qulap tústi.

— Oıbaı, mynaý sıdalanyp qalypty ǵoı. Endi qaıttim? Kimdi shaqyramyn? — Sábıla kórshilerine qaraı júgire jóneldi.

— Kók bıem, mynadaı jarańmen qalaı jettiń? İshiń jarylyp barady ǵoı. — Gúlim bıeniń basyn qushyp, selkildep jylap otyr.

— Gúlim, jylamashy, seniń kóz jasyń kók bıemizdiń janaryna quıylyp jatyr, — dep Asqar qaryndasyn jubatpaq boldy.

— Joq! Bıeniń óz jasy ol! Kók bıe de jylap jatyr! — Daýsy tarǵyldana shyqqan Asqat Talasbaıdyń úıi jaǵyna judyryǵyn túıe qarady. Oılamaǵan jerde qımylsyz jatyp qalǵan kók bıe tórt aıaǵyn kókke salyp, aqtarylýǵa jaqyn qalǵan ishek-qarnyn shaıqap, aman qalýdyń sońǵy amalyn jasady. Sezimtal jylqy jany ajalynyń taıap kelgenin moıyndaǵandaı, sulq qaldy. Basyn ustap otyrǵan Gúlimge janarynyń bar móldirligimen qarady. Onyń jas aqqan janary Gúlimge túkke turǵysyz áldene úshin arpalysqan myna qoǵamnyń aınasyndaı kórindi. Jibek jalynan sıpap, bıeniń jasyn súrtken qyz ony ystyq qushaǵynan bosatar emes. Alǵash at minip úırengen soiń, kókesi osy kók bıeni buǵan ataǵan bolatyn. Júrisi keremet edi óziniń. Aýyldastary «Qanıdyń mashınesi» dep ataıtyn. Kók bıege minse bolǵany, Gúlim zańǵar shyńǵa shyqqandaı, aıryqsha arqalanyp ketetin. Endi sonshama syralǵy dosy ólim qushýǵa taıaý.

— Qane, balalar, bylaı turyńdar! Shıpasy joq bunyń! Baýyzdaý kerek tezdetip. Áıtpese aram qatady. — Kórshi Ulan aǵaıynyń bul sózderi Gúlimge tym jıirkenishti estildi.

— Joq! — dedi qyz jan ushyryp. — Soımaısyńdar meniń bıemdi! Bir sheshim bolý kerek qoı. Bolý kerek!

— Qyzym-aý, janýardyń qarny jarylyp bitipti ǵoı. Budan ary qınamaıyq. Sońǵy jaqsylyǵymyz osy bolsyn! — Ulan aǵaıynyń mundaı qatal ekenin buryn nege bilmegen? Kúlip amandasyp, meıirlene qaraıtyny jalǵan eken ǵoı. Gúlim bıesiniń basyn jibermegen kúıi, jas toly kózimen oǵan taǵy qarady. Kók bıesi munyń qushaǵynda jatyp, tuńǵıyq kózin jumdy. Ol kózder endi qaıtyp ashylmaıtyn edi.

— Men mal dárigeri bolamyn!!! — Bul Gúlimniń kók bıesine bergen serti bolatyn.

Ázázil salǵan órt Qanıbektiń úıinen oıysyp, Talasbaıdyń shańyraǵyna bettedi...

***

Sol kúngi oqıǵadan soń, balalar tez eseıip ketkendeı kórindi. Ásirese, Gúlim ońasha otyryp, oıǵa batatyn. Kók bıeniń kóz jasy oǵan kóp jaıtty jan túkpirine uıalatty. Bıeni qorshaı jylap otyrǵan bulardy kórgen kókesiniń ah urǵany da esinen keter emes. «Kıesinen nege qoryqpady eken? Talasbaıdy men qarǵamaımyn, jazyqsyz janýarlardyń kıesi jibermeıdi ǵoı,» — dep kúńirengen edi jan kókesi.

Bul jaıdan qulaǵdar bolǵan aýyldastary jylý jınap, Qanıbektiń joǵynyń ornyn bir-aq kúnde toltyrdy.

— Órtten keıin es jıyp alsyn dep saǵan aıtpap edik. Ózimiz keńesip, árkim shama-sharqynsha járdemdesýge uıǵarǵanbyz. Mal satpaı tura tursań ıgi bolar edi-aý. — Kármen qarıa Qanıbekke arnaıy kelip, aýyldastarynyń jumylǵan judyryqtaı járdem berýge daıar otyrǵandaryn aıtqanda, Sábıla kóz jasyna erik berdi.Onysy bir jaǵy qudaı qosqan qosaǵynyń el aldynda syıly ekendigin maqtan kórýi, ekinshi jaǵy keshe ǵana ótkendeı bolǵan órt soıqanyn umyta almaǵany.

— Kelin shyraǵym, sen aqyldysyń ǵoı. Jylap, jaman yrym bastama. Bala-shaǵań aman-esen. Soǵan shúkirlik et.

— Aǵasy, men malym óldi dep jylamaımyn. Birligi myqty aýylym bar dep qýanyp... — Murny bitip qalǵan Sábılanyń sózin otaǵasy jalǵady.

— Qıyn kúnde qol ushyn bergeli otyrsyńdar. Soǵan kóńili bosaǵany ǵoı kelinińniń. Meniń qorqatynym — Talasbaıdy qos jylqynyń kıesi urmasa bolǵany! — Qanıbek sońǵy kezde ábden mazasyn qashyrǵan Talasbaı jaıly qalaı aıtyp salǵanyn ózi de ańǵarmaı qaldy.

— Oý, ne dediń? Talasbaıdyń isi me bul?

— Dálelim joq, aǵasy! Biraq sol ekeni sózsiz. — Kármen qart áldeneden sekemdengen raımen otyryp qaldy. Sálden soń:

— Obal-saýapty bilmeı, pendeshilik jasaǵan eken. Kıesinen de qoryqpapty janýardyń! Bir Allam saqtasyn ózin!

«Maldyń kıesi urady degen ne, táıiri!» Talasbaı osylaı dep taltań qaǵyp, kóńilin kóktem kúı jaılap, júrip jatty. Osy eldiń shyǵarmaıtyny joq. Adym attasa, yrymǵa senedi. Qoly qımyldasa, kıe, qasıet dep qaltyraıdy. Kózge kórinbeıtin bir nanym-senimdermen ómir súretin Talasbaı ma bul?! Jo-o-oq! Bul-jalǵandy jalpaǵynan basatyn Talasbaı.

Aýyl ómiri esh ózgerissiz ótýmen qańtar ortalandy. Jańa ákim aýyl ishindegi qalyń qardy arshytýǵa da qaýqarsyz bolyp shyqty. Eski shatyrdan ekpindeı kirgen qar mektep ǵımaratynyń eńsesin basyp jiberdi. Eski, ári juqa tóbe aqyry shydas bermeı, týra sabaq ótip jatqan sátte opyryla qulady. Oqýshylar synyp bólmesinen korıdorǵa umtyldy. Al burynǵy aspaz, qazirgi ustaz Aqlıma óz qyzyna júgirdi. Bul jaıt aýyl turǵyndaryn ashyndyryp jiberdi. Olar Qýat basshyny ertip alyp, mektepke keldi.

— Qýat balam, óz kózińmen kórshi. Mekteptiń jaıy osy, mine! — Kármen mektepke sóıleı kirdi. Al ákim bissimillasyn aıtyp, esik kózinde qaldy. Onysy kirýge qoryqqany.

— Ákim bala, sen bul mektepke kirýge qorqyp tursyń. Al bizdiń balalarymyz osy apatty mektepte oqyp júr. Qane, sen de kir táýekel dep! —Turǵyndar shýlap qoıa berdi. Ákim kómekshisimen birge jaýaptaryn juptady.

— Mektepke kirmesem de, syrtynan-aq ahýalyn ańǵaryp turmyz.

— Materıalyn beremiz. Ata-analar ózderi jóndeý isimen aınalyssyn!

— Iá, Qýat Ýsenovıch, durys aıtasyz. Tezdetip keteıik. Aýdan ortalyǵyndaǵy jınalysqa úlgerýimiz kerek. — Kómekshisi esine túsirgen jınalysqa asyqqan ákim kóligine otyryp, taıyp turdy.

— Aýdanǵa baryp, Jıdelide jumaq ornattym deýden de taıynnbaıtyn shyǵar bular!

— Oǵan kúmánim joq.

— Daýryǵa bermeńder! Odan da kerekti materıaldy ákimnen tezdetip alyp, mekteptiń tóbesin jóndeý jaıyn aqyldasaıyq! — Kármen qarıanyń sózi jıylǵan jurttyń aptyǵyn basty.

Bul sar shunaq aıazdyń aılasyn asyrǵan qańtardaǵy jalǵyz jańalyq bolatyn. Typ-tynysh aýyl ómirin Talasbaı buzdy.

Qos ulyn jumysqa aıamaı saldy sol kúni. Úlkeni Qanatty ábden digerledi. Oqy dep qalaǵa jibergende, el qatarly oqı almady. Endi aýyldyń aýyr jumysynyń qandaı bolatynyn kórsin! Múmkin, sonda oqýǵa zeıini ashylar.

Osylaı ózinshe ulyn jazalaǵansyp, oǵan búkil sharýany shash-etekten úıip-tógip tapsyrdy. Ózi janynda qaraýyldaı qaqaıyp, ketpeı júrip aldy.

— Jylqylarǵa shópti kóp bere berme. Qys aıaǵy qalaı bolady? Odan da biraz tebindep jaıylsyn. Bar, bárin aýyldyń joǵary jaǵyna qaraı aıda. Artynan usaq maldy da shyǵar! — Qanatqa buıryq bergen Talasbaı ózi de at ústinde. Qanat qulyqsyz qımyldap, qora jaqqa bettedi.

— Áı, ońbaı ketkir, tezdet!

— Ana kúreń at qyrshańqy bolyp alypty. — Uly muryn astynan sóılep, áldeneni túsindirmek bolyp edi. Talasbaı aıǵaıǵa basty.

— Qalada eki aı júrip, atqa minýdi umytyp qalǵansyń ba? Min kúreńge! — Uly ashýlanyp baryp, kúreńdi basqa bir urdy. Ony uryp-soǵyp qyrshańqy etken ózi bolatyn. Tushshy etine ashshy taıaq tıe bergen soń, kúreń at shaıpaý bolmaı qaıtsin! Bul joly ol tisin aqsıtyp qoıa salmady. Bir ornynda shyrq úıirilip, kózge kórinbes sheńberdiń ishinde turǵandaı shyr aınaldy. Aınala berip, jasqanyp turyp qalǵan Qanatty aıamaı teýip jiberdi. Murttaı ushqan ulyn kórip, atynan aýnap túsken Talasbaı jan dármen júgirip jetti. Degenmen qandaı da bir kómek jasaýǵa tym kesh edi. Jas jigittiń bet-aýzy soqqydan qısaıyp, qubyjyq túrge enip, kelmeske attanyp ketipti.

— Oıbaı! Oıbaı! — Bul — terezeden ulynyń qulaǵanyn kóre sala, semiz qazdaı shoqyraqtaı jetken Áınektiń daýsy. Áıeliniń balasynyń ústine tóne qulaǵan sáti Talasbaıdyń kóz aldyna ker qunandy qorǵamaq bolyp, ony denesimen kólegeılep jantalasqan kók bıeni elestetti. Bálkim, sol sátte tilsiz janýar dál osy Áınek sekildi zarlanǵan shyǵar. Biraq ony estigen Talasbaı boldy ma? Jo-joq! Kúlli jurt kıe týraly aıta bergen soń, ózi de sol joq uǵymǵa sene bastaǵan ba? Óz sanasynda qatar kólbeńdegen qos kórinistiń astaryn moıyndaǵysy kelmeı, ulyn qusha qulady.

— Balam, Qanat, tura ǵoı! Qáne, endi ashýlanbaımyn! Tura ǵoı!-Ulynyń qan jaýyp ketken bet-júzinen ony taný múmkin emes-tin.

Bul aıǵaı-shýdy estigen kórshileri de jetti. Qandy kórinisten qatyp turdy da qaldy. Aýyl tarıhynda mundaı sumdyq kisi ólimi bolyp kórmegen. Qaraýǵa dátteri barmaı, jer shuqyp qalǵan kórshileriniń ishinen Jámıla ájeı súıretile alǵa shyqty.

— Áınek qarǵam, bekem bol endi! — Ájeıdi tyńdaǵan áıel bolmady. Zarlaı jylap, ulynyń óli denesinen aırylar emes.

Jamanat habar aýylǵa tez tarady. Qaraly rásimderge shaqyrtpaı-aq keletin aýyl qazaqtary jyldam jınaldy. Kúni aza tutýdan bastalǵan Talasbaıdyń úı-ishin aıamaǵan jan qalmady. Eldiń aldy bolyp kelgen Qanıbekti kórgen Talasbaı eńkildep jylap, orynan atyp turdy.

— Qanı-aý, aıdyń, kúnniń amanynda tepse temir úzetin ulymnan aırylyp qaldym! — Qaıǵydan órtenip turǵan qurdasyn Qanıbek qushaqtaı aldy. Jubatarǵa sóz tappady. Bar bolǵany qatty qysyp qushaqtady. Oqystan Talasbaı muny julqyp jiberip, aıǵaıǵa basty.

— Sen kók bıeń ólgende, meni qarǵadyń ba? Qarǵap pa ediń? Qarǵysyń balama tıdi me? — Qanıbek jaǵasyna jarmasqan Talasbaıǵa qarsylaspady. Jany azaǵa toly Talasbaı sherin shyǵaryp alsyn dedi me, tek tyńdap tura berdi.

— Ulymdy sen óltirdiń! Kıe dep, obal-saýap dep mıymdy shuqyp ediń. Óz sózińe kúlli aýyldy da sendirip, eldiń bárin maǵan qarsy qoıdyń! Ulym sol qarǵysqa ushyrap, kóz aldymda óldi! — Qanıbek qarýly qoldarymen Talasbaıdyń ýysynan bosap shyqty da:

— Tiri jandy qarǵap kórgen emespin. Talas, kúıigińdi bas! Myqty bol! — dep qaıta qushaqtady. Alyp tulǵaly qurdasynyń qushaǵynda Talasbaı eńirep jylap, búkil jurtty ózimen birge zar ıletti.

Talasbaı kúıigin ońaılyqpen basa almady. Sebebi, áıeli sol kúnnen soń aqylynan adasyp, essiz kúıge tústi. Aıtatyny — «kıe urdy ulymdy, jylqynyń kıesi atty qulynymdy!» Kúni-túni osylaı yńyldap, arýaqtaı úı ishin kezip júretindi shyǵardy. Taıaqtap ta kórdi. Qamshymen de urdy. Ondaǵysy es jıa ma degen úmiti bolatyn. Joq, es jımady. Ursa, jany rahat tapqandaı, sylq-sylq kúledi. Qyzy aldyna tamaq aparsa,«ker qunannyń eti emes pe?» dep shoshyna shyńǵyrady. Ul-qyzdary da ábden qasiret shekti. Uzyn boıly Talasbaı ulynyń qyrqyna jetpeı-aq, shógip ketti. Eńkish tartyp, qaıǵyǵa moıynsunǵandaı qalpy bar.

Qanattyń qyrqyna aýyldyń taıly-taıaǵy qalmaı jınaldy. Áınektiń esi kiresili-shyǵasyly túrin kórip, el tegis shoshyndy.

— Biz aıaǵanda ne tabady bul beıshara? Qudaı aıasyn miskindi!

— Talasbaı sońǵy jyldary keýdelenip, tákapparlanyp ketip edi. Keýdesin qudaı basqan eken!

— Qoı, mundaı qaıǵyny dushpanyńa da tilemeısiń ǵoı.

— Kıe urǵan shańyraq bir turalasa, qaıtadan boı kótere almaıdy eken.

— Til-kóz tıgendi duǵa jasap qaıtaryp jatady ǵoı. Munyń da bir emi bar shyǵar.

Áıelder arasyndaǵy bul sypsyńdy Jámıla áje toqtatty. Baıaý daýyspen sóıleıtin salıqaly ájeı ósek sózge tusaý saldy:

— Já, qaraly úıdi sonsha synaǵandaryń ne? Bularyń-essizdik! Áne, ul-qyzdary bizden bir jylý kútip, úmittenip qaraıdy. Doǵaryńdar endi!

Aǵaıynshylyqtaryń osy ma?!

Ósek sóz órekpip baryp basyldy. Biraq týra osy sátte eshkim kútpegen jan shoshyrlyq kórinis oryn aldy. Ortaǵa Áınek júgirip shyqty. Eki qoltyǵynan demep ustaǵan abysyn-ajyndaryn ıterip tastap, kózinen jas aqqansha kúldi. Onyń neshe túrli daýyspen qubylǵan kúlkisi jurttyń jaǵasyn ustatty. Munymen de tynbaǵan qaraly ana jerge otyra qalyp, edendi tyrnalap, qarqyldaı berdi. Onyń endigi daýsy kúlkiden góri qarǵa-quzǵynnyń daýsyna kóbirek uqsaıtyn edi. Ne isterin bilmegen eki qyzy analaryna jetip bardy. Tek qos muńlyqty analary kórgen de, estigen de joq. Ol qarqyldaı berdi, qarqyldaı berdi.

— Apa, úıge júr, — dep jetkinshek qyzy eteginen tartty.

— Apa, apa! — dep shyryldady kenje qyzy. Perzentteriniń shyryly áıeldi esinen tandyrǵan qaıǵy tuńǵıyǵynan arashalaı almady. Talasbaı oq jylandaı atyp turyp, áıeline jetip keldi. Ony bir qolymen otyrǵan ornynan op-ońaı julyp aldy.

— Áı, esýas, jeter endi! Qyryq kún shydadym saǵan! Endi shydamaımyn! Bul — meniń de qaıǵym! Men de azalymyn! Men de ulymnan aıryldym! Nege sen ǵana esińnen adastyń?! Meni jazalaǵan túriń be? Toqtat endi!-Qaıǵy, ashý, ózi de túsinip úlgermegen ıý-qıý, qym-qıǵash sezimder aıqasynda Talasbaı áıelin julqı berdi, silkı berdi. Áıelinde sol baıaǵy jurtty qorqytqan úreıli kúlki. Ne tynysy bitip kúle almaı qalmaıdy, ne demigip basylyp tynbaıdy. Kezekti ret Áınekti julqı berip edi, bir álýetti qol muny qatty qysyp toqtatty. Adam tanýdan qalyp bara jatqan Talasbaı qurdasyn shyramytty. Osy qasiretten tek sol ǵana qutqara alatyndaı Qanıbektiń aıaǵyn qushyp qaıǵy zaharyn tókti:

— Qanıym-aý, aıashy meni! Keshir meni! Shaıtan azǵyryp, ázázildiń tiline erdim! Kúshigińdi ýlap óltirdim. Ony óziń de sezgen shyǵarsyń. Sodan da qarǵys jibergen sensiń ǵoı! Qorańa ádeıi órt qoıǵan da menmin! Keshire górshi meni! Ker qunanǵa obal jasadym. Endi eshqashan jylqy etin jemeımin! Keshirshi men sorlyny, Qanı-aý! Kók bıege tikken kózim aǵyp tússin! Meni keshir de, myna qasiretten qutqarshy! Sen keshirseń, Áınek te dertinen aıyǵar! Jalynam, keshirim et maǵan! — Tizerlep aıaǵyn qushqan qurdasyn Qanıbek qolynan tartyp turǵyzyp aldy. Ol sonda da qaıta ıilmek bolyp tyrmysyp baqty. Jylqyshynyń qarýly qoldary ony erkine jibermedi.

— Talas, ekeýmiz de pendemiz. Pendeniń ómirin pende sheshpeıdi. Keshirimdi Alladan sura! Men saǵan tipti ókpeli de emespin! Eńseńdi tikteshi! Burynǵy adýyndy Talasbaı bolshy!

— Joq, burynǵy Talasbaı joq! Ol joq! Ol ulymen birge ólgen! Men óldim! — Búkil denesi dirildeı jylaǵan qurdasyn Qanıbek jas balasha baýryna basyp, uzaq turdy. Jınalǵandardan jylamaǵan jan qalmady. Ata-anasy tiri ólikke aınalǵan úsh birdeı jetimek ózderiniń aldynan taǵdyr nendeı tuzaq qurǵanynan beıhabar kúıde zapyran jas tóge berdi.

...Kók bıe ker qunanymen qatarlasa shaýyp kelip, aýyl syrtyna aıal qyldy. Ol aýlyna meıirlene qarap sál turdy. Oılamaǵan jerden kók bıeniń quıryq-jaly aıdahardyń qanatyna uqsap, sýsyldap, ot shashyp, Talasbaıdyń úıine qaraı aǵyzyp kele jatty...

---