InfoHub Logo

Krız patsha

(Kórinis) 

Sahnaǵa avtor sózin oqıtyn oqýshy shyǵyp, shýmaqtardy oqı bastaıdy. Osy kezde ózge qatysýshylar shyǵyp Krızdi jan jaǵynan jelpip, naıza ustaǵan eki jigit biri aldynan, biri artynan qorǵashtaı kúzetip, sahnaǵa shyǵady. Krız taqqa otyrady. Eki jelpýshi men kúzetshiler eki jaǵynda turady. Jelpigishterdiń qoldarynda úlken taıaqqa baılanǵan jelpıtin veerler bolady. Sonymen patshany eki jaqtan (sál alys turyp) baıaý jelpıdi.

Avtor sózi:

Baıaǵy ataqty Aısa týmaı turyp,

Krız degen han bolǵan dáýren súrip.

Óktemdikpen zoraıtqan patshalyǵyn,

Mańdaǵy nashar eldiń bárin qyryp.

Baılyǵy, saltanaty jannan asqan,

Eshkimniń obalyna qaramastan.

Onan artyq adam joq, óz oıynda,

Aspandaǵy kúnmenen ór talasqan.

Osy kezde sahnaǵa ýázir shyǵyp, han aldynda basyn ıip, qolyn qýsyryp bylaı deıdi. Ýázir:

- Ýa ámirshilerdiń ámirshisi, patshalardyń patshasy! Ótkende ózińizge aıtqan Rým shaharyndaǵy danyshpan Salon, bizdiń elge kelipti. Eger keńesýge iltıpat bildirseńiz, aldyńyzǵa aldyraıyn?!

Krız:

- Mmm, solaı de! Olaı bolsa shaqyr. Jaqsyny - kórmekke, dámdini - jemekke degen! Ol meni kórsin, men ony kóreıin! Aldyrt!

Ýázir:

- Qup bolady ámirshim! Dereý aldyramyn! (Ýázir shyǵyp ketedi. Osy kezde bıshiler bılep, sarbazdar qylyshtasyp, balýandar kúresip, sahnany shoý qylyp jiberý kerek. Krız árqaısyna bir qarap, razy bolyp, qasynda turǵan sandyqtan kishirek dorbalarǵa salynǵan altyndardy alyp, óner kórsetken ónerpazdarǵa laqtyra bastaıdy. Bıshiler bılep júrip dorbalardy qaǵyp alady. Balýandar bir-birin ıterip, talasyp júrip óz altyndaryn alady. Qylyshtasqan sarbazdar da jerge túsken dorbalarǵa qylyshtaryn sermeı, talasa jetip, árkim óz dorbasyn jerden ilip alady. Áýen aıaqtalǵanda ónerpazdar sahnadan ketedi. Al Ýázir Salondy ertip qaıta keledi. Salon qolyn keýdesine qoıyp, patshaǵa taǵzym etedi.)

Krız:

- Kel Salon, ǵalym deıdi seni osy jurt?

Danyshpan deıdi elge aıtqan úgit.

Jer júzin araladyń, kópti kórdiń,

Menen sulý jan bar ma, aıtshy jigit?!

Salon:

- Han ıem, Senen artyq talaı jan bar,

Máselen: átesh, toty, haıýandar.

Qansha ádemi kıinip qorazdansań,

Sonan artyq bolmaısyń, munymdy ańǵar!

Krız: (İshinen ashýlanyp: «esti» - dep kim aıtyp júr myna esalańdy dep, daýystap oılanady. Sosyn..)

- Qazyna, ásker, dáýletti túgel kórdiń?

Aıtshy óziń, maǵan qandaı baǵa berdiń?

Dúnıede kórdiń be mendeı baqty,

Baqyty asqan, abyroıly, kemeńgerdi?

Salon:

- Kórdim han ıem, Atnada bir kedeı bar,

Ne qylsań da bolmaısyń sen oǵan par.

Taza, eńbekshil, azǵa da qanaǵatshyl,

Halqyna qıanatsyz qyzmet qylar.

Krız qatty yza bop:

- Kedeıdi baqty deýdiń qısyny joq,

Basynda ne baǵy joq, ne taǵy joq.

Qýarǵan sorly jaqsy bola ma eken?

Onan meniń emes pe tamaǵym toq!

Salon:

- Ol kedeı bolsa-daǵy balalaryn,

Oqytyp, zor ǵylymdy qyldy bárin.

Taza, eńbekshil kedeıden artyq emes,

Maqtan úshin mal jıyp toıǵan qaryn.

Eı, Krız, senen meniń oıym bólek,

Bul dúnıe shyr aınalǵan bir dóńgelek.

Ólimniń saǵatyna kirmeı turyp,

Esh adam «men – baqyttymyn» demeý kerek!

Krız:

- «Esti» dep elegenim bosqa ketti,

Beıshara, altyn qunyn bilseń etti?!

Qyzmetshi...

shyǵaryp sal altyn berip, 

Shaqyrma munan keıin bul teksizdi!

Avtor:

- Salondy qoıa berdi óz jaıyna,

Óziniń kónbegen soń yńǵaıyna.

Azdan soń onyń sózin umytyp ketti,

Basynda batsa-daǵy shymbaıyna...

Krızdiń bir balasy asqan myqty,

Bir kúni kıik aýlaı ańǵa shyqty.

Qolyndaǵy myltyǵy qapy tıip,

Qaza jetip óz oǵy ózin jyqty.

Sol kezde parsy hany ataqty Ker,

Jannan beti qaıtpaǵan shyn qaıratty er.

Krızdiń astanasyn shabamyn dep,

Qamady «ne soǵys» dep, «ne alym ber!»

Namys qyp soǵysqanda ásker saılap,

Oq jaýdy eki jaqtan najaǵaılap.

Ker jeńip, talqan qylyp úı qazynasyn,

Krızdiń ózin ustap aldy baılap.

(Avtor osy shýmaqtardy oqyp jatqanda, Sahnada abyr-sabyr bastalady. Ózge áskerler kelip, patshanyń kúzetshileri men jelpıtin qyzmetshileri, ýázirleri qashyp ketedi. Eń sońynan sahnaǵa tákapparlana shyqqan Ker, masattana kúlip turady. Krız baıǵus qalypqa túsip, búrisip, ne isterin bilmeı qalady.)

Ker:

- Jendetter, kózin qurtyńdar myna maqtanshaq, dańǵoı, aınaladaǵy elge tynyshtyq bermeıtin qanysher patshasymaqtyń! Dúnıege kózi toımaı, salyqpen halyqty bir qanap, soǵyspen eki qanap, ábden baıyǵan dúnıeqońyz Krızdiń aty - máńgige óshsin!  

Krız:

- Salon, danyshpan kemeńgerim, qaıdasyń? (ókinishpen aıqaı sala jylap, eseńgirep otyra ketedi. Sosyn jylamsyrap otyryp):

Qosh bop tur, qaıran Salon, kelmediń ǵoı!

Sózińe buryn yndyn bermedim ǵoı,

Danyshpan, qasıetti jan ekensiń,

Aman bol! Endi meniń ólgenim ǵoı!

Ker tańdana qarap:

- Álgide aıtqan sózińniń jaıyn uqpadym eı-beıshara! Salon shaldy ne sebepti shaqyrdyń? Onymen nendeı baılanysyń bar? Aıt jyldam?

Krız:

- Eee, sorly basym. Kóp jyl aldyn Salon ǵulamany aldyma shaqyryp, sulýlyǵym men baq-dáýletime ábden maqtanǵanym bar-dy. Biraq ol munyń eshbirine qyzyqpaı, bilim-ǵylymdy artyq sanap, ulyn ańshylyqqa, oıyn-toıǵa emes, oqýǵa qyzyqtyryp tárbıelegen Atnadaǵy bir kedeıdi menen haıyrly dep edi. Sol ras bolyp shyqty! Meniń úmit kútken ulym qaıda? Ózi atqan oǵy ózine qaıta tıip, ańshylyqta mert boldy. Baılyǵym qaıda? Basqynshyǵa jem boldy, talaýǵa tústi. Áskerim qaıda? Qany sýdaı aǵyp, meniń kúnámniń kesirinen, barlyǵy sheıit boldy. Al, men she? Qudaı aldyna qaı jaqsy amalymmen attanyp baramyn? Tym bolmasa aýyz toltyryp aıtarlyqtaı bir jaqsylyq jasamappyn! Az-maz jomarttyǵymnyń ózin, maqtan úshin, rıa úshin ǵana jasappyn! O aldamshy dúnıe?! Rasymen de osylaı aıaqtalǵanyń ba?! Men shynymen de beısharamyn! Men beısharamyn! (Krız esi aýysqan kisishe, ózimen ózi sóılesip, ókinip, eki qolymen mańdaıyn ustap otyryp qalady. Ker Krızdi aıap, oılanyp turyp qalady. Krızge jaqyndaǵan jendetterge qolymen «ketińder» degen ıshara bildiredi. Jendetter shyǵyp ketedi. Osy kezde avtordyń sózi ketedi.)

Avtor:

Tyńdap bolyp Ker tústi tereń oıǵa,

Uqsaǵan ólik jatyr qyrǵan qoıǵa.

«Bútin álem biz úshin jaralyp pa?

Bul laıyq emes eken, — dedi, — boıǵa».

Ker:

- Kesh meni, keshire alsań patsha Krız,

Dos bolaıyq, qalasań, endi ekeýmiz.

Shyǵynyńdy tóleıin, bar sanyn aıt,

Buıyrypty jamandyqqa qul nápsimiz!

Krız:

- Keshirdim.. Keshirem ǵoı. Qaıda baram?!

Ar emes, pende boppyn paıda oılaǵan.

Budan bylaı halyqqa kómek berem,

Járdemdesem kelgenshe ál men shamam!

Minekı! Nápsige erip eldi jegen,

Zarlaıdy qarǵys aıtyp ózin sózben.

Men óli ekem, esimim umytyldy,

Salon bolsa saqtaldy aty ólmesten.

Avtor:

Aty qaldy dep Salondy maqtamaımyn,

Men maqtandy artqyǵa saqtamaımyn.

«Óli túgil, tirige maqtan – teris»,

Ony túzý degendi jaqtamaımyn.

Salonnyń ózi ólse de, sózi durys,

Jastardy sony uǵýǵa qaqpalaımyn.

Adamnyń zor keseli osy maqtan,

Bul qurǵyrdan eshkimdi aqtamaımyn!

 

Dep jazypty Shákárim ǵulamamyz,

Bul óleńnen ne paıda uǵa alamyz?

Adal jolmen mal tabý – kúná emes,

Ǵulamany bekerge synamańyz!

Krızdeı osy kúni kóp adamdar,

Aram jolmen mal jıyp, halyqty aldar.

Baılyq adal jolmenen kelse qutty –

Aqyretke de taýsylmas paıdasy bar!

Ár qazaq adal jolmen dúnıe jıyp,

Sadaqany kóp berse, elge qıyp.

Bolmas edi muqtajdar elimizde,

Órkendeýshi ek, baıýshy ek, Alla súıip!

Sondyqtan sabaq alyp osy óleńnen,

Maqtandy doǵaraıyq jek kórilgen.

Oqysaq ta, ne qyzmet qylsaq taǵy,

Atqaraıyq aq-adal nıetpenen...!!!  

---